Mavzu: XVII asrdan XX asrning 1- choragida Turkiston o‘lkasida ayollar ta’limi masalasining faollashishi va yoritilishining pedagogik sharoitlari. Reja: 1.Turkistonda jadidchilik harakati. Yangi usul maktablarining ochilishi. 2.Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Abduqodir SHakuriy, Ishoqxonto‘ra Ibratlarning yangi usul maktablarini tashkil etishdagi ma’rifatparvarlik xizmatlari. 3.Jadidchilik va ayollar ta’limi masalasining yoritilishi. 4.Dunyoviy ta’limni qo‘llab-quvvatlashda ma’rifatparvar ayollar o‘rni. XIX asr madrasalarida O`rta asrga oid diniy falsafa, musulmon huquqlari, arab tili grammatikasi, mantiq-(tafakkur qilish, fikrlash) ilmlari o`qitilgan. Uni tugatib imomlik qilish yoki qozixonada ishlash mumkin bo`lgan. Maktab va madrasalarda dars o`zbek, arab, fors- tojik tillarida olib borilgan. Asosan o`g`il bolalar o`qigan. Ta’lim tizimi 5 toifaga bo`lingan edi: Quyi-boshlang`ich diniy maktab. Qorixona. Daloilxona Maktab internat Madrasa Boshlang`ich diniy maktablar keng tarqalgan edi, shahar maktablarida o`quvchilar soni 20-30 taga, qishloqda 10-15 taga yetgan. O`qishga 6 yoshdan qabul qilingan, o`zlashtirishiga qarab 7- 12 yil o`qishgan. Bularda Alifbe, Xaftiyak,- Chor kitob, Sufi Olloyor, Qur’on o`rgatilgan. Qorixonada asosan Qur’on yod oldirilgan. Uni bitirganlar xalq orasida Qur’on sura va oyatlarini aytib berib yurgan. Qorixonalar katta maktablar yoki mozorlar qoshida ochilgan. Katta shaharlarda ko`p bo`lgan. Ularga maktabni tugatgan 10 yoshdan katta o`g`il bolalar qabul qilingan. 3-4 yil o`qilgan. Qorixonalar madrasalar kabi vaqfga berilgan yer-joy, mollar hisobiga ta’minlangan. 1900 yili Sirdaryo, Farg`ona, Samarqand viloyatida 333 ta qorixona bo`lib, 1203 o`quvchi o`qigan. Daloilxonalar ham vaqf mablag`idan foydalangan, katta yoshdagi savodi chiqqan bolalar o`qigan. 1-2 oy Qur’on suralari, keyin asosiy kitob «Daloil ul-hayrat» yodlatilgan. Bu XV asrda musulmon ulamolaridan Sulaymon ibn Yazuru tomonidan yozilgan asar bo`lib, unda payg`ambar va avliyolar hayoti yoritilgan. O`qish muddati aniq belgilanmagan, xotirasi yaxshilar 2-3 oyda, qolganlar 1 yil yoki ortiqda yod olishgan. Maktab internat- o`rta madrasa bo`lib, bularda diniy va dunyoviy fanlar o`qitilgan, o`rta ma’lumot berilgan. Arxiv hujjatlariga ko`ra 1911 yili yanvarigacha O`rta Osiyoda 10003 ta maktab, 1085 ta madrasa bo`lgan.Mahalliy bolalardan ilmli kishilar tayyorlash uchun Xiva xoni Raximxon Bahodirxoni soniy-Feruz (1844-1910) katta ishlar qildi. Uning tashabbusi bilan saroyda maktab ochilib, bunda rus o`qituvchisi va mashhur qorilar dars berganlar. Feruz farmoni bilan 1904 yil 10 noyabrda Urganchda birinchi yangi usul maktab ochilgan. Unda Turkiyalik Husayn Kushayev ta’lim-tarbiya ishlarini olib borgan. 1906-07 yillarda qizlar maktabi ham tashkil qilinib, uning xotini Komila Kushayeva qizlarni o`qitgan. 