VITAMIN VA VITAMINSIMON MODDALAR. Reja: 1.Vitaminlar guruxidagi moddalarga tushuncha. 2. Vitaminlarning qo‘llanilishi va ahamiyati 3. Suvda eruvchi vitaminlar. 4.Moyda eruvchi vitaminlar. 5.Polivitaminlar Tayanch tushunchalar: ► Vitaminlar va vitaminsimon ta’sir qiladigan preparatlar to‘g‘risida tushuncha. ► Suvda eriydigan (tiamin-bromid), riboflabin, piridoksin, sianokobolamin, fol kislota, nikotin, askorbin kislotalari, rutin. ► Yog‘da eriydigan (akserftol, ergokalsiferol, xolekalsiferol, tokoferol, vitamin K) vitamin preparatlarining ahamiyati va qo‘llanilishi. ► Pivo achitqisi, vitamin F, polivitaminlar (baliq moyi, trivit) ning veterinariya va chorvachilikdagi ahamiyati. Ko‘rsatkichlari. Vitamin va vitaminsimon moddalar Vitaminlar (vita- hayot va aminum - aminlar) inson va hayvonlar yashashini ta’minlovchi aminlar bo‘lib, organizmni o‘sib rivojlanishi uchun g‘oyat zarur bo‘lgan moddalar. Ularni ko‘pchiligi qon va to‘qimalar maxsus oqsillari bilan birikib, fermentlar hosil qiladi. Vitaminlar insonga hayvonlar yashashini ta’minlovchi aminlar bo‘lib, organizmni o‘sib, rivojlanishi uchun g‘oyat zarur bo‘lgan moddalar. Ularni ko‘pchiligi qon va to‘qimalar maxsus oqsillari bilan birikib, fermentlar hosil qiladi. (Azizova S.S 1994,2000 y) Vitaminlar organizmga asosan ovqat bilan tushib kimyoviy jarayonlarda, moddalar almashinuvida qatnashadi va ularni etishmovchiligida avitaminoz yoki gipovitaminozlar yuzaga keladi. Organizmda gipovitaