VIRUSLAR DIAGNOSTIKASI Reja: 1.Immunitet turlari. 2.Immunitet faktorlari 3.Yallig’lanishning ximiyaviy faktorlari. 4.Fagotsitoz. 5.Antigenlar. 6.Antitelalar. Infeksion kasalliklarning ba’zi xillari og’rib o’tgan odamning shu kasalliklar berilmaydigan bo’lib qolishidir. O’simlik hujayralaridagi virus kiritmalaridagi haqida birinchi marta rus olimi D.I. Ivanoviskiy “Tamakining mozaika (chiporlanish) kasalligi” (1902) kitobida tamaki hujayrasini mozaikali qismida qandaydir rangsiz, kristallsimon moddalar borligini aytgan edi. Bulardan tashqari ularni oldida (kasall hujayralar yadrosi yaqinida) hujayraning boshqa tarkibiy qismlaridan farqlanadigan amyobalarga o’xshash plazma to’plamlari uchraydi. Bu xildagi kiritmalar keyinchalik amyobasimon tanalar, vakuollashgan yoki X-tanalar deb nomlanadi. M.I.Goldin tomonidan virus bilan kasallangan odam va hayvon hujayralarida ham mayda timonuklein kislota tutuvchi elementlar tanachalar –virus zarralari borligi aniqlandi. Ko’pincha o’simlik, odam va hayvon virus kasalliklarida X-tanalar diagnostika maqsadlarida ham o’rganiladi. Tamakining mozaikali qismidagi kristall kiritmalari bor to’qimaga 0,1 n NS1 ta’sir ettirilaganda kristall kiritmalar ignasimon kristallarga parchalanib ketadi, bunday kristallar tozalangan virus preparatlarida uchraydi. Demak kristall virus kiritmalari virus zarralaridan tuzilgandir. Tamaki mozaika virusining “yashiringan” (maskirovanniy shtamm) kiritmalari hujayrada TMV ga qaraganda ancha kam to’planadi. Lingviston va Duggarlar virus zarralarining lokalizatsiyasini o’rganib, virusni asosiy qismi protoplazmada bo’lishini aniqlashdi Turlari – organizmning kasallik tug’diruvchi mikrodlarga va tabiatdan noinfektsion bo’lgan moddalarga berilmasligi immunitet deb ataladi. Lotincha immunitet - biror narsadan xolis bo’lish degan so’zdan olingan. Turlari – bu organizmda bo’ladigan ximoya omillari va immunitet mexanizmlarinig ancha xilma – xilligiga bog’liqdir. Immunitet turlari : 1.Tabiiy immunitet: a)Tug’ma turga aloqador immunitet. b) Hayot davomida orttirilgan immunitet. CHaqaloqlarning passiv immuniteti ham tabiiy immunitet jumlasiga kiradi. 2.Sun’iy immunitet. a) Vaktsinatsiyadan keyin paydo bo’ladigan immunitet. b) Passiv immunitet – zardoblar yoki hamma globulinlar yuborilganda hosil bo’ladi. Immunitet qachonki organizm toliqsa, vitamin kamaysa, sovuq qotganda immunitet kamayadi. Tug’ma turga aloqador – tabiiy immunitet. Bu immunitet kasallikka berilmasligining hammadan ko’ra mustahkam shakl bilan mazkur turning tug’ma, biologik xususiyatlardan kelib chiqadi. Masalan: odam qoramol o’lati, tovuq vabosi, cho’chqalar saramasi bilan kasallanmaydi. Hayvonlar aksincha odam kasalliklari: so’zak, zahm, difteriya, vaboga berilmaydigan bo’ladi. U yoki bu kasalliklarga ana shunday berilmaslik xususiyatlari nasldan – naslga o’tib boradi. Odam infektsion kasallik bilan og’rib o’tganidan keyin unda turmushda orttirilgan immunitet paydo bo’ladi yoki infektsiyadan keyingi ya’ni past infektsion immunitet deb ataladi. Bu nasldan – naslga o’tmaydi. Past infektsion immunitet har xil muddat davom etadi. Masalan: brutsellyozda past infektsion immunitet 8-12 oy davom etadi. B tipdagi virusdan paydo bo’ladigan grippda esa 3-6 yil davom etadi. Ko’pchilik infektsion kasalliklarda mazkur qo’zg’atuvchiga berilmaslik hislati organizmning mikroblardan tozalanish bilan birga paydo bo’lib