VIRUSLARNING GEN INJENERIYASIDA QO‘LLANILISHI

Yuklangan vaqt

2024-04-07

Yuklab olishlar soni

11

Sahifalar soni

21

Faytl hajmi

47,3 KB


VIRUSLARNING GEN INJENERIYASIDA QO‘LLANILISHI Reja: 1. Gen muhandisligi haqida tushuncha. 2. Viruslar gen injeneriyasida obyekt sifatida. 3. Viruslarning gen muhandisligidagi ahamiyati. VIRUSLARNING GEN INJENERIYASIDA QO‘LLANILISHI Reja: 1. Gen muhandisligi haqida tushuncha. 2. Viruslar gen injeneriyasida obyekt sifatida. 3. Viruslarning gen muhandisligidagi ahamiyati.
Genetik injeneriya - molekulyar genetika sohasi; genlarning tabiatda uchramaydigan yangi birikmalarini genetik va biokimyoviy usullar yordamida maqsadga muvofiq holda vujudga keltirish bilan shugʻullanadi. Muayyan organizm hujayrasidan ajratib olingan gen yoki genlar guruhini nuklein kislotaning maʼlum molekulalari bilan biriktirib, hosil boʻlgan duragayni boshqa organizm hujayrasiga kiritishga asoslangan. Viruslar va boshqa har qanday tirik mavjudot hujayralarining irsiy programmasini maqsadga muvofiq modellashtirish, yangi shtamm virus va mikroorganizmlar, oʻsimlik, hayvon hujayralarining yangi xillarini, oʻsimlik navlari va hayvon zotlarining qishloq xoʻjaligi uchun zarur shakllarini yaratish va boshqalar genetic injeneriyaning vazifasidir. AQSH olimi P. Berg xodimlari bilan birga virus va mikroorganizmlar irsiy molekulasi qismlarini probirkada ulab, rekombinant DNK olishi genetic injeneriyaning vujudga kelishiga asos soldi Genetik injeneriya umumiy genetika, molekulyar genetika, molekulyar biologiya, bioorganik kimyo, mikrobiologiya, oʻsimlikshunoslik kabi biologik fanlar nazariyalari hamda tadqiq etish usullarining bir-birini toʻldirishi tufayli shakllandi. Genetik inejeneriyaning rivojlanishida genetik enzimologiya va nuklein kislotalar kimyosi yutuqlari katta ahamiyatga ega. Molekulyar darajada olib boriladigan ishlar natijasi ikki xil ferment — restriksion endonukleaza va ligazaga bogʻliq. Restriktazalardan (300 dan ortiq xili bor) DNK molekulasini har xil qismlarga ajratishda, ligazadan esa ularni yana qayta birlashtirishda foydalaniladi. Genetik inejeneriyada eng koʻp ishlatiladigan restriktaza (Yeso Rb) 1971 yilda olingan. Genetik inejeneriyaning rivojlanish tarixi in vitro sharoitida (organizmdan tashqarida) rekombinant DNK molekulalarini, yaʼni har xil plazmidalar (xromosomalarsiz, mustaqil yashash xususiyatiga ega DNK halqa molekulalari), hattoki plazmida bilan faglar orasida duragaylar yoki vektor molekulalar (xoʻjayin hujayrada mustaqil qayta tiklana olish xususiyatiga ega DNK molekulasi) olish mumkinligini prinsipial isbotlashdan boshlangan. Keyinchalik prokariotlar (shakllangan yadrosi yoʻq organizmlar)ga taalluqli xromosoma genlari bilan har xil plazmidalar orasida rekombinant molekulalar Genetik injeneriya - molekulyar genetika sohasi; genlarning tabiatda uchramaydigan yangi birikmalarini genetik va biokimyoviy usullar yordamida maqsadga muvofiq holda vujudga keltirish bilan shugʻullanadi. Muayyan organizm hujayrasidan ajratib olingan gen yoki genlar guruhini nuklein kislotaning maʼlum molekulalari bilan biriktirib, hosil boʻlgan duragayni boshqa organizm hujayrasiga kiritishga asoslangan. Viruslar va boshqa har qanday tirik mavjudot hujayralarining irsiy programmasini maqsadga muvofiq modellashtirish, yangi shtamm virus va mikroorganizmlar, oʻsimlik, hayvon hujayralarining yangi xillarini, oʻsimlik navlari va hayvon zotlarining qishloq xoʻjaligi uchun zarur shakllarini yaratish va boshqalar genetic injeneriyaning vazifasidir. AQSH olimi P. Berg xodimlari bilan birga virus va mikroorganizmlar irsiy molekulasi qismlarini probirkada ulab, rekombinant DNK olishi genetic injeneriyaning vujudga kelishiga asos soldi Genetik injeneriya umumiy genetika, molekulyar genetika, molekulyar biologiya, bioorganik kimyo, mikrobiologiya, oʻsimlikshunoslik kabi biologik fanlar nazariyalari hamda tadqiq etish usullarining bir-birini toʻldirishi tufayli shakllandi. Genetik inejeneriyaning rivojlanishida genetik enzimologiya va nuklein kislotalar kimyosi yutuqlari katta ahamiyatga ega. Molekulyar darajada olib boriladigan ishlar natijasi ikki xil ferment — restriksion endonukleaza va ligazaga bogʻliq. Restriktazalardan (300 dan ortiq xili bor) DNK molekulasini har xil qismlarga ajratishda, ligazadan esa ularni yana qayta birlashtirishda foydalaniladi. Genetik inejeneriyada eng koʻp ishlatiladigan restriktaza (Yeso Rb) 1971 yilda olingan. Genetik inejeneriyaning rivojlanish tarixi in vitro sharoitida (organizmdan tashqarida) rekombinant DNK molekulalarini, yaʼni har xil plazmidalar (xromosomalarsiz, mustaqil yashash xususiyatiga ega DNK halqa molekulalari), hattoki plazmida bilan faglar orasida duragaylar yoki vektor molekulalar (xoʻjayin hujayrada mustaqil qayta tiklana olish xususiyatiga ega DNK molekulasi) olish mumkinligini prinsipial isbotlashdan boshlangan. Keyinchalik prokariotlar (shakllangan yadrosi yoʻq organizmlar)ga taalluqli xromosoma genlari bilan har xil plazmidalar orasida rekombinant molekulalar
olindi. Vektor molekulalarga eukariot (shakllangan yadroga ega) organizm (asosan, hayvon va oʻsimlik) genlari DNKsini kiritish genetik inejeneriyaning katta yutugʻidir. Natijada hayvon genlarini bakteriya hujayralarida koʻpaytirish va ekspressiya qilish (genlarni klonlash) imkoniyati vujudga keddi. Nihoyat, genetik inejeneriya bilan hujayra injeneriyasi yutuqlarining sintezi tufayli biotexnologiya fani shakllandi. Gen injeniriyasi - asosan o'zida yashirin genlarni saqlaydi va ularning chatishish natijasida yangi gen hosil qiladi. Genetik inejeneriyani birinchilardan bo'lib Ch.Darvin ham o'z ma'lumotlarini berib o'tgan. Genetik inejeneriyada birinchi bo'lib 1865- yilda G.Mendel o'zining birinchi tajribasini o'tkazadi. U o'zining bu tajribasini sariq va yashil no'xotlar ustida olib boradi va u o'zining bu tajribasi bilan genetik inejeneriyani yanada ochiqroq tarza o'rgatadi. Genetik injeneriyada viruslar genetic jihatdan o'zgartiriladi viruslar genetik modifikatsiya orqali hosil bo'ladi, bu biotexnologik usullar yordamida virus genomlarida nukleotidlar ketma-ketligini yo'naltirilgan kiritish, yo'q qilish, sun'iy sintez yoki o'zgartirishni o'z ichiga oladi. Ko'pgina DNK tutuvchi viruslar bitta monopartit genomga ega bo'lsa-da, ko'pgina RNK tutuvchi viruslari ko'p qismli genomlarga ega bo'lsa-da, virusni genetik jihatdan o'zgartirilgan virus deb hisoblash uchun virus genomining barcha qismlari genetik jihatdan o'zgartirilishi shart emas. Barcha yoki ularning genomlarining bir qismini (masalan, taxmin qilingan tarixiy ketma-ketliklar asosida) sun'iy gen sintezi natijasida hosil bo'lgan infektsiyaga qodir bo'lgan yuqumli viruslar ham genetik jihatdan