VIRUSLARNING TARQALISHI Reja 1.Viruslarni kasallik qo’zg’ashiga ko’ra klassifikatsiyasi. 2.Gripp kasalligini qo’zg’ovchi viruslarni xarakterli xususiyati. 3.O’simliklarda virusli kasalliklarni kelib chiqishi haqidagi ma’lumotlar. Virusli kasalliklarni aniqlashdagi dastlabki tushunchalar. Viruslarni kasallik qo’zg’ashiga ko’ra klassifikatsiyasi. Gripp kasalligini qo’zg’ovchi viruslarni xarakterli xususiyati. Qizamiq kasalligi virusi va uni xususiyatlari. Sariq (gepatit) kasalligi haqida ma’lumotlar. Quturish kasalligini qo’zg’ovchi viruslar. O’simliklarda virusli kasalliklarni kelib chiqishi haqidagi ma’lumotlar. Virusli kasalliklar tabiatda keng tarqalgan bo’lib, yer sharining istalgan joyida ma’lum, ular ekinlarga katta zarar yetkazadi. Virus o’n millionlab virus zarrachalaridan (yirik molekulalardan) iborat va qat’iy tartib bilan joylashgan kristallar hosil qilishi mumkin. Noaktav (tinim holatidagi) virus bir necha yil davomida hayot belgilarini namoyon qilmasligi mumkin. Tamaki mozaikasi virusi uning quruq barglarida 50 yilgacha va undan ham uzoq noaktiv holatda saqlanishi mumkin. U tirik hujayraga tushishi bilan aktivlashib ketadi. Virusning o’z energiya manbai bo’lmasligi va u oziqni mustaqil, qayta ishlab o’zlashtira olmasligi uchun o’zining tirikligini ta’minlay olmaydi. Uning tarkibidagi nuklein kislota o’simlik hujayrasiga tushib, uni «o’zi uchun ishlashga» majbur etadi. Bunda normal hujayradagi ximiyaviy protsesslar tormozlanadi, virus ko’payishi uchun zarur bo’lgan ximiyaviy protsesslar kuchayadi. Bu vaqtda u tirik mavjudotlarning ikkita asosiy xususiyatini namoyon qiladi: u o’ziga o’xshash individlar hosil qiladi va bu protsess davomida turg’un irsiy o’zgarishlarga, ya’ni mutatsiyaga qobiliyatli bo’ladi. Yangi virus zarrachalari hosil bo’lishida virus komponentlari hujayrada alohida-alohida sintezlanadi va shundan keyingina yetuk virus zarrasiga to’planadi. Odam kasalliklarining anchasini, o’simlik va hayvonlarning yuzlab kasalliklarini viruslar qo’zg’atadi. Viruslar nihoyatda ko’p suyuqlikka aralashtirilganda ham aktivligini yo’qotmaydi, masalan, tamakining oddiy mozaikasi virusi 109 marta suyultirilganda ham o’simliklarni zararlash xususiyatini yo’qotmagan. Ayrim infektsiya davrida hujayralarda viruslar soni juda ko’payib ketadi. Tamaki mozaikasi bilan zararlangan tamaki bargida barg vaznining 10% ni (quruq modda hisobida) virus tashkil etadi, 1 l o’simlik shirasida esa taxminan 2 g virus bo’ladi. Fitopatogen viruslar. O’simliklarni kasallantiradigan viruslar fitopatogen viruslar deb ataladi va tarkibiga PHK kirishi bilan harakterlanadi; shu bilan birga hayvonlar bilan odamni kasallantiradigan viruslarga tarkibida DNK tutuvchi viruslar kiradi. Fitopatogen viruslarning yana bir xususiyati viruslarning o’simliklarga faqat shikastlangan joydan kirishidir. Viruslar o’simliklar hujayrasiga kirib, u yerda ko’payadi va moddalar almashinuvini buzib, o’simliklarni kasallantiradi. Virusli kasalliklarning belgilari juda o’ziga hos bo’lib, ko’p hollarda ularni zamburug’ va bakteriyali kasallik belgilaridan farq qilish mumkin. O’simliklarning virusli kasalliklarini tashqi belgilariga qarab ikki katta gruppaga – mozaika va sariq kasalligiga bo’lish mumkin. Mozaika kasalligida barglar (kamdan- kam boshqa organlar) mozaikasi kuzatiladi; bunda barg plastinkasining bir qismi tiniq yashil rangini saqlaydi, boshqa qismi och yashil yoki sariq rangga kiradi. Bunda barg olachipor, mozaykali bo’lib ko’rinadi. Bundan tashqari, virusli kasalliklarda barglarda halqali dog’lar, barg (poya, meva) ayrim