boradi va kishi sog’aygandan keyin qo’zg’atuvchidan xolis bo’ladi. Bu sterial immunitet deb ataladi. Sterilmas immunitet shundan iboratki mazkur mikrobning takror yuqishiga odamning berilmasligi uchun organizmda o’sha qo’zg’atuvchi borligi bilan bog’liq bo’ladi. Mikrob organizmdan chiqib ketashi bilanoq o’sha infektsion kasallikka yana beriluvchan bo’lib qoladi, organizmning himoya reaksiyalari mikrobni yo’qotishga safarbar etadigan antibakterial immunitet va mikroorganizmning zaharli maxsulotlari zararsizlantirib beradigan antitoksin immunitet tafovut qilinadi. Sun’iy immunitet – infektsion kasallik paydo bo’lishiga yo’l qo’ymaslik uchun bunda immunitet organizmda sun’iy yo’l bilan yaratiladi, Shuningdek infektsion kasallikka davo qilishda undan foydalaniladi. Sun’iy immunitet a) aktiv va b) passiv turlarga bo’linadi. Aktiv sun’iy immunitet odatda vaktsina yuborish yo’li bilan hosil qilinadi. Passiv sun’iy immunitet odam organizmiga immunoantitellalar deb ataladigan maxsus ximoya vositalari yubirilganda hosil buladi. Kasallik vositalari og’rib o’tgan odamlarning immunozardoblarida ana shunday antitellalar mavjuddir. Immunitet faktorlari – bu faktorlar xilma – xil mikroorganzmlarga qarshi ximoyani amalga oshiradi. Terining ximoya funksiyalari – teri mikroblari o’tishi uchun to’sqinlik qiladi. 30 minutdan keyin mikroblar o’lib ketadi. Bu ter va yog’ bezlarining tarkibida sut va tog’ kislotalari bo’ladigan ajratmalari mikroblarga halokatli ta’sir ko’rsatishiga bog’liq. Shilliq pardalarning himoya funksiyalari – burun – halqum, nafas yo’llari, ichak, siydik – tanosil yo’llari va ko’z konyuktivlarining shilliq pardalari himoya hossalariga egadir. Bu – shilimshiq, ko’z yoshi, so’lak bezlari ishlab chiqariladigan sekretlarda ko’pgina mikroblarga halokatli ta’sir kursatuvchi alohida moddalar borligiga bog’liqdir. Ko’z yoshi, so’lak, nafas yo’llari shilimshig’ida ter bezlarning ajratmalarida, Shuningdek qon hamda leykotsitlar – neytrofillarda lizotsim degan modda topilgan. Bu modda talaygina saprofit mikroblarni, Shuningdek ba’zi laktogen mikroblarni eritib yubora oladi. Odamdagi normal mikrofloraning himoya funksiyasi. Mikrob teri va shilliq pardalarini himoyalovchi to’siqlarni yengadigan bo’lsa, u limfa yo’llaridan limfa tugunlariga o’tadi yoki to’qimalarda joylashib olib organizmning yallig’lanish deb ataladigan javob reaksiyasi yuzaga keltiriladi. Yallig’lanish – bu mikroblar kirib qolishiga javoban ko’rsatadigan reaksiyalardir. Bunda mikrob kirgan joydagi to’qimalarda ushlanib qoladi, keyin organizmga tarqala ololmaydi va yallig’lanish o’chog’ida fagotsit hujayralar tomonidan yo’q qilinadi. Bu xolda tomir reaksiyasi va suv tsirkulyatsiyasi o’zgaradi. Buning natijasida plazma oqsillar va qonning suyuq qismi to’qimalarga o’tadi. Shu bilan bir vaqtda kapillyarlar devorlarining o’tkazuvchanligi kuchayadi. Endoteliy hujayralari bo’rtib, yopishqoq bo’lib qoladi ularga leykotsitlar va trombotsitlar yopisha boshlaydi. Qon oqib kelishi sekinlashib qolganida kapilyarlar devorida ularning soni ko’payadi va hujayralar hujayralararo bo’shliqlari orqali tomirlardan chiqa boshlaydi. Yallig’lanish o’chog’ida fagotsit hujayralar mikroblarini yutib va hazm qilib yallig’langan bo’rtmani paydo qila boshlaydi. To’qimalarga cho’kib tushadigan fibrin to’ri mikroblarning yallig’lanish o’chog’idan tashqariga tarqalishiga to’sqinlik qilib, limfa