o'zgartirilgan viruslar sifatida ko'rib chiqilishi mumkin. Faqat o'z-o'zidan paydo bo'ladigan mutatsiyalar, rekombinatsiya yoki reassortment hodisalari ta'sirida o'zgargan viruslar (hatto eksperimental sharoitlarda ham) odatda genetik jihatdan o'zgartirilgan viruslar hisoblanmaydi. Viruslar odatda o'zgartiriladi, shuning uchun ular mezbon organizmga yangi genetik ma'lumotni kiritish yoki uning oldingi genetik materialini o'zgartirish uchun vektor sifatida ishlatilishi mumkin. Bunga kamida uchta jarayonda erishish mumkin: olindi. Vektor molekulalarga eukariot (shakllangan yadroga ega) organizm (asosan, hayvon va oʻsimlik) genlari DNKsini kiritish genetik inejeneriyaning katta yutugʻidir. Natijada hayvon genlarini bakteriya hujayralarida koʻpaytirish va ekspressiya qilish (genlarni klonlash) imkoniyati vujudga keddi. Nihoyat, genetik inejeneriya bilan hujayra injeneriyasi yutuqlarining sintezi tufayli biotexnologiya fani shakllandi. Gen injeniriyasi - asosan o'zida yashirin genlarni saqlaydi va ularning chatishish natijasida yangi gen hosil qiladi. Genetik inejeneriyani birinchilardan bo'lib Ch.Darvin ham o'z ma'lumotlarini berib o'tgan. Genetik inejeneriyada birinchi bo'lib 1865- yilda G.Mendel o'zining birinchi tajribasini o'tkazadi. U o'zining bu tajribasini sariq va yashil no'xotlar ustida olib boradi va u o'zining bu tajribasi bilan genetik inejeneriyani yanada ochiqroq tarza o'rgatadi. Genetik injeneriyada viruslar genetic jihatdan o'zgartiriladi viruslar genetik modifikatsiya orqali hosil bo'ladi, bu biotexnologik usullar yordamida virus genomlarida nukleotidlar ketma-ketligini yo'naltirilgan kiritish, yo'q qilish, sun'iy sintez yoki o'zgartirishni o'z ichiga oladi. Ko'pgina DNK tutuvchi viruslar bitta monopartit genomga ega bo'lsa-da, ko'pgina RNK tutuvchi viruslari ko'p qismli genomlarga ega bo'lsa-da, virusni genetik jihatdan o'zgartirilgan virus deb hisoblash uchun virus genomining barcha qismlari genetik jihatdan o'zgartirilishi shart emas. Barcha yoki ularning genomlarining bir qismini (masalan, taxmin qilingan tarixiy ketma-ketliklar asosida) sun'iy gen sintezi natijasida hosil bo'lgan infektsiyaga qodir bo'lgan yuqumli viruslar ham genetik jihatdan o'zgartirilgan viruslar sifatida ko'rib chiqilishi mumkin. Faqat o'z-o'zidan paydo bo'ladigan mutatsiyalar, rekombinatsiya yoki reassortment hodisalari ta'sirida o'zgargan viruslar (hatto eksperimental sharoitlarda ham) odatda genetik jihatdan o'zgartirilgan viruslar hisoblanmaydi. Viruslar odatda o'zgartiriladi, shuning uchun ular mezbon organizmga yangi genetik ma'lumotni kiritish yoki uning oldingi genetik materialini o'zgartirish uchun vektor sifatida ishlatilishi mumkin. Bunga kamida uchta jarayonda erishish mumkin:
1. Virusli genomning barcha yoki uning qismlarini xo‘jayin genomiga (masalan, uning xromosomalariga) integratsiyalashuvi. Butun genetik jihatdan o'zgartirilgan virus genomi birlashtirilganda, u genetik jihatdan o'zgartirilgan provirus deb ataladi . Virus zarrachasining bir qismi sifatida qadoqlangan, lekin har qanday virus genlarini o'z ichiga olishi shart bo'lmagan DNK yoki RNK xo‘jayin genomiga integratsiyalashganda, bu jarayon transduksiya deb nomlanadi . 2. Virusli genomni xo‘jayin hujayralari ichida saqlash, lekin xo‘jayin genomining integratsiyalashgan qismi sifatida emas. 3. Agar genomni tahrirlash uchun zarur bo'lgan genlar biotexnologiya usullaridan foydalangan holda virus genomiga joylashtirilgan bo'lsa , [1] xo‘jayin genomini tahrirlash mumkin. Bu jarayon virus genomlarini xo‘jayin genomiga integratsiyalashuvini talab qilmaydi. Ushbu uchta jarayonning hech biri bir-birini istisno qilmaydi. Faqat 2-jarayon sodir bo'lganda va u genetik jihatdan o'zgartirilgan genning ifodalanishiga olib keladi, bu ko'pincha vaqtinchalik ekspression yondashuv deb ataladi . Hujayralar yoki to'qimalarni yuqtirish qobiliyati genetik jihatdan o'zgartirilgan viruslarning barcha qo'llanilishi uchun zaruriy talabdir. Biroq, virusni yuqtirish qobiliyati (infektsiyalarni qabul qiluvchi shaxslar o'rtasida o'tkazish) talab qilinmaydi yoki ko'pchilik ilovalar uchun nomaqbul hisoblanadi. Tavsiya etilgan foydalanishning kichik ozchiligida virusli yuqish zarur yoki kerakli deb hisoblanadi, bunga misol sifatida transmissiv vaktsinalarni keltirish mumkin. Buning sababi shundaki, o'tkazuvchanlik viruslarning tarqalishini kuzatish, nazorat qilish yoki ushlab turish harakatlarini sezilarli darajada murakkablashtiradi. Gen terapiyasi - inson hujayralaridagi kasalliklarni davolay oladigan genlarni yetkazib berish uchun genetik jihatdan o'zgartirilgan viruslardan foydalanadi. Bu viruslar DNK yoki RNK genetik materialini maqsadli hujayralarga yetkazishi mumkin. Gen terapiyasi viruslar yordamida kasallikni keltirib chiqaradigan mutatsiyaga uchragan genlarni inaktivatsiya qilish orqali ham qo'llaniladi. [9] 1. Virusli genomning barcha yoki uning qismlarini xo‘jayin genomiga (masalan, uning xromosomalariga) integratsiyalashuvi. Butun genetik jihatdan o'zgartirilgan virus genomi birlashtirilganda, u genetik jihatdan o'zgartirilgan provirus deb ataladi . Virus zarrachasining bir qismi sifatida qadoqlangan, lekin har qanday virus genlarini o'z ichiga olishi shart bo'lmagan DNK yoki RNK xo‘jayin genomiga integratsiyalashganda, bu jarayon transduksiya deb nomlanadi . 2. Virusli genomni xo‘jayin hujayralari ichida saqlash, lekin xo‘jayin genomining integratsiyalashgan qismi sifatida emas. 3. Agar genomni tahrirlash uchun zarur bo'lgan genlar biotexnologiya usullaridan foydalangan holda virus genomiga joylashtirilgan bo'lsa , [1] xo‘jayin genomini tahrirlash mumkin. Bu jarayon virus genomlarini xo‘jayin genomiga integratsiyalashuvini talab qilmaydi. Ushbu uchta jarayonning hech biri bir-birini istisno qilmaydi. Faqat 2-jarayon sodir bo'lganda va u genetik jihatdan o'zgartirilgan genning ifodalanishiga olib keladi, bu ko'pincha vaqtinchalik ekspression yondashuv deb ataladi . Hujayralar yoki to'qimalarni yuqtirish qobiliyati genetik jihatdan o'zgartirilgan viruslarning barcha qo'llanilishi uchun zaruriy talabdir. Biroq, virusni yuqtirish qobiliyati (infektsiyalarni qabul qiluvchi shaxslar o'rtasida o'tkazish) talab qilinmaydi yoki ko'pchilik ilovalar uchun nomaqbul hisoblanadi. Tavsiya etilgan foydalanishning kichik ozchiligida virusli yuqish zarur yoki kerakli deb hisoblanadi, bunga misol sifatida transmissiv vaktsinalarni keltirish mumkin. Buning sababi shundaki, o'tkazuvchanlik viruslarning tarqalishini kuzatish, nazorat qilish yoki ushlab turish harakatlarini sezilarli darajada murakkablashtiradi. Gen terapiyasi - inson hujayralaridagi kasalliklarni davolay oladigan genlarni yetkazib berish uchun genetik jihatdan o'zgartirilgan viruslardan foydalanadi. Bu viruslar DNK yoki RNK genetik materialini maqsadli hujayralarga yetkazishi mumkin. Gen terapiyasi viruslar yordamida kasallikni keltirib chiqaradigan mutatsiyaga uchragan genlarni inaktivatsiya qilish orqali ham qo'llaniladi. [9]
Genlar terapiyasi uchun ishlatiladigan viruslar: adenovirus , lentivirus , retrovirus va gerpes simplex virusi . [10] Genlarni etkazib berish uchun ishlatiladigan eng keng tarqalgan virus adenoviruslardan kelib chiqadi, chunki ular 7,5 kb gacha bo'lgan begona DNKni olib yurishi va xo‘jayin hujayralarining nisbatan keng doirasini yuqtirishi mumkin, garchi ular xo‘jayinda immunitet reaktsiyalarini keltirib chiqarishi va faqat ta'minlashi mumkin. Boshqa keng tarqalgan vektorlar adeno bilan bog'langan viruslar bo'lib, ular past toksiklik va uzoq muddatli ekspressiyaga ega, ammo faqat 4 kb DNKni olib yurishi mumkin. Herpes simplex viruslari istiqbolli vektor bo'lib, 30 kb dan ortiq yuk ko'tarish qobiliyatiga ega va boshqa vektorlarga qaraganda genlarni etkazib berishda unchalik samarali emas. Genni xo‘jayin genomiga uzoq muddatli integratsiya qilish uchun eng yaxshi vektorlar retroviruslardir, ammo ularning tasodifiy integratsiyaga moyilligi muammoli. Lentiviruslar retroviruslar bilan bir oilaning bir qismi bo'lib, ular bo'linuvchi va bo'linmaydigan hujayralarni yuqtirish afzalligi bilan ajralib turadi, retroviruslar esa faqat bo'linuvchi hujayralarni nishonga oladi. Vektor sifatida ishlatilgan boshqa viruslar orasida alfaviruslar, flaviviruslar, qizamiq viruslari, rabdoviruslar, Nyukasl kasalligi virusi, poxviruslar va pikornaviruslar mavjud. Mavzu yuzasidan savollar: 1. Bugungi kunda gen injeneriyasidan qanday maqsadlarda foydalanilmoqda? 2. Gen muhandisligida vector sifatida yana nimalardan foydalanish mumkin? 3. Ayni vaqtda gen injeneriyasida qaysi viruslardan foydalanish yo’lga qo’yilgan 4. Gen injeneriyasida viruslar bilan ishlaganda yuzaga keladigan qiyinchiliklar? 5. Viruslarning tarkibini gen injeneriyasida qo’llanilishida ahamiyati bormi? Genlar terapiyasi uchun ishlatiladigan viruslar: adenovirus , lentivirus , retrovirus va gerpes simplex virusi . [10] Genlarni etkazib berish uchun ishlatiladigan eng keng tarqalgan virus adenoviruslardan kelib chiqadi, chunki ular 7,5 kb gacha bo'lgan begona DNKni olib yurishi va xo‘jayin hujayralarining nisbatan keng doirasini yuqtirishi mumkin, garchi ular xo‘jayinda immunitet reaktsiyalarini keltirib chiqarishi va faqat ta'minlashi mumkin. Boshqa keng tarqalgan vektorlar adeno bilan bog'langan viruslar bo'lib, ular past toksiklik va uzoq muddatli ekspressiyaga ega, ammo faqat 4 kb DNKni olib yurishi mumkin. Herpes simplex viruslari istiqbolli vektor bo'lib, 30 kb dan ortiq yuk ko'tarish qobiliyatiga ega va boshqa vektorlarga qaraganda genlarni etkazib berishda unchalik samarali emas. Genni xo‘jayin genomiga uzoq muddatli integratsiya qilish uchun eng yaxshi vektorlar retroviruslardir, ammo ularning tasodifiy integratsiyaga moyilligi muammoli. Lentiviruslar retroviruslar bilan bir oilaning bir qismi bo'lib, ular bo'linuvchi va bo'linmaydigan hujayralarni yuqtirish afzalligi bilan ajralib turadi, retroviruslar esa faqat bo'linuvchi hujayralarni nishonga oladi. Vektor sifatida ishlatilgan boshqa viruslar orasida alfaviruslar, flaviviruslar, qizamiq viruslari, rabdoviruslar, Nyukasl kasalligi virusi, poxviruslar va pikornaviruslar mavjud. Mavzu yuzasidan savollar: 1. Bugungi kunda gen injeneriyasidan qanday maqsadlarda foydalanilmoqda? 2. Gen muhandisligida vector sifatida yana nimalardan foydalanish mumkin? 3. Ayni vaqtda gen injeneriyasida qaysi viruslardan foydalanish yo’lga qo’yilgan 4. Gen injeneriyasida viruslar bilan ishlaganda yuzaga keladigan qiyinchiliklar? 5. Viruslarning tarkibini gen injeneriyasida qo’llanilishida ahamiyati bormi?
Mavzu: Viruslarga qo’llaniladigan vaksinalar va ularning turlari Reja: 1. Virus infeksiyasi kimyoterapiyasi haqida umumiy tushunchalar. 2. Kimyoterapiyada ishlatiladigan moddalar va ularning ishlatilishi 3. Virus immunoprofilaktikasi haqida umumiy tushuncha 4. Virusga qarshi vaksina turlari va ishlatilishi Prokariot va eukariot strukturasi va biosintetik jarayonidagi fanlar organism uchun effektiv va zararsiz kimyoterapevt moddalarni izlab topishi muammosini keltirib chiqaradi. Ularninng ichidan tabiat antibiotiklar shaklida namoyon qildi. Masalan pensillin bakterialar hujayra davri sintezini buzadi. Shuning uchun bemor uchun bu antibiotikning ma’luum dozasi zararsiz hisoblanadi. Tetrasiklin prokariotlar ribosamasi ishini buzadi va eukaritlar ribosoma sistematikasiga ham ta’sir qiladi. Shuning uchun odam va hayvonlarni kasallantiruvchi virus infeksiyasi kimyo terapiyasi uchun zarur bo’lgan moddalarni aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Viruslar reproduksiyasi va hosil bo’lishi ular parazitlik qiluvchi eukariot hujayraga bog’liq bo’lib opddiy antibitiklar baktrtiyalarga ta’sir qiladi. Ammo virularga ta’sir qilmaydi. Spetsifik bloklaydigan ammo hujayraga ta’sir etmaydigan antivirus moddalarni kimyoterapiya asosi P.Erlixning sehrli o’q prinsipiga asosan moddalarni izlab topishi qiyin vaziyatlardan biri hisoblanadi shuning uchun virus infeksiyasi kimyoterapiyasi yutuqlari uncha ko’p emas hamda effektiv preparatlar tez kashf etilmaydi. Antivirus preparati ta’sir mexanizmi viruslar reproduksiyasining har bir bo’g’iniga kimyoviy preparat ta’sirini o’rganishi mumkin. Virus infeksiyasi kimyo preparatiga ya’ni yana bir yondashuv virus bilan zararlangan hujayra hisoblanadi. Bunday hujayralar genetic va funkdional jihatdan sog’lom hujayralardan farq qiladi va stimullangan T-effektlar harakat nishoni hisoblanadi. Infeksiyaning dastlabki fazalarida parchalangan ko’p bo’lmagan hujayra populyatsiyasi bunday virus bilan kasallangan hujayralarni aniqlash birinchidan, immunologic yo’l bilan ya’ni Mavzu: Viruslarga qo’llaniladigan vaksinalar va ularning turlari Reja: 1. Virus infeksiyasi kimyoterapiyasi haqida umumiy tushunchalar. 2. Kimyoterapiyada ishlatiladigan moddalar va ularning ishlatilishi 3. Virus immunoprofilaktikasi haqida umumiy tushuncha 4. Virusga qarshi vaksina turlari va ishlatilishi Prokariot va eukariot strukturasi va biosintetik jarayonidagi fanlar organism uchun effektiv va zararsiz kimyoterapevt moddalarni izlab topishi muammosini keltirib chiqaradi. Ularninng ichidan tabiat antibiotiklar shaklida namoyon qildi. Masalan pensillin bakterialar hujayra davri sintezini buzadi. Shuning uchun bemor uchun bu antibiotikning ma’luum dozasi zararsiz hisoblanadi. Tetrasiklin prokariotlar ribosamasi ishini buzadi va eukaritlar ribosoma sistematikasiga ham ta’sir qiladi. Shuning uchun odam va hayvonlarni kasallantiruvchi virus infeksiyasi kimyo terapiyasi uchun zarur bo’lgan moddalarni aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Viruslar reproduksiyasi va hosil bo’lishi ular parazitlik qiluvchi eukariot hujayraga bog’liq bo’lib opddiy antibitiklar baktrtiyalarga ta’sir qiladi. Ammo virularga ta’sir qilmaydi. Spetsifik bloklaydigan ammo hujayraga ta’sir etmaydigan antivirus moddalarni kimyoterapiya asosi P.Erlixning sehrli o’q prinsipiga asosan moddalarni izlab topishi qiyin vaziyatlardan biri hisoblanadi shuning uchun virus infeksiyasi kimyoterapiyasi yutuqlari uncha ko’p emas hamda effektiv preparatlar tez kashf etilmaydi. Antivirus preparati ta’sir mexanizmi viruslar reproduksiyasining har bir bo’g’iniga kimyoviy preparat ta’sirini o’rganishi mumkin. Virus infeksiyasi kimyo preparatiga ya’ni yana bir yondashuv virus bilan zararlangan hujayra hisoblanadi. Bunday hujayralar genetic va funkdional jihatdan sog’lom hujayralardan farq qiladi va stimullangan T-effektlar harakat nishoni hisoblanadi. Infeksiyaning dastlabki fazalarida parchalangan ko’p bo’lmagan hujayra populyatsiyasi bunday virus bilan kasallangan hujayralarni aniqlash birinchidan, immunologic yo’l bilan ya’ni
spetsifik virus induisirlangan antigen ta’sirida hosil bo’lgan antitana yordamida aniqlanadi. Ikkinchidan turli bakteriya toksinlar, nukleozid kabi moddalar ta’sirida plazmatik membrananing o’tkazuvchanligini ortib ketishi natijasida hujayraning selektiv o’limi natijasida aniqlanadi. Uchinchi yo’l potensial toksinlar – pretoksinlar kasallangan, kasallangan hujayrada virus spetsifik fermentlar ta’siridatoksinga aylanadi. Bunday virus spetsifik fermentlarga proteinaza, proteinkinaza, nukleotidkinaza kabi fermentlar turli birikmalarni aktivlashtiradi. Natijada pretoksin sifatida ishlatiladi. Shunday qilib antivirus moddalarning ta’sir nishoni quyidaagicha 1. Kasallangan hujayra virussospetsifik jarayonlar 2. Kasallangan hujayralar hisoblanadi. Antivirus preparatlarni izlab toppish, antivirus preparatlarni yaratish ikki usulda olib boriladi. Birinchi usuli bir qancha sintetik va tabiiy birikmalar aralashmalarining virusga ta’siri o’rganiladi(skrining). Skrining bir necha etapda olib boriladi. Birinchi bosqich virus reproduksiyasini bloklash bo’lsa ikkinchisi esa preparatlarning normal hujayraga ta’siri o’rganilsa, uchinchisi preparatning minimal aktiv konsentratsiyasi hujayraga toksik tair etmaydigan minimal aktiv konsentratsiyani aniqlash. Shunday yo’l bilan kimyoterapevtik indeks aniqlanadi. Eng oxirgi etapda tanlangan preparatni o’rganish olib boriladi. Masalan amontadin va remontadin A tip viruslarga ta’sir ko’rsatadi B guruxiga esa ta’sir etmaydi, Antivirus preparatlar bugungi kunda antivirus preparatlarning quyidagi turlari ishlatiladi: anomal nukleozid 2. Sintetik adanantanamin gidroxlorid 3.tiosemikarbazonlar. Virus infeksiyasi ximyaterapiyasi uchun samarali xisoblangan pereparatlarning rivoji ikki yo’nalishda bo’ladi:1.virus genomini zararlash 2.proteometik jarayonlar ingibirlanishi. Anomal nukleozidlar DNK saqlovchi viruslar (chechakdan tashqari) genom transkripsiyasi va replikatsiyasi xo’jayin hujayrasi DNK va RNK polimerazasiga bog’liq hisoblanadi. Bu bilan bir qatorda xar bir DNK saqlovchi virus DNKsi realikusiyasi va transkripsiyasini xo’jayin hujayrasi DNK va RNK polimerazasiga bog’liq hisoblanadi. Bu bilan bir qatorda xar bir DNK saqlovchi virus DNKsi taminlaydigan o’zining fermentlari ham spetsifik virus induisirlangan antigen ta’sirida hosil bo’lgan antitana yordamida aniqlanadi. Ikkinchidan turli bakteriya toksinlar, nukleozid kabi moddalar ta’sirida plazmatik membrananing o’tkazuvchanligini ortib ketishi natijasida hujayraning selektiv o’limi natijasida aniqlanadi. Uchinchi yo’l potensial toksinlar – pretoksinlar kasallangan, kasallangan hujayrada virus spetsifik fermentlar ta’siridatoksinga aylanadi. Bunday virus spetsifik fermentlarga proteinaza, proteinkinaza, nukleotidkinaza kabi fermentlar turli birikmalarni aktivlashtiradi. Natijada pretoksin sifatida ishlatiladi. Shunday qilib antivirus moddalarning ta’sir nishoni quyidaagicha 1. Kasallangan hujayra virussospetsifik jarayonlar 2. Kasallangan hujayralar hisoblanadi. Antivirus preparatlarni izlab toppish, antivirus preparatlarni yaratish ikki usulda olib boriladi. Birinchi usuli bir qancha sintetik va tabiiy birikmalar aralashmalarining virusga ta’siri o’rganiladi(skrining). Skrining bir necha etapda olib boriladi. Birinchi bosqich virus reproduksiyasini bloklash bo’lsa ikkinchisi esa preparatlarning normal hujayraga ta’siri o’rganilsa, uchinchisi preparatning minimal aktiv konsentratsiyasi hujayraga toksik tair etmaydigan minimal aktiv konsentratsiyani aniqlash. Shunday yo’l bilan kimyoterapevtik indeks aniqlanadi. Eng oxirgi etapda tanlangan preparatni o’rganish olib boriladi. Masalan amontadin va remontadin A tip viruslarga ta’sir ko’rsatadi B guruxiga esa ta’sir etmaydi, Antivirus preparatlar bugungi kunda antivirus preparatlarning quyidagi turlari ishlatiladi: anomal nukleozid 2. Sintetik adanantanamin gidroxlorid 3.tiosemikarbazonlar. Virus infeksiyasi ximyaterapiyasi uchun samarali xisoblangan pereparatlarning rivoji ikki yo’nalishda bo’ladi:1.virus genomini zararlash 2.proteometik jarayonlar ingibirlanishi. Anomal nukleozidlar DNK saqlovchi viruslar (chechakdan tashqari) genom transkripsiyasi va replikatsiyasi xo’jayin hujayrasi DNK va RNK polimerazasiga bog’liq hisoblanadi. Bu bilan bir qatorda xar bir DNK saqlovchi virus DNKsi realikusiyasi va transkripsiyasini xo’jayin hujayrasi DNK va RNK polimerazasiga bog’liq hisoblanadi. Bu bilan bir qatorda xar bir DNK saqlovchi virus DNKsi taminlaydigan o’zining fermentlari ham
sintezlangan ferment ko’p xollarda xo’jayin fermentlaridan o’zining termostabilligi pH optimuli kabilar bilanfarqlanadi. Shuning uchun DNK saqlovchi viruslarga qarshi kimyoterapiyada anomal nukleozidlar keng miqyosda qo’llana boshlangan va u nukleotidlar va nukleozidlar sintezidaaktiv ishtirok etadi. Bunday moddalarning olinishi tabiiy moddalarni modifikatsion va biologic aktiv moddalar olish uchunishlatiladi. Anomal nukleozidlarning antivirus effekti ko’p xollarda noaktiv nukleozidlarning fosforillab aktiv nukleotid xolatiga o’tkazishga asoslangan bo’lib, ular tabiiy nukleotidlar bilan nuklein kislota sintezida ferment uchun raqobatlashadi. Natijada virus polimerazasi funksiyasini ingibitirlaydi hamda hujayra ichida sintezlangan nuklein kislota nofunksional bo’lib, qoladi. Tabiiy bunday xolat faqat virus nuklein kislotasida emas balki hujayra DNK sida RNK sida ham kuzatiladi. Shuning uchun anomal nukleozidlarni qo’llashda selektiv ta’sir mexanizmiga ega bo’lish muammosini keltirib chiqaradi. Shunday