qismlarining nobud bo’lishi (nekroz) kuzatiladi. Barg tomirlari bo’ylab joylashgan va bargning orqa tomonidan, ayniqsa, yaxshi ko’rinadigan nekroz dog’lari, shtrixlar ham virusli kasalliklarga hos xususiyatdir. Viruslar o’simliklarda yana ham kuchli o’zgarishlar hosil qilishi mumkin, masalan, past bo’ylilik barglarning maydalanishi, buralishi va shaklining o’zgarishi, qing’ir-qiyshiqligi, gullarning ko’karishi va hokazo. Barg plastinkasining butunlay sarg’ayib ketishi bilan sariq kasalligi mozaikadan farq qiladi: mozaika rangi bo’lmaydi, bunda o’simliklarning shakli juda o’zgarib, past bo’yli, nihoyatda serqancha, gullari qing’ir-qiyshiq bo’lib qoladi, gulning bir qismi butunlay rivojlanmay qoladi, boshqa qismi esa normal rivojlanadi, tojbarglari ko’pincha ko’karib ketadi, ba’zan gul o’rnida novda yoki reduktsiyalangan barglar yoki yashil gul markazida haqiqiy barg halqasi hosil bo’ladi. Sariq tipdagi kasalliklarda o’simliklarning anatomik tuzilishi va funksional faoliyati qattiq buzilishi kuzatiladi. O’simliklar kasallanganda virus zarrachalari uning hujayralari ichida bo’ladi. O’simlik viruslari o’simliklar shikastlanmasdan turib hujayra ichiga kira olmaganligi uchun virusli kasalliklarning ko’pi tabiatda og’iz apparati sanchib-suruvchi tipda tuzilgan hasharotlar: shira, chirildoq, qurt, trips, kalqondorlar vositasida tarqaladi. Viruslar kanalar vositasida ham tarqalishi aniqlangan (masalan, bug’doyning yo’l-yo’l mozaikasi). Hasharotlarsiz yuqadigan viruslar ham bor. Bu yuqishning kontakt usuli hisoblanadi. Tashuvchi hasharotlari noma’lum bo’lgan viruslar ham uchraydi. Masalan, tamaki mozaikasi virusi va kartoshkaning X- virusi shira va boshqa hasharotlar bilan tarqalmaydi, lekin mexanikaviy yo’l bilan oson yuqadi. Kartoshkaning X-virusi kasallangan barglar sog’lomlarga yaqinlashganda o’tadi. Shamol vaqtida barglar bir-biriga tegib, asosan mikroskopik mayda tukchalar sinishi hisobiga kutikula bir oz shikastlanishi tufayli viruslar yuqadi. Ana shu shikastlangan joylardan virus zarrachalari sog’lom o’simliklarga o’tadi. Keyingi vaqtlarda X-virus Sinchitrium cidobioticum zamburug’i (fikomitsetlar) orqali ham sog’lom o’simliklarga o’tishi to’g’risida ma’lumotlar paydo buldi. Viruslar zararlangan o’simliklardan olingan urug’lar orqali ham yuqishi mumkin. Bodringning yashil va oq mozaikasi, loviyaning oddiy mozaikasi, pomidor mozaikasi, lyupinning qorayishi va soya mozaikasini qo’zg’atuvchilar ana shunday viruslarga kiradi. Mozaika kasalliklarini qo’zg’atuvchi viruslarning ko’pchiligi urug’ bilan o’tishi mumkin. Viruslar tugunaklarda saqlanib, tugunaklar orqali o’tishi mumkin, masalan, kartoshka viruslari. Meva va sabzavot ekinlari virusi ko’chat bilan o’tishi mumkin. Begona o’tlar ham virus rezervatori bo’lib xizmat qilishi mumkin. Sariq tipdagi virusli ko’p kasalliklarning begona o’tlarga bog’liqligi aniqlangan. O’simliklar virusli kasalliklarining rivojlanishi va tarqalishi ko’p jihatdan tashqi sharoitga bog’liq. Ko’pincha biror temperatura virusli kasalliklarning mavsumiy va geografik tarqalishini belgilaydi. Temperatura infektsiya tarqalishiga, kasallik belgilari (simptomlari) namoyon bo’lishi harakteriga ta’sir ko’rsatadi. Temperatura sharoiti virus tashuvchilar soniga ta’sir etishi mumkin, bu esa o’z navbatida, o’simliklarning zararlanishida o’z ifodasini topadi, kasallik belgilari harakteriga va o’simliklarning zararlanishi darajasiga ta’sir etadi. Tamaki temperatura mo’tadil (10° dan yukori) bo’lganda mozaika virusi bilan eng ko’p zararlanadi, temperatura ortishi bilan zararlanish darajasi