yo’llarini berkitib qo’yadi. Yallig’lanish o’chog’ida mikrob yo’q qilinganidan keyin tiklanish davri boshlanadi. To’qimalardagi struktura o’zgarishlari anchagina bo’lsa, yallig’langan joyda chandiq vujudga keladi. Fagotsitoz – organizmga tushib qolgan mikroblar va boshqa yod zarralarning organizm hujayralari tomonidan aktiv yutilish jarayoni fagotsitoz deb ataladi. Fagotsitoz – yunoncha hazm qiluvchi, hujayra degan so’zlardan olingan. Turli hujayralar Fagotsitar aktivlikka ega bo’ladi. Bu hujayralar organizmga keng tarqalganu, lekin mahsus funksiyani ado etadigan yagona bir sistema ( RES) deb ataladi. Fagotsitlar xaratchan, qo’g’luvchan va qo’zg’almas bo’lishi mumkin. Bir joyda turda turadigan fagotsitlar – makrofaglar yoki gistiotsitlar jigardagi qon yoki limfa kapilyarlari endoteliysining mahsus qismlarida (kupfer hujayralarida) taloq va turli limfa tugunlarining sinuslarida bo’ladi. Harakatchan fagotsitlar – turli to’qima bo’shliqlari hamda qonda aylanib turadigam makrofaglar va qon hujayralarini fagotsitlaydigan mikrofaglardir. Neytrofillar hammadan aktiv bo’lsa, bazafillar birmuncha aktivdir, eozinofillarning roli kam o’rganilgan. Fagotsitoz organizmda bir necha bosqich yoki fazalar bilan boradi. 1. Fagotsitning ob’ektga qarab harakatlanishi musbat hemotaksis. 2.Obektning fagotsitga yopishib qolishi – adsorbtsiya. 3.Ob’ektning yutilishi 4.Fagotsit fermetlari tomonida uning hazm qilinishi va yo’qotilishi. Fagotsitning tugallangan va tugallanmay qolgan hillari tafovut qilinadi. Tugallangan fagotsitoz natijasida bakteriyalar fagotsitlarda lizisga uchraydi (erib ketadi). Tugallanmay qolgan fagotsitozda bakteriyalar fagotsit ichida yashash qobiliyatini saqlab, unda hatto ko’payishi fagotsitning halokatiga sabab bo’lishi ham mumkin. Tugallanmay qolgan fagotsitoz, masalan: so’zanda ko’riladi. Fagotsitar jarayonga ta’sir ko’rsatadigan faktorlar. Fagotsitlarning aktivligi organizmning fiziolagik holatiga qarab o’zgarib turadi. Avitaminozlarda fagotsitlar aktivligi susayib ketadi. Yallig’lanishda hujayralardan ajralib chiqadigan gistamin fagotsitozni kuchaytiradi. Mikroblar fagotsitozga to’sqinlik qiladigan turli – tuman moddalar ishlab chiqaradi – agressinlar, antifaglar, leykosidinlar shular jumlasidandir. Fagotsitoz ximiyaviy vazifani ham bajaradi. Infektsiyaning avj olish jarayonida hujayralarning fagotsitar aktivligi kuchayib boradi, sog’ayish esa, odatda leykotsitlar sonining ko’payishi bilan birga davom etadi. Hujayralar himoya funksiyasining susayib qolishi yoki yo’qolib ketishi o’limga olib borishi mumkin. Limfoid to’qimaning himoya funksiyalari. Mikroorganizmlar teri bo’ylab borib, limfa to’qimalariga tushadi. Limfa tuginlari hujayralar to’plamidan iboratdir: bu hujayralarning ba’zilari fagatsuitlar funksiyasining bajarsa, boshqalari antitelalar ishlab chiqaradi. Limfoid organizmning tana massasining 1% ini tashkil etadi. Taloq, jigar, buqoq bezida, shilliq pardalarda joylashgandir. Antigenlar – antigenlar yunoncha anti- qarshi depos – tug’ilmoq, paydo bo’lmoq degan so’zlardan olingan. Oqsil tabiatiga ega bo’lgan moddalar, oqsillar, lipidlar va polisaharidlar birikmalari, mikroblar va ularning toksinlari, hayvon va o’simliklarning hujayralari, yod zardoblar va boshqalar antigenlar bo’lishi mumkin To’la qimmatli antigenlar – organizmda antitelalar hosil qilish hususiyatiga ega bo’lib mana shu antitelalar bilan muayyan,