bo’lishiga qaramasdan anomal nukleozidlar virus infeksiyasiga kam samarali bo’lishiga qaramasdan gerpes va chechak viruslariga qarshi, ya’ni teri gerpes, ko’z gerpesi, chechak infeksiyalariga qarshi samarali qo’llanilmoqda. Izoksuridin (5-yod-2-dezoksiuridin) preparat primidin xalqasi 5-atomida yod tutadi va nukleozid tarkibiga kiruvchi timadin analogi hisoblanadi. Hamda hujayra ichida Dnk sintezida ishtirok etadi. Uning ta’sir mexanizmi hujayra ichida DNK sintezi uchun zarur bo’lgan nukleozidlarni fosforlanishida qatnashadi. Preparat DNK tutuvchi viruslar gerpes, sitomegasit, ospovokuina kabilar uchun effektiv hisoblanadi. Qo’llanilishi 0.1 foiz eritmada 0.5 fopiz maz shaklida ishlatiladi. Purin analogi adensen-arabinozid bu nukleozid 60-yillarda antivirus preparat shaklida qo’llanila boshladi. Ara-a dezoksiribonukleozid adenin analogi hisoblanadi. Asiklovir (asikloguanozin) bu anomal nukleozid 9-(2-gidroksietaksimetil) guanin, bunda anomal nukleozidda uglevod alfa shaklida o’z joylashuvini o’zgartirgan hisoblanadi bu dori oddiy gerpesga yaxshi samara beradi va boshqa preparatlarga nisbatan xo’jayin hujayraga kam toksin ta’siriga ega. Preparat ensefali, teri va jinsiy organlar gerpesida yaxshi samara beradi. Qo’llanilishi 5 foiz maz, qon sintezlangan ferment ko’p xollarda xo’jayin fermentlaridan o’zining termostabilligi pH optimuli kabilar bilanfarqlanadi. Shuning uchun DNK saqlovchi viruslarga qarshi kimyoterapiyada anomal nukleozidlar keng miqyosda qo’llana boshlangan va u nukleotidlar va nukleozidlar sintezidaaktiv ishtirok etadi. Bunday moddalarning olinishi tabiiy moddalarni modifikatsion va biologic aktiv moddalar olish uchunishlatiladi. Anomal nukleozidlarning antivirus effekti ko’p xollarda noaktiv nukleozidlarning fosforillab aktiv nukleotid xolatiga o’tkazishga asoslangan bo’lib, ular tabiiy nukleotidlar bilan nuklein kislota sintezida ferment uchun raqobatlashadi. Natijada virus polimerazasi funksiyasini ingibitirlaydi hamda hujayra ichida sintezlangan nuklein kislota nofunksional bo’lib, qoladi. Tabiiy bunday xolat faqat virus nuklein kislotasida emas balki hujayra DNK sida RNK sida ham kuzatiladi. Shuning uchun anomal nukleozidlarni qo’llashda selektiv ta’sir mexanizmiga ega bo’lish muammosini keltirib chiqaradi. Shunday bo’lishiga qaramasdan anomal nukleozidlar virus infeksiyasiga kam samarali bo’lishiga qaramasdan gerpes va chechak viruslariga qarshi, ya’ni teri gerpes, ko’z gerpesi, chechak infeksiyalariga qarshi samarali qo’llanilmoqda. Izoksuridin (5-yod-2-dezoksiuridin) preparat primidin xalqasi 5-atomida yod tutadi va nukleozid tarkibiga kiruvchi timadin analogi hisoblanadi. Hamda hujayra ichida Dnk sintezida ishtirok etadi. Uning ta’sir mexanizmi hujayra ichida DNK sintezi uchun zarur bo’lgan nukleozidlarni fosforlanishida qatnashadi. Preparat DNK tutuvchi viruslar gerpes, sitomegasit, ospovokuina kabilar uchun effektiv hisoblanadi. Qo’llanilishi 0.1 foiz eritmada 0.5 fopiz maz shaklida ishlatiladi. Purin analogi adensen-arabinozid bu nukleozid 60-yillarda antivirus preparat shaklida qo’llanila boshladi. Ara-a dezoksiribonukleozid adenin analogi hisoblanadi. Asiklovir (asikloguanozin) bu anomal nukleozid 9-(2-gidroksietaksimetil) guanin, bunda anomal nukleozidda uglevod alfa shaklida o’z joylashuvini o’zgartirgan hisoblanadi bu dori oddiy gerpesga yaxshi samara beradi va boshqa preparatlarga nisbatan xo’jayin hujayraga kam toksin ta’siriga ega. Preparat ensefali, teri va jinsiy organlar gerpesida yaxshi samara beradi. Qo’llanilishi 5 foiz maz, qon
tomiriga esa 5mg/kg dozada ishlatilishi muhim. Ribovirin, adamantanamin, gidroxlorid, teosemikarbazon(metisazon) preparatlarning tarkibi ta’sir mexanizmi va qo’llanilishi yangi antivirus preparatlarni izlab topishi mustaqil izlab toppish. Virus infeksiyasi immunoprofilaktikasi. Virus vaksinalari. Vaksinalar bviruslar profilaktikasida muhim ahamiyat kasb etadi. Vaksinatsiyta organizmda immunitetning paydo bo’lishi va hujayraga bog’liq xolda gumoral holda infeksiyaga qarshilik qilishi mexanizmini shakllantiradi. Bugungi kungacha vaksinatsiya dunyo bo’yicha chechak polimiyelit, qizamiq, gepatit kabi viruslar oldini olishiga erishildi. Bugungi kunda viruslarga qarshi qo’llaniladigan vaksinalarninmg quyidagi turlari mavjud. 1.viruslarni hayvonlar yordamida attenurlangan virus vaksinasi. 2. Korpuskular o’lik vaksina. 3.subbirliklarda tayyorlangan vaksinalar 4. Geninjeneriya yo’li bilan tayyorlangan vaksinalar. 5.sintetik vaksinalar Chechak polimiyelit va qizamiqqa qarshi vaksinatsiyta zarur hisoblanadi. Chechakning tugatilishi natijasida vaksinatsiya bekor qilingan, vaksinatsiya ayrim havfli hudud aholisida amalga oshiriladi. Gepatit quturish, kana va yapon ensefalitga qarshi yuqish ehtimoli pasaytrish maqsadida amalga oshiriladi. Trik vaksina- attenurlangan viruslarda kichik koloniyalarni tanlash S-mutantlar adaptatsiyalangan mutantlardan tayyorlandi. Vaksinad ishlatiladigan shtammlar genetic stabil bo’lishi yovvoyi shtammi bilan reversiya(yovvoyi ajdodga qaytish) bermasligi kerak. Shuning uchun tirik vaksinalar organizmda gumoral immunitetning shakllanishi olib keladi. Ammo bunday vaksinaning bir qadar yetishmovchiligiga ega. Ular yovvoyi ajdodga qaytishi (reversiv) ba’zida boshqa viruslar mikoplazmalar bilan kontaminatsiyasi(qo’shilib ketishi) saqlanish muddatining cheklanganligi organizmga alergiya berishi va boshqa tabiiy tirik vaksina sifatida ilk bor E.Djenner tomonidan 1976-yilda bolani vaksinatsiya qilishda qo’llanilgan va vaksina so’zi vacca- (inglizcha) sigir degan ma’noni anglatadi. Korpuskula o’lik vaksinalar tozalangan va formaldegid va aminometilol UB nurlari bilan inaktivatsiyalarga uchratilgan viruslardan tayyorlanadi. Bu vaksinalarning ustunlik tomoni antigenning aniq dozasi yuqori yoki past immunitetning hosil qila olishi. Uning kamchiligi esa antigenni yuborish va natijada immunoglobulin A sinfining hosil bo’lishini tomiriga esa 5mg/kg dozada ishlatilishi muhim. Ribovirin, adamantanamin, gidroxlorid, teosemikarbazon(metisazon) preparatlarning tarkibi ta’sir mexanizmi va qo’llanilishi yangi antivirus preparatlarni izlab topishi mustaqil izlab toppish. Virus infeksiyasi immunoprofilaktikasi. Virus vaksinalari. Vaksinalar bviruslar profilaktikasida muhim ahamiyat kasb etadi. Vaksinatsiyta organizmda immunitetning paydo bo’lishi va hujayraga bog’liq xolda gumoral holda infeksiyaga qarshilik qilishi mexanizmini shakllantiradi. Bugungi kungacha vaksinatsiya dunyo bo’yicha chechak polimiyelit, qizamiq, gepatit kabi viruslar oldini olishiga erishildi. Bugungi kunda viruslarga qarshi qo’llaniladigan vaksinalarninmg quyidagi turlari mavjud. 1.viruslarni hayvonlar yordamida attenurlangan virus vaksinasi. 