1909 yili Feruz qo`l ostidagi madrasalar soni 130 taga, o`quvchilar soni 2300 ga yetadi. Feruz Komil Xorazmiyni Toshkentga gimnaziya va maktablarda o`qitish usulini o`rganishga yuboradi. U qaytgach ishlar jonlanib ketadi. Maktab o`quv dasturi va rejasida- riyoziyot, tarix, geografiya, tabiat, rus tili, ona tili, islomshunoslik fanlarini o`qitish belgilanadi. Sharq mutafakkirlari va rus yozuvchilari asarlari o`rganiladi. Feruz o`z saroyida tipolitografiya-toshbosimxona tashkil qiladi. Navoiy, Munis kabilarning asarlari nashr etiladi. 1865 yillarda Markaziy Osiyo to`liq Rossiya tasarrufiga o`tadi va o`lkada Turkiston general-gubernatorligi tashkil etiladi, mustamlakaga aylanadi. Minglab rus oilalari bu yerlarga ko`chirib keltirildi. 1870 yili chor Rossiyasi xalq maorifi noziri D.A.Tolstov shunday degan edi: «Bizning vatanimizda yashovchi barcha begona xalqlarning ma’lumotli bo`lishining oxirgi maqsadi, shubhasiz ularni ruslashtirishdan iboratdir». Ruslashtirish siyosati bilan birga o`qituvchilar ustidan nazorat kuchaydi, mustaqil ish yuritishga imkon berishmadi. Mahalliy maktablar yopildi. Ruslar Turkistonda bosqinchilik ishlari olib borish, uning boyliklarini talash bilan birga, xalqning urf-odatlari, tili va dinidan ham ayirmoqchi bo`ldi. Bu o`rinda Fitratning quyidagi fikrini keltirish mumkin: «...imperatorlik hukumati chin kungildan tilar edi: qo`l ostindagi o`zga millatlar ezilsunlar, xarob bo`lsunlar, saodat yuzin ko`rmasunlar, tilanchilar kabi yashasinlar». Toshkentda dastlabki rus maktabi 1866 yili ochiladi. Bunday maktablarda ruslar bilan birga mahalliy bolalar ham qabul qilinardi. O`qish faqat rus tilida olib borilardi. Rus o`rta o`quv yurtlari ham ochila boshladi. 1876 yil Toshkentda erlar va xotin-qizlar gimnaziyalari, 1870 yil o`quvchilar seminariyasi ochildi. Bularda diniy bilimlar o`qitilmasdi, shuning uchun mahalliy bolalar kam edi. 1884 yil 19 dekabrda Toshkentning eski shahar qismida birinchi rus tuzem maktabi ochildi. Boshqa joylarda ham ochila bordi va 1904 yili ularning soni 57 taga yetdi Yillar Maktablar soni O`quvchilar soni O`g`il bolalar Qiz bolalar 1870 1 29 29 - 1874 2 69 69 - 1884 3 110 110 - 1886 4 116 116 - 1889 17 374 374 - 1891 22 418 418 8 1904 57 1830 1830 104 Rus tuzem maktablarida o`quvchilarga rus muallimi rus tili, arifmetika va boshqalarni o`tar, buning uchun o`qish vaqtining yarmi ajratilar, qolgan yarmida esa musulmon domla diniy darslar utardi. 1903 yil Toshkentda qizlar uchun rus tuzem maktabi ochildi. Lekin tezda yopildi. XIX asrning ikkinchi yarmida ma’rifatparvarlik faoliyati keng yoyilib, qator ziyolilar pedagogik g`oyalar bilan chiqdilar. Shulardan biri Muhammad Amin Mirzaxo`ja o`g`li Muqimiy (1850-1903)-dir. O`zining sayohatnomalarida, hajviy she’rlarida ilmsizlik, nodonlik, tarbiyasizlikni qoralaydi, ilm-ma’rifatni ulug`laydi. «Tanobchilar», «Zavodchi boy ta’rifida», «Dodxoxim» she’rlari, «Sayohatnomalarida» kishilarning turli xulq-atvorlarini ko`rsatadi. Zokirjon Xolmuhammad o`g`li Furqat (1858-1909) ma’rifatparvarlardan biri. U 1889 yildan Toshkent, Samarqand, so`ngra Turkiya, Yunoniston, Bolgariya, Misr, Arabiston, Hindiston kabi xorijiy davlat safarlariga chiqadi. Furqatning «Ilm xosiyati», «Gimnaziya», «Teatr haqida majmua», «Vistavka xususida» she’rlarida