pasayadi, 35° da esa kasallik alomatlari (simptomlari) yashirin holatda bo’ladi. Temperaturaga qarab simptomlar turi ham o’zgarishi mumkin. Yorug’lik ta’siri ham simptomlar namoyon bo’lishida o’z ifodasini topishi mumkin. Odatda, sust yorug’lik tamaki nekrozi virusiga ta’sir etib, nekroz avj olib ketishiga sabab bo’ladi. Natijada tamaki barglari qurib qoladi. Ba’zi virusli kasalliklarda kuzatiladigan mavsumiy rivojlanish ko’pincha yorug’lik kuchining har xilligiga bog’liq. Yorug’lik zararlanish intensivligiga, uning rivojlanishiga, uning asari sifatida viruslar o’simliklarga keltiradigan zararning kam-ko’pligiga ta’sir etadi. Virusli kasalliklarga qarshi kurashda oldini olish choralari asosiy ahamiyatga ega. Bunda sog’lom ko’chat va urug’ yetishtirishga va foydalanishga alohida ahamiyat berish kerak. Viruslar begona o’tlarda saqlanganligi uchun bu o’tlarni albatta yo’qotish kerak Yuqoridagi usullar bilan odamlarda gripp, qizamiq, sariq (gepatit), quturish va o’simliklardagi kasalliklar bilan tanishib chiqamiz. Gripp kasalligini qo’zg’ovchi viruslar. Gripp kasalligini qo’zg’ovchi virus Pneumohilus gripsus bo’lib ko’rinishi shar shaklida diammetri 80 dan 120 nm, goho ipsimon formasi ham uchrab turadi. Bu virus tovuq tuxumini Ollontolik qobig’ida maymun buyragida o’stiriladi. Hozirgi vaqtda bu grippni bir qancha serologik-A.B.C turlari antigenlik xususityatiga ega bo’lganlari uchrab turadi. Ushbu gripp virusini hayvonlar organizmiga ekish bilan odamlarga nisbatan o’z patogenlik xususiyatini yo’qotadi ya’ni (vaktsina) olinadi. Virusni hayotchanligi uncha yuqori emas. U 600C qizdirilganda 30 minutda o’ladi. Ultrabinafsha nurlariga, trietilenglikolga, formalinga, spirtga, kislota va ishqorlarga turg’un emas. Epidemiologiyasi–bu kasalliklarga sichqonlar, buzoqlar, cho’chqa, oq sichqon, tipratikan va mushuklar o’ta beriluvchan. Odamlarda bu gripp burun bo’shlig’ini shilliq pardasida, xalqumida yaxshi rivojlanadi. Bu gripp odamlarda juda tez tarqaladi. Ma’lumotlarga ko’ra aholini 50% gacha kasallantirishi aniqlangan. Shunga ko’ra uni 2 guruhi mavjud. 1. Bir yarim oy mobaynida juda tez tarqalib va tez pasayadi. Bu tur gripp juda sekin ko’tarilib va juda sekinlik bilan kamaya boradi. Uni gurkirab ko’tarilishi 3-6 oy mobaynida bo’ladi. Grippni spontal ko’payishi har bir ikki yildan keyin takrorlanib turadi. (A-tipi) grippni (V-tipi) har 3-6 yilda qaytariladi. Klinikasi-gripp virusi kutilmaganda birdaniga ko’payishiga sabab inkubatsion davrni qisqaligidadir. Kasallangan odamni tana xarorati 39-400 C gradusga chiqib ketadi. Uni belgilari qulog’i shang’ilaydi, boshi og’riydi, burundan suv oqadi, yo’taladi, ba’zan kasalni burnidan qon keladi. Kasallikni diagenozi. Gemogglyutinatsiya orqali va sivorotka yordamida aniqlanadi. Kasallikni davolashda aerozol va grippga qarshi sivirotkalar qo’llaniladi. Dori – darmonlardan Penitsilin, biomitsin, tetrotsiklin va boshqalar qo’llaniladi. Quturish kasalligini qo’zg’ovchi viruslarni xarakterli xususiyatlari. Quturish kasalligini – Neuroryctes robiei eng katta virus bo’lib uni uzunligi 100–150 nm. Ko’ndalang kesimi 60 nm, ba’zan 300 nm gacha borligi kuzatilgan. Kasal odamda yoki hayvonda virus bosh va orqa miyada ko’payadi. Kamdan-kam qonda uchraydi. Hayvonlarni so’lagida ko’p miqdorda va doimo uchraydi. Bu virusni xarakterli xususiyatlaridan biri sitoplazmada qora tana hosil qilishi, bu tanani uni topgan odam nomiga qo’yilib Babesh- Negri deb ataladi. Quturish kasallini virusi sichqonlarni miya po’stida, jo’jada, quyonda, Dengiz cho’chqasini, inson organlarida ham o’stirib ko’paytiriladi. Quturish virusi sovuqqa chidamli 600C issiqda tez o’ladi. 50% glitsirinda oylab yashaydi, 1% fenol ta’sir qilmaydi, margansovka, barot kislotasi, xloromin, sovunli krezolni (1-2%) 10-12 minutda o’ldiradi. Quyosh yorug’i ultrobinafsha nurlar tezda nobud qiladi. Epedimologiyasi. Quturish kasalligini virusi bo’rini, itni, tulkini, mushukni tezda kasallantiradi. Huddi shuningdek ot, qo’y, echki, tuya, ko’rshapalaklar ham kasallikka beriluvchandir. Kasallanish asosan quturgan hayvonni tishlashidan yoki tanani biror yeri jarohatlangan bo’lsa, kasaldan sog’ odamga yuqishi kamdan-kam uchraydi. Asosan it tishlashidan yuqadi. Klinikasi. Virusni inkubatsion davri itlarda 10-60 kungacha. Bu davrda it achchiqlanadigan, ko’z qorachig’i kengayib og’izdan ko’p so’lak oqadi. Kasallik boshqa hayvonlarda otda, molda, cho’chqada va mushukda daxshatli kechadi. Bunday hayvonlar 4- 5 kunda o’ladilar. Tekshirganda qorinda tosh, somon va boshqa qoldiqlar bilan Babesh-Negri tanachani bo’lishi bilan asoslanadi. Odamda quturish kasallini virusi it tishlanagandan so’ng 12– 99 kunda agar yuqori qismni boshni, quloqni tishlasa, kasallik alomatlari juda tez nomayon bo’ladi. Kasallikni namoyon bo’lishi it tishlagan yerni og’rishi, tushkunlikka tushishi, uyqusizlik, ko’ngil aynishi dastlabki ko’rinishidir. Kasallangan odam biroz vaqt o’tgach xushdan ketishi, chanqov, suvni ko’p ichishi yuqoridagi xolatlarni eshitsa-ko’rsa qaltirash boshlanadi. Aniqlash - (diagonastika) kasal odamni tiriklik davrida klinik belgilarga qaraladi. Eng asosiysi laboratoriyada Babesh-Negri tanasini bo’lishi yana biopreporatlar tayyorlash miya qobig’i va so’laklar aniqlanadi. Bashoratlash - kasallikni davolashni foydasi kamroq, kasallangan hayvon oxiri baribir o’ladi. Joriy davolash: proflikatik Vaktsinatsiya qilish. 0,5% xenol (gammogen 5%) quyon yoki qo’y miyasidan tayyorlangan modda bilan emlash (pririvka) U teri ostiga 10-20 in’eksiya beriladi. Bir hafta davomida buni hamma odamga hayvonlarga balki taxmin qilingan kasalga ham in’eksiya qilinadi. Quturgan molni suti, go’shti eyishga ruxsat beriladi, qachonki uni issiqlik bilan ishlov berilgan, kallasi esa tashlab yuboriladi. Sariq kasalli (gepatitni) qo’zg’ovchi virus xususiyatlari. Sariq kasalni virusi - Botkinia hominus ikki xil ko’rinishda uchraydi. Sivirotkali gepotit yaxshi sterillanmagan shprtsdan o’tishi, ularni har biri ham hujayra yadrosida ichki qo’shilma hosil qiladi. Uni kattaligi 30-40 nm ga to’g’ri keladi. Ular faqat odamlar uchun patogendir. Bu virus 50% glitsirinda, quturishga chidamsiz. Sovuqda yillab yashaydi. Antigenlik xususiyati kam o’rganilgan. Laboratoriya hayvonlari uchun patogen xususiyat nomayon qilmaydi. Epidemologiyasi: kasallik manbai faqat kasal odam hisoblanadi hamda virus taShuvchi odam. Asosan eng xavflisi kasallik yuqqandan so’ng 1-2 haftada nomayon bo’ladi. Bunda xavfli yuqumli manba qon, axlat va siydik hisoblanadi. Kasallik sog’ odamga bevosita aloqada bo’lganda iflos suv, oziq-ovqat va pashshalar yordamida beriladi. Klinikasi: Epidemik gepatit uchun uni davriyligi ya’ni eng ko’p tarqalishi kuzgi, qishgi oylarda bo’lib inkubatsion davri juda qisqa bo’ladi (3-4 hafta). Siviratkali gepatit uchun harakterli belgi ukol qilinganda (ineksiyada) uni harakterli belgisi sariq rang hosil qilishi, jigarni kattalashuvi, qon tarkibini o’zgarishi, kasallik 25-30 kunda nomayon bo’ladi. Og’ir formasi jigar serroziga olib kelishidir. Bu kasallik turg’un immunitet hosil qiladi. Qayta kasallanish juda kamdan-kam uchraydi. O’simliklarda kasallik qo’zg’atuvchi viruslar