2. Korpuskular o’lik vaksina. 3.subbirliklarda tayyorlangan vaksinalar 4. Geninjeneriya yo’li bilan tayyorlangan vaksinalar. 5.sintetik vaksinalar Chechak polimiyelit va qizamiqqa qarshi vaksinatsiyta zarur hisoblanadi. Chechakning tugatilishi natijasida vaksinatsiya bekor qilingan, vaksinatsiya ayrim havfli hudud aholisida amalga oshiriladi. Gepatit quturish, kana va yapon ensefalitga qarshi yuqish ehtimoli pasaytrish maqsadida amalga oshiriladi. Trik vaksina- attenurlangan viruslarda kichik koloniyalarni tanlash S-mutantlar adaptatsiyalangan mutantlardan tayyorlandi. Vaksinad ishlatiladigan shtammlar genetic stabil bo’lishi yovvoyi shtammi bilan reversiya(yovvoyi ajdodga qaytish) bermasligi kerak. Shuning uchun tirik vaksinalar organizmda gumoral immunitetning shakllanishi olib keladi. Ammo bunday vaksinaning bir qadar yetishmovchiligiga ega. Ular yovvoyi ajdodga qaytishi (reversiv) ba’zida boshqa viruslar mikoplazmalar bilan kontaminatsiyasi(qo’shilib ketishi) saqlanish muddatining cheklanganligi organizmga alergiya berishi va boshqa tabiiy tirik vaksina sifatida ilk bor E.Djenner tomonidan 1976-yilda bolani vaksinatsiya qilishda qo’llanilgan va vaksina so’zi vacca- (inglizcha) sigir degan ma’noni anglatadi. Korpuskula o’lik vaksinalar tozalangan va formaldegid va aminometilol UB nurlari bilan inaktivatsiyalarga uchratilgan viruslardan tayyorlanadi. Bu vaksinalarning ustunlik tomoni antigenning aniq dozasi yuqori yoki past immunitetning hosil qila olishi. Uning kamchiligi esa antigenni yuborish va natijada immunoglobulin A sinfining hosil bo’lishini
taminlaydi. Bugungi kunda grip va polimiyelit kabi viruslarning korpuskular o’lik vaksinasi tayyorlangan. Kana ensefalitga qarshi korpuskular vaksina 1939-yilda tayyorlangan. Subbrlikdan iborat vaksinalar. Korpuskular vaksinalar viruslar yuzasida joylashgan. Antigen oqsillari tashkil etadi va uning miqdori virus tarkibida 10 foizni tashkil etadi. Hamda ular virus spetsifik immunitetning hosil bo’lishini taminlaydi. U quyidagicha tayyorlanadi. Tozalangan virus preprati lipidlarni erituvchi kimyoviy moddlar ta’sir ettirilib xromotografik kolonka yordamida ajratib olinadi. Tozalangan preparat sterillanadi va konsentrlanadi va dializ yordamida degergentlardan tozlanadi. Subbirlikli vaksinalar gripp virioni, quturish va chechak viruslariga tayyorlangan. Sintetik vaksinalar viruslardagi antigen determinant hisoblangan virus oqsilini sintezlash orqali tayyorlanadi. Virus tarkibidan ajratilingan va sintezlangan antigen har doim ham immunogenlikni namoyon qilmaydi. Kuchsiz immun javobni keltirib chiqaruvchi antigenni, immune javobni kuchaytiruvchi immunostimulyator yoki tashuvchiga biriktiriladi ya’ni konyugirlanadi. Bu vaksina kelajak vaksinasi deb yuritiladi. Gen injener vaksinalar – bunday vaksinalar virus oqsil ekspressiyasiyaga javobgar bo’lgan genini vektorga ekspressis qilish yordamida turli produsent mikroorganizmlar yoki tirik organism hujayralardan oqsil sintezlab olinadi. Bunday hujayralar sifatida achitqi hujayralar yoki bakteriyalardan foydalaniladi. Mavzu yuzasidan savollar: 1. Bugungi kunda qaysi viruslarga qarshi vaksinalar to’liq yaratilgan? 2. Viruslarning hujayra kirishi va organizmning zararlash mexanizmi? 3. Vaksina tarkibi qanday oddalardan iborat? 4. Vaksinalar yaratish biotexnologiyasi haqida nimalarni bilasiz? Mavzu: Viroidlar va uning ahamiyati taminlaydi. Bugungi kunda grip va polimiyelit kabi viruslarning korpuskular o’lik vaksinasi tayyorlangan. Kana ensefalitga qarshi korpuskular vaksina 1939-yilda tayyorlangan. Subbrlikdan iborat vaksinalar. Korpuskular vaksinalar viruslar yuzasida joylashgan. Antigen oqsillari tashkil etadi va uning miqdori virus tarkibida 10 foizni tashkil etadi. Hamda ular virus spetsifik immunitetning hosil bo’lishini taminlaydi. U quyidagicha tayyorlanadi. Tozalangan virus preprati lipidlarni erituvchi kimyoviy moddlar ta’sir ettirilib xromotografik kolonka yordamida ajratib olinadi. Tozalangan preparat sterillanadi va konsentrlanadi va dializ yordamida degergentlardan tozlanadi. Subbirlikli vaksinalar gripp virioni, quturish va chechak viruslariga tayyorlangan. Sintetik vaksinalar viruslardagi antigen determinant hisoblangan virus oqsilini sintezlash orqali tayyorlanadi. Virus tarkibidan ajratilingan va sintezlangan antigen har doim ham immunogenlikni namoyon qilmaydi. Kuchsiz immun javobni keltirib chiqaruvchi antigenni, immune javobni kuchaytiruvchi immunostimulyator yoki tashuvchiga biriktiriladi ya’ni konyugirlanadi. Bu vaksina kelajak vaksinasi deb yuritiladi. Gen injener vaksinalar – bunday vaksinalar virus oqsil ekspressiyasiyaga javobgar bo’lgan genini vektorga ekspressis qilish yordamida turli produsent mikroorganizmlar yoki tirik organism hujayralardan oqsil sintezlab olinadi. Bunday hujayralar sifatida achitqi hujayralar yoki bakteriyalardan foydalaniladi. Mavzu yuzasidan savollar: 1. Bugungi kunda qaysi viruslarga qarshi vaksinalar to’liq yaratilgan? 2. Viruslarning hujayra kirishi va organizmning zararlash mexanizmi? 3. Vaksina tarkibi qanday oddalardan iborat? 4. Vaksinalar yaratish biotexnologiyasi haqida nimalarni bilasiz? Mavzu: Viroidlar va uning ahamiyati
Reja: 1. Viroidlar va uning tuzilishi 2. Viroidlarning xilma- xilligi 3. Viroidlarning ahamiyati. Viroidlar oʻsimlik qoʻzgʻatuvchilari boʻlib, ular viruslar uchun xos boʻlgan oqsil qobigʻi boʻlmagan, yuqori darajada komplementar, dumaloq, bir ipli RNKning qisqa choʻzilgan qismidan (bir necha yuz nukleobazalar) iborat. Taqqoslash uchun, o'z-o'zidan infektsiyani keltirib chiqarishi mumkin bo'lgan eng kichik viruslarning genomi taxminan 2 kilobazaga teng. Inson patogeni Gepatit D virusi viroidlarga o'xshaydi. Viroidlar juda kichik o'lchamli bo'lib, 246 dan 467 gacha nukleotid (nt) uzun genomga ega va 10 000 dan kam atomdan iborat. Viroidlar 1971 yilda Merilend shtatidagi Qishloq xo'jaligi tadqiqotlari xizmatining o'simlik patologi Teodor Otto Diener tomonidan topilgan va bu nom berilgan. Viroid RNK hech qanday oqsilni kodlamaydi. Replikatsiya mexanizmi RNK polimeraza II ni o'z ichiga oladi, odatda DNKdan xabarchi RNK sintezi bilan bog'liq bo'lgan ferment, buning o'rniga viroid RNKsini shablon sifatida ishlatib, yangi RNKning "aylanma doira" sintezini katalizlaydi. Ba'zi viroidlar katalitik xususiyatlarga ega bo'lgan ribozimlar bo'lib, ular o'z-o'zidan bo'linish va kattaroq replikatsiya oraliq mahsulotlardan birlik o'lchamdagi genomlarni bog'lash imkonini beradi. Viroidlar o'zlarining ketma-ketligidagi protein mahsulotlarini kodlamasdan qanday qilib o'simliklarda simptomlarni keltirib chiqarishi haqida uzoq vaqtdan beri chalkashliklar mavjud edi. Dalillar endi bu jarayonda RNKning o'chirilishi