ilm-ma’rifat, ta’lim-tarbiyani ulug`laydi, u madaniyat, san’at, hunar, odob, aql, texnika taraqqiyoti hammasi ilmdandir deb biladi. Jahon bastu kushodu ilm birla, Nadur dilning murodi ilm birla. Ko`ngillarning sururi ilmdandir, Ko`rar ko`zlarning nuri ilmdandir. Ilm-fanni bir mash’alga o`xshatib, mash’al, qorongulni qanday yoritib tursa, ilm-fan ham insoniyatning baxt-saodati va istiqbolini shunday yoritib turishligini ta’kidlaydi. Ahmad Donish (1827-1897) o`zbek va tojik xalqining mashhur mutafakkiri, olimi va faylasufidir. Uning asarlaridan «Navodir-ul vaqoye» (Nodir voqealar), «Buxoro amirlarining tarjimai hollari», «Yulduzlar tasviri», «Globusdan foydalanish yo`llari» va boshqalar. XIX asrning oxirlariga kelib o`zbek ma’rifatparvarlarining butun bir avlodi yetishib chiqadi. XX asrning 20-yillariga kelib ulangan bu avlod xalqimizning umumiy ma’rifatida, ijtimoiy-siyosiy yuksalishida va yangi turmushga tayyorlashda buyuk xizmat etdi. Abduqodir Shakuriy (1875-1943) ham shunday ma’rifatparvarlar- dan biri edi. U Samarqandning Rajabamin qishlog`ida bog`bon oilasida tug`iladi. Eski maktab so`ngra Samarqandda madrasada o`qiydi. U «Tarjimon» gazetasidan ko`p narsalarni o`rganadi. 1901 yilda o`z qishlog`ida yangi usuldagi maktab tashkil qiladi. Doska va partalar yasattiradi. Tatar tilidagi darsliklardan foydalaniladi. Chor hukumati bunday maktablar ochilishiga qarshi edi, ularni qattiq nazorat qilardi. Bu maktab bolalarni 6 oyda savodli qilib chiqarardi. Bunga eski maktab domlalari, mulla, eshonlar ham qarshilik qiladilar. Shakuriy yilda bir marta umumiy imtixon uyushtirib, ota-onalar oldida o`quvchilar bilimini namoyish qildirar edi. Shakuriy ona tilida darsliklar zarurligini tushunib, bolaning yoshiga mos tarzda, axloq-odob, turmush qoidalaridan dastlabki ma’lumot berishni ko`zda tutuvchi darslik tuzishga kirishadi. Birinchi alifbe kitobi «Raxnomai savod» (Savod chiqarish rahbari)ni yaratadi. Kitobda so`zlar bo`g`inlarga bo`lib ko`rsatilgan, oxirida o`qish uchun kichik xrestomatiya berilgan. U o`z pedagogik faoliyatida «harf-tovush» metodi (har tovushni alohida harf bilan yozish) qulay va osonligini aniqlaydi. 1913 yili uning rahbarligida shogirdi I.Raxmatillayev tovush-harf metodi asosida yangi alifbe tuzadi. U arab alifbosi bilan tojik tilida yozilgan bo`lib, ko`p yillar qo`llanib kelinadi. Kitobning kirishida tez savod chiqarishga oid maslahat berilgan. Alifbe 46 betdan iborat bo`lib, 90 ta dars uchun mo`ljallangan edi. 1907 yili Shakuriyning 2-kitobi «Jameul hikoyat» (Hikoyalar to`plami) yoziladi. U boshlang`ich sinf 2-sinfi uchun xrestomatiya tarzida bo`ladi. Shakuriy 1923 yili «Pravda» gazetasi e’lon qilgan «Eng yaxshi o`qituvchi» konkursining g`olibi deb topiladi. Ismatilla Rahmatillayev (1883-1962) xalq ta’limi rivojiga katta hissa qo`shgan pedagoglardan biri. U ham Samarqandning Rajabamin qishlog`ida kambag`al oilasida tug`iladi. Uning savod chiqarishi va atoqli pedagog bo`lib yetishishida Shakuriylar oilasining o`rni kattadir. U eski maktabda, 1901 yildan yangi usul maktabda o`qiydi. Uni tamomlab, 1905 yildan Shakuriy maktabida o`qituvchi bo`lib ishlay boshlaydi. Rus tuzem maktabida ham o`qiydi. Shakuriy «Jameul hikoyat»ini nashr etishda qatnashadi. Tajriba o`rgangach, hozirgi Registon ko`chasida mehnatkashlar bolalari uchun yangi maktab ochadi. 