ishtirok etishini ko'rsatmoqda. Birinchidan, viroid genomidagi o'zgarishlar uning virulentligini keskin o'zgartirishi mumkin. Bu ishlab chiqarilgan har qanday siRNKlar maqsadli xabarchi RNK bilan kamroq qo'shimcha tayanch juftligiga ega bo'lishini aks ettiradi. Ikkinchidan, virusli genomlarning ketma-ketligiga mos keladigan siRNKlar zararlangan o'simliklardan ajratilgan. Nihoyat, kartoshka shpindeli tuber viroidining yuqumli bo'lmagan Reja: 1. Viroidlar va uning tuzilishi 2. Viroidlarning xilma- xilligi 3. Viroidlarning ahamiyati. Viroidlar oʻsimlik qoʻzgʻatuvchilari boʻlib, ular viruslar uchun xos boʻlgan oqsil qobigʻi boʻlmagan, yuqori darajada komplementar, dumaloq, bir ipli RNKning qisqa choʻzilgan qismidan (bir necha yuz nukleobazalar) iborat. Taqqoslash uchun, o'z-o'zidan infektsiyani keltirib chiqarishi mumkin bo'lgan eng kichik viruslarning genomi taxminan 2 kilobazaga teng. Inson patogeni Gepatit D virusi viroidlarga o'xshaydi. Viroidlar juda kichik o'lchamli bo'lib, 246 dan 467 gacha nukleotid (nt) uzun genomga ega va 10 000 dan kam atomdan iborat. Viroidlar 1971 yilda Merilend shtatidagi Qishloq xo'jaligi tadqiqotlari xizmatining o'simlik patologi Teodor Otto Diener tomonidan topilgan va bu nom berilgan. Viroid RNK hech qanday oqsilni kodlamaydi. Replikatsiya mexanizmi RNK polimeraza II ni o'z ichiga oladi, odatda DNKdan xabarchi RNK sintezi bilan bog'liq bo'lgan ferment, buning o'rniga viroid RNKsini shablon sifatida ishlatib, yangi RNKning "aylanma doira" sintezini katalizlaydi. Ba'zi viroidlar katalitik xususiyatlarga ega bo'lgan ribozimlar bo'lib, ular o'z-o'zidan bo'linish va kattaroq replikatsiya oraliq mahsulotlardan birlik o'lchamdagi genomlarni bog'lash imkonini beradi. Viroidlar o'zlarining ketma-ketligidagi protein mahsulotlarini kodlamasdan qanday qilib o'simliklarda simptomlarni keltirib chiqarishi haqida uzoq vaqtdan beri chalkashliklar mavjud edi. Dalillar endi bu jarayonda RNKning o'chirilishi ishtirok etishini ko'rsatmoqda. Birinchidan, viroid genomidagi o'zgarishlar uning virulentligini keskin o'zgartirishi mumkin. Bu ishlab chiqarilgan har qanday siRNKlar maqsadli xabarchi RNK bilan kamroq qo'shimcha tayanch juftligiga ega bo'lishini aks ettiradi. Ikkinchidan, virusli genomlarning ketma-ketligiga mos keladigan siRNKlar zararlangan o'simliklardan ajratilgan. Nihoyat, kartoshka shpindeli tuber viroidining yuqumli bo'lmagan
hpRNK ning transgenik ifodasi barcha mos keladigan viroid o'xshash simptomlarni rivojlantiradi. Ushbu dalil shuni ko'rsatadiki, viroidlar ikki zanjirli oraliq RNK orqali replikatsiya qilinganda, ular diser fermenti tomonidan nishonga olinadi va RNK tomonidan qo'zg'atilgan susturucu kompleksiga yuklangan siRNKlarga bo'linadi. Viroidning tuzilishi birinchi bo’lib elektron mikroskop orqali ko’rsatildi, Viroidlar kichik, aylana, bitta torli RNK molekulalaridir. Ular molekulyar og’irligi 1,07,000 dan 1,27,000 gacha bo’lgan oqsil qoplamasiz, bir –birini to’ldiruvchi, bir –biriga o’ralgan, bir –biriga o’ralgan, bir –biriga bog’lab qo’yilgan RNKning qisqa cho’zilishidan (bir necha yuz nukleobaza) iborat. Viroidlarning uzunligi 240 dan 380 gacha bo’lgan nukleotidlardan iborat bo’lib, ularning hammasi qo’ng’iroqli tuzilishga ega. Eng kichik viroid – bu guruchli sarg’ish sobemovirus (RYMV) bilan bog’liq bo’lgan 220 nukleobaza ScRNA (kichik sitoplazmatik RNK). Viroidlar bu o’simlik patogenlari: kichik, bitta torli, dumaloq RNK zarralari, ular virusga qaraganda ancha sodda. Ularda kapsula yoki tashqi konvert yo’q, lekin viruslar kabi faqat uyali hujayrada ko’payishi mumkin. Biroq, viroidlar hech qanday oqsil ishlab chiqarmaydi va ular faqat bitta, o’ziga xos RNK molekulasini ishlab chiqaradi. Viroidlar keltirib chiqaradigan inson kasalliklari hali aniqlanmagan. Ma’lumki, virusoidlar o’simliklarni yuqtiradi (rasm) va har yili hosil etishmasligi va qishloq xo’jaligidan millionlab dollar daromad yo’qotilishi uchun javobgardir. Ular yuqtirgan ba’zi o’simliklarga kartoshka, bodring, pomidor, xrizantema, avakado va kokos palmalar kiradi. Virusoidlar - bu ko'payish va inkapsidalanish uchun o'simlik viruslariga bog'liq bo'lgan dumaloq bir zanjirli RNK. Virusoidlarning genomi bir necha yuz nukleotidlardan iborat va faqat strukturaviy oqsillarni kodlaydi. Virusoidlar hajmi, tuzilishi va koʻpayish vositalariga koʻra viroidlarga oʻxshaydi. Virusoidlar virusologiyada o'rganilsa ham, viruslar emas, balki subviral zarralar sifatida qaraladi. Ular yordamchi viruslarga bog'liq bo'lgani uchun ular sun'iy yo'ldoshlar sifatida tasniflanadi. hpRNK ning transgenik ifodasi barcha mos keladigan viroid o'xshash simptomlarni rivojlantiradi. Ushbu dalil shuni ko'rsatadiki, viroidlar ikki zanjirli oraliq RNK orqali replikatsiya qilinganda, ular diser fermenti tomonidan nishonga olinadi va RNK tomonidan qo'zg'atilgan susturucu kompleksiga yuklangan siRNKlarga bo'linadi. Viroidning tuzilishi birinchi bo’lib elektron mikroskop orqali ko’rsatildi, Viroidlar kichik, aylana, bitta torli RNK molekulalaridir. Ular molekulyar og’irligi 1,07,000 dan 1,27,000 gacha bo’lgan oqsil qoplamasiz, bir –birini to’ldiruvchi, bir –biriga o’ralgan, bir –biriga o’ralgan, bir –biriga bog’lab qo’yilgan RNKning qisqa cho’zilishidan (bir necha yuz nukleobaza) iborat. Viroidlarning uzunligi 240 dan 380 gacha bo’lgan nukleotidlardan iborat bo’lib, ularning hammasi qo’ng’iroqli tuzilishga ega. Eng kichik viroid – bu guruchli sarg’ish sobemovirus (RYMV) bilan bog’liq bo’lgan 220 nukleobaza ScRNA (kichik sitoplazmatik RNK). Viroidlar bu o’simlik patogenlari: kichik, bitta torli, dumaloq RNK zarralari, ular virusga qaraganda ancha sodda. Ularda kapsula yoki tashqi konvert yo’q, lekin viruslar kabi faqat uyali hujayrada ko’payishi mumkin. Biroq, viroidlar hech qanday oqsil ishlab chiqarmaydi va ular faqat bitta, o’ziga xos RNK molekulasini ishlab chiqaradi. Viroidlar keltirib chiqaradigan inson kasalliklari hali aniqlanmagan. Ma’lumki, virusoidlar o’simliklarni yuqtiradi (rasm) va har yili hosil etishmasligi va qishloq xo’jaligidan millionlab dollar daromad yo’qotilishi uchun javobgardir. Ular yuqtirgan ba’zi o’simliklarga kartoshka, bodring, pomidor, xrizantema, avakado va kokos palmalar kiradi. Virusoidlar - bu ko'payish va inkapsidalanish uchun o'simlik viruslariga bog'liq bo'lgan dumaloq bir zanjirli RNK. Virusoidlarning genomi bir necha yuz nukleotidlardan iborat va faqat strukturaviy oqsillarni kodlaydi. Virusoidlar hajmi, tuzilishi va koʻpayish vositalariga koʻra viroidlarga oʻxshaydi. Virusoidlar virusologiyada o'rganilsa ham, viruslar emas, balki subviral zarralar sifatida qaraladi. Ular yordamchi viruslarga bog'liq bo'lgani uchun ular sun'iy yo'ldoshlar sifatida tasniflanadi.