1915 yili «Alifbe ta’limi» kitobini yozadi. Unga ko`plab tarbiyaviy ahamiyatga ega bo`lgan hikoya va she’rlar kiritilgan. I.Raxmatillayev pedagog kadrlar tayyorlashga katta hissa qo`shadi. 1922 yilgacha Samarqandda mahalliy o`qituvchilar tayyorlaydigan qisqa muddatli kurslar tashkil etishga rahbarlik qiladi. 1922-26 yillarda Samarqandda o`zbek inprosi (bilim yurti) direktori va o`qituvchisi bo`lib ishlaydi. 1926-33 yillarda «O`zbek davlat kitob palatasi»ga direktor bo`ladi». 1935 yil «Mehnat qahramoni». Saidahmad Siddiqiy - (1864-1927). Samarqandda hunarmand dehqon oilasida tug`iladi. Maktabda, madrasada o`qiydi. Rus maktabida o`qiydi, rus tili, adabiyotini o`rganadi. 1900-01 yillarda Misr, Arabiston, Turkiya, Rossiyaga boradi. 1903 yili qaytib kelib, Xalvoiy qishlog`ida yangi maktab ochadi. Asosan rus tili o`rgatishga ahamiyat beradi. I.Rahmatillayev arifmetikadan dars beradi. U birinchi bo`lib katta yoshdagi kishilar uchun kechki maktab tashkil qiladi. 1914 yili o`quv qurollari, darsliklar sotadigan «Zarafshon» nomli magazin ochadi. Kutubxona ochishda qatnashdi. Uning «Mir’oti ibrat» (Ibrat oynasi (1912), «Anjumani arvoр» (1912), «Ganjinai hikmat» (1914), «Aynul adab» (Odob ko`zi (1915)) she’riy to`plamari chiqadi. She’rlariga «Ajziy» deb taxallus qo`yadi. O`zbek va tojik tillarida yozadi. She’rlarida pedagogik g`oyalarini targ`ib qiladi. Ta’lim-tarbiyadagi eski usullarga qarshi chiqadi. 1911-14 yillarda maktablar ochishda qatnashadi. Gogolning «Shinel» asarini o`zbek tiliga tarjima qilgan. 1918-21 yillarda Samarqand viloyat adliya komissari bo`ladi, 1921 yildan pedagogik ish bilan shug`ullanadi. «Xizmat ko`rsatgan o`qituvchi» unvoniga ega bo`ladi. Saidrasul Aziziy (1866-1933) Toshkentda ziyoli oilasida tug`iladi. Eski maktab, so`ngra «Madrasai Mahmud dasturxonchi»da (Toshkent) o`qiydi. 1 rus-tuzem maktabini ham bitiradi. O`qigan madrasasida mudarrislik qiladi. 1900 yildan rus-tuzem maktabiga ham taklif qilinadi. U o`zbeklar orasida birinchi bo`lib rus-tuzem maktabida dars beradi. Keyin Toshkent o`qituvchilar seminariyasida «sharqiya muallimligi»ni olib boradi. Uni rus tilini yaxshi bilgani, rus maktabida dars bergani uchun «nasora maxsum» (kofir maxsum) deb ataladi. Aziziy o`z ijodini shoir sifatida boshlaydi, lekin u madaniyatimiz tarixiga ko`proq islohatchi pedagog sifatida shuhrat topdi. 1900 yili «Ustozi avval» kitobini yozdi, 1902 yil bosilib chiqdi. U yangi maktablarni (tovush usuli) «usuli savtiya» maktablari deb atadi. Bular o`zbek pedagogikasi va metodikasida reforma yasadi. Aziziy «usuli savtiya»ning asoschilaridan biri sifatida shuhrat topdi. Aziziyning «Ustozi avval» darsligi alifbe xarakterida bo`lib, 1-sinflarga mo`ljallangan. Folklor, Sharq va o`zbek klassik adabiyotidan foydalanib yozilgan hikoyalar («Matonat», «Xat», «Beodob», «Ikki oshna», «Chaqimchi»). Rus klassik adabiyotidan qilingan tarjimalar. («Qiloqi birla bolasi», «Tulki birla uzum», «Yolg`onchi cho`pon», «Vatani rus»). Adibning o`zi yaratgan hikoyalar («Hamokat», «Beforosat», «Aqlli o`g`il», «Zuluk birla ilon», «Bir necha do`stlik uchun ahd qilgan musofirlar», «Onaga hurmat», «Poklik» kabilar). Jadidchilikning asoschisi qrim-tatar ma’rifatparvarlaridan bog`chasaroylik Ismoilbek Gaspirali (1851-1914) hisoblanadi. U «usuli savtiya»ni boshlab berdi. Barcha turkiy xalqlarni yagona millat deb bildi, millatning ravnaqi uchun kurashdi.1883 yili «Tarjimon» gazetasini chiqara boshlaydi. 1884 yili 12 bolani «usuli jadid»da o`qita boshlaydi. Bolalar 40 kunda savod chiqarishadi. Imtihon o`tkazadi. Ular uchun «Xujai siben», «Bolalar muallimi» birinchi darsligini tuzadi.Yangi usul maktablarda quyidagilarga e’tibor qaratilgan edi: •sinfda bolalar 30 dan oshmasligi; •2 marta yoz va qishda bolalarni maktabga qabul qilish; •1 muallimda 3-4 sinf bo`lishi; •dars 5 soatdan oshmasligi, har darsdan so`ng 10 daqiqa tanaffus; •juma va bayram kunlari dam olinishi, yozda ta’til bo`lishi; •dars zerikarli bo`lmasligi, bolalarni urish, so`kish mumkin emas. Gaspirali usuli jadid bilan o`qitishning qoidalarini shunday tushuntiradi: a) Butun alifboni birdan o`rgatish og`irdir, boshda 3, 5 harf o`rgatib borish yengil. b)...birinchi darsdan bolalar yozishni boshlamasliklari lozim. v) Darslar muayyan soatlarga, qismlarga ajratilib o`rgatilishi lozim. g) Bir harfni o`zlashtirmay turib, ikkinchisiga o`tmaslik kerak. d) Harflar bilan tanishtirilganda ular haqida kengroq ma’lumot berish lozim. Uning ta’sirida ko`plab jadid ma’rivatparvarlari yetishib chiqdi. Jadidlar xalqqa ma’rifat va madaniyat tarqatish yo`lini maktab va madrasalarni isloh qilish, yangi usul maktablar ochish, tijoratni rivojlantirish, gazeta va jurnallar chiqarish, teatr, kutubxonalar barpo etishdan iborat deb bildilar. Ular «Taraqqiy» (1906), «Samarqand» (1913-15), «Sadoyi Turkiston» (1914-15), «Oyna» (1913-15), «Buxoroyi Sharif» (1912-13) va boshqa matbuot organlarini tashkil qildilar. O`z hisoblaridan darslik va o`quv qo`llanmalari chiqardilar. Teatrchilikka asos solindi. Ko`plab teatr gruppalari paydo bo`ldi. Drammaturgiya maydonga keldi. Publisistika rivojlandi. Jadidlar maktab va madrasalarda diniy va ilmiy-dunyoviy ilmlarni birga qo`shib olib borishga harakat qildilar. Mahmudxo`ja Behbudiy (1874-1919) Samarqandning Baxshitepa qishlog`ida oilasida tug`iladi. U adabiyot, tarix, geografiya, islom tarixi, siyosatshunoslik bilan shug`ullanadi. 27 yoshida Makkaga borib, hoji va mufti unvonlari bilan qaytadi. Behbudiy 1899 yildan sayohatlarga chiqadi. Misr, Istanbul, Qrim, Qozon, Kavkazning ko`plab shaharlarida bo`ladi. U o`lkada usuli jadid maktablarining eng birinchi nazariyotchisi va amaliyotchilaridan, jadidchilikni boshlaganlardandir. Rajabamin qishlog`ida Shakuriy ochgan maktabni 1908 yili o`z hovlisiga ko`chirib keladi, unga har tamonlama yordam beradi. U o`zbek va tojik tillarida «Kitobul-atfol» (Bolalar kitobi), «Muxtasari tarixi islom» (Islomning