Viroidlarning birinchi kashfiyotlari 1970-yillarda tarixiy jihatdan uchinchi kengaytmani keltirib chiqardi biosfera 1675 yilda kashfiyotlardan keyin kichikroq hayotiy mavjudotlarni o'z ichiga oladi Antoni van Leyvenxuk ("bo'linadigan" mikroorganizmlarning) va 1892 yilda Dmitri Iosifovich Ivanovskiy ("submikroskopik" viruslar). Viroidlarning o'ziga xos xususiyatlari Viruslar taksonomiyasi bo'yicha xalqaro qo'mita, yaratishda foydalanilgan Birinchi tanilgan viroid, patogen agenti kartoshka shpindelining tuber kasalligi, dastlab molekulyar tavsiflangan va nomlangan Teodor Otto Diener, 1971 yilda Merts shtatining Beltsvill shahridagi AQSh qishloq xo'jaligida departamentining ilmiy tadqiqot markazida o'simlik patologi Ushbu viroid endi PSTVd qisqartirilgan kartoshka shpindel tuber viroidi deb nomlanadi. Viroidlar o'zlarining ketma-ketligidagi protein mahsulotlarini kodlamasdan qanday qilib o'simliklarda simptomlarni keltirib chiqarishi haqida uzoq vaqtdan beri chalkashliklar mavjud edi. Dalillar endi bu jarayonda RNKning o'chirilishi ishtirok etishini ko'rsatmoqda. Birinchidan, viroid genomidagi o'zgarishlar uning virulentligini keskin o'zgartirishi mumkin. Bu ishlab chiqarilgan har qanday siRNKlar maqsadli xabarchi RNK bilan kamroq qo'shimcha tayanch juftligiga ega bo'lishini aks ettiradi. Ikkinchidan, virusli genomlarning ketma-ketligiga mos keladigan siRNKlar zararlangan o'simliklardan ajratilgan. Nihoyat, kartoshka shpindeli tuber viroidining yuqumli bo'lmagan hpRNK ning transgenik ifodasi barcha mos keladigan viroid o'xshash simptomlarni rivojlantiradi. Ushbu dalil shuni ko'rsatadiki, viroidlar ikki zanjirli oraliq RNK orqali replikatsiya qilinganda, ular diser fermenti tomonidan nishonga olinadi va RNK tomonidan qo'zg'atilgan susturucu kompleksiga yuklangan siRNKlarga bo'linadi. Viroid siRNKlar aslida o'simlikning o'z messenjer RNKlari bilan qo'shimcha asos juftlanishiga qodir bo'lgan ketma-ketliklarni o'z ichiga oladi va degradatsiyani induksiyalash yoki tarjimani inhibe qilish klassik viroid belgilarini keltirib chiqaradi. Mavzu yuzasidan savollar 1. Viroidlarning molecular tarkibi bo’yicha nimalarni bilasiz? Viroidlarning birinchi kashfiyotlari 1970-yillarda tarixiy jihatdan uchinchi kengaytmani keltirib chiqardi biosfera 1675 yilda kashfiyotlardan keyin kichikroq hayotiy mavjudotlarni o'z ichiga oladi Antoni van Leyvenxuk ("bo'linadigan" mikroorganizmlarning) va 1892 yilda Dmitri Iosifovich Ivanovskiy ("submikroskopik" viruslar). Viroidlarning o'ziga xos xususiyatlari Viruslar taksonomiyasi bo'yicha xalqaro qo'mita, yaratishda foydalanilgan Birinchi tanilgan viroid, patogen agenti kartoshka shpindelining tuber kasalligi, dastlab molekulyar tavsiflangan va nomlangan Teodor Otto Diener, 1971 yilda Merts shtatining Beltsvill shahridagi AQSh qishloq xo'jaligida departamentining ilmiy tadqiqot markazida o'simlik patologi Ushbu viroid endi PSTVd qisqartirilgan kartoshka shpindel tuber viroidi deb nomlanadi. Viroidlar o'zlarining ketma-ketligidagi protein mahsulotlarini kodlamasdan qanday qilib o'simliklarda simptomlarni keltirib chiqarishi haqida uzoq vaqtdan beri chalkashliklar mavjud edi. Dalillar endi bu jarayonda RNKning o'chirilishi ishtirok etishini ko'rsatmoqda. Birinchidan, viroid genomidagi o'zgarishlar uning virulentligini keskin o'zgartirishi mumkin. Bu ishlab chiqarilgan har qanday siRNKlar maqsadli xabarchi RNK bilan kamroq qo'shimcha tayanch juftligiga ega bo'lishini aks ettiradi. Ikkinchidan, virusli genomlarning ketma-ketligiga mos keladigan siRNKlar zararlangan o'simliklardan ajratilgan. Nihoyat, kartoshka shpindeli tuber viroidining yuqumli bo'lmagan hpRNK ning transgenik ifodasi barcha mos keladigan viroid o'xshash simptomlarni rivojlantiradi. Ushbu dalil shuni ko'rsatadiki, viroidlar ikki zanjirli oraliq RNK orqali replikatsiya qilinganda, ular diser fermenti tomonidan nishonga olinadi va RNK tomonidan qo'zg'atilgan susturucu kompleksiga yuklangan siRNKlarga bo'linadi. Viroid siRNKlar aslida o'simlikning o'z messenjer RNKlari bilan qo'shimcha asos juftlanishiga qodir bo'lgan ketma-ketliklarni o'z ichiga oladi va degradatsiyani induksiyalash yoki tarjimani inhibe qilish klassik viroid belgilarini keltirib chiqaradi. Mavzu yuzasidan savollar 1. Viroidlarning molecular tarkibi bo’yicha nimalarni bilasiz?
2. Viroidlarning qanday turlari bor? 3. Viroidlarning fitovirusolgiya uchun ahamiyati qanday? 4. Viroidlarning ko’payishi Mavzu: Pirionlar va ularning ahamiyati. Reja: 1. Pirionlar haqida umumiy tushuncha 2. Pirionlarning tuzilishi 3. Pirionlarning ahamiyati Pirionlar bu noto’g’ri qatlamdagi oqsillar bo'lib, u o'zining noto'g'ri qatlamlanishini bir xil oqsilning oddiy variantlariga o'tkazishi va hujayra o'limiga olib kelishi mumkin. Prionlar odamlar va hayvonlarda transmissiv, halokatli neyrodegenerativ kasalliklar transmissiv spongiform ensefalopatiyalar deb nomlanuvchi prion kasalliklarini keltirib chiqaradi. Oqsillar irsiy mutatsiyalar yoki allaqachon notoʻgʻri qatlamlangan oqsil taʼsirida vaqti-vaqti bilan notoʻgʻri qatlamlanishi mumkin. Natijada g'ayritabiiy kuch o'lchovli strukturaularga boshqa oqsillarni noto'g'ri qatlamlash qobiliyatini beradi. Prion so'zi "oqsilli yuqumli zarracha" atamasidan olingan. [6] [7] Proteinning yuqumli agent sifatidagi faraz qilingan roli barcha maʼlum boʻlgan viruslar , viruslar , bakteriyalar , zamburugʻlar va parazitlar kabi barcha maʼlum infektsion agentlardan farq qiladi , ularning barchasida nuklein kislotalar ( DNK , RNK yoki ikkalasi) bo’ladi. O'ziga xos funktsiyasi noaniq bo'lgan asosiy prion oqsilining (PrP) prion izoformlari transmissiv spongiform ensefalopatiyalarning (TSE) sababi sifatida farq qilinadi. Bularga qoʻylardagi qoraqaragʻay , kiyiklardagi surunkali susayish kasalligi (CWD), qoramollarda (odatda “jinni sigir kasalligi” deb nomlanuvchi) sigirlarning shimgichli ensefalopatiyasi (BSE) va odamlarda Kreytsfeldt-Yakob kasalligi (CJD) kiradi. Sutemizuvchilarda ma'lum 2. Viroidlarning qanday turlari bor? 3. Viroidlarning fitovirusolgiya uchun ahamiyati qanday? 4. Viroidlarning ko’payishi Mavzu: Pirionlar va ularning ahamiyati. Reja: 1. Pirionlar haqida umumiy tushuncha 2. Pirionlarning tuzilishi 3. Pirionlarning ahamiyati Pirionlar bu noto’g’ri qatlamdagi oqsillar bo'lib, u o'zining noto'g'ri qatlamlanishini bir xil oqsilning oddiy variantlariga o'tkazishi va hujayra o'limiga olib kelishi mumkin. Prionlar odamlar va hayvonlarda transmissiv, halokatli neyrodegenerativ kasalliklar transmissiv spongiform ensefalopatiyalar deb nomlanuvchi prion kasalliklarini keltirib chiqaradi. Oqsillar irsiy mutatsiyalar yoki allaqachon notoʻgʻri qatlamlangan oqsil taʼsirida vaqti-vaqti bilan notoʻgʻri qatlamlanishi mumkin. Natijada g'ayritabiiy kuch o'lchovli strukturaularga boshqa oqsillarni noto'g'ri qatlamlash qobiliyatini beradi. Prion so'zi "oqsilli yuqumli zarracha" atamasidan olingan. [6] [7] Proteinning yuqumli agent sifatidagi faraz qilingan roli barcha maʼlum boʻlgan viruslar , viruslar , bakteriyalar , zamburugʻlar va parazitlar kabi barcha maʼlum infektsion agentlardan farq qiladi , ularning barchasida nuklein kislotalar ( DNK , RNK yoki ikkalasi) bo’ladi. O'ziga xos funktsiyasi noaniq bo'lgan asosiy prion oqsilining (PrP) prion izoformlari transmissiv spongiform ensefalopatiyalarning (TSE) sababi sifatida farq qilinadi. Bularga qoʻylardagi qoraqaragʻay , kiyiklardagi surunkali susayish kasalligi (CWD), qoramollarda (odatda “jinni sigir kasalligi” deb nomlanuvchi) sigirlarning shimgichli ensefalopatiyasi (BSE) va odamlarda Kreytsfeldt-Yakob kasalligi (CJD) kiradi. Sutemizuvchilarda ma'lum