qisqacha tarixi), «Amaliyoti islom», «Aholi geografiyasiga kirish», «Rossiyaning qisqacha geografiyasi» kabi asarlarni yaratdi. «Behbudiy nashriyoti»ni tashkil etib, unda darsliklar, Turkiston, Buxoro, Xiva xaritasini bosib chiqaradi. Samarqandda kutubxona va qiroatxona ochishga boshchilik qiladi. Drammaturgiya sohasida qalam tebratadi (m-n, «Padarkush»),. Behbudiy 1913 yildan «Samarqand» gazetasi va «Oyina» jurnalini chiqara boshlaydi. U til o`rganishga yoshlarni da’vat etadi. Diniy ilmlar va dunyoviy ilmlarni deb biladi. Behbudiy o`z maktabi uchun o`quv reja va dasturlar ishlab chiqadi. Uning maktabi 2 qismdan iborat edi: 1. Ibtidoiy qism. 2. Rushadiya. Birinchi bosqich 4 yil, 2 bosqichi ham 4 yil bo`lgan va unga birinchi bosqichni tugatganlar olingan. U ilmning jamiyat rivojidagi rolini yaxshi tushungan va yoshlarni ilm o`rganishga chaqiradi, «Padarkush» dramasida ham ilmsizlikni qoralaydi. Munavvar Qori Abdurashidxonov (1872-1931) Toshkent shahrida ziyoli oilasida tug`iladi. Onasi otinoyi bo`ladi. 1901 yili birinchi jadid maktabini ochadi. Yangi maktablar uchun tovush usulida «Adibi avval» (1907), «Adibi soniy» darsliklarini yozadi. 1906 yili Ismoil Obid muharrirligida «Taraqqiy» gazetasini tashkil qiladi. Darsliklari qayta-qayta nashr qilinadi. Munavvar Qori o`rta maxsus va oliy ta’lim asoschisi sifatida 1916 yil 9 aprelida o`z uyida to`plangan jadidlar bilan birga Turkiston xalq dorilfununining musulmon bo`limini tashkil etish yuzasidan komissiya tuzadi. O`zi raislik qiladi. 3 bosqichdan iborat dastur tuziladi. 1918 yil 13 may, yakshanba kuni Dorilfunun (hozirgi yosh tomoshabinlar teatri binosida) ochiladi. Munavvar Qori rais (rektor), Iso To`xtaboyev 1-, Burxon Habib 2-, muovin qilib belgilanadilar. O`qituvchilar soni 190 ga yetadi. Ular orasida Fitrat, Kamol Shams, Haydar Shavqiy va boshqalar bor edi. Shu munosabat bilan Toshkent davlat universitetiga Milliy universitet nomi berildi. Abdurauf Abdurahim o`g`li Fitrat (1886-1938) Buxoroda tug`iladi. Dastlab maktabda, so`ngra Mirarab madrasasida o`qiydi. U adabiyot, tarix, falsafani chuqur o`rganadi. 1909 yili «Jamiyati xayriya» ko`magida Turkiyaga o`qishga ketadi. 4 yil o`qiydi. U yerda «Munozara» va «Hind sayyohi qissasi» asarlarini yozadi. Bunda Buxorodagi o`quv-o`qituv ishlari, ularni tubdan o`zgartirish masalalariga e’tibor beriladi. «Rahbari najot» (1913), «Oila» (1916) asarlari, «O`quv» (1917) darsligini yozadi. 1922-23 yillarda Buxoro xalq maorifi noziri bo`lib, chet ellarga o`qishga talaba va o`quvchilar yuborishga rahbarlik qiladi. 1923-24 yillarda Moskva va Leningrad (Peturg)da yashab ijod qiladi, professor bo`ladi. Keyin qator oliy o`quv yurtlari, tadqiqot institutlarida pedagogik va ilmiy faoliyat bilan shug`ullanadi.«Rahbari najot» asarida ta’lim-tarbiya masalalariga alohida e’tibor beradi, fanlar tasnifini yaratadi. O`zining didaktik qarashlarini bayon etadi. «O`quv» darsligi ham juda katta tarbiyaviy ahamiyatga ega bo`lib, turmush odobiga oid ko`plab mavzular berilganki, ulardan hozirgi tarbiya ishlarida ham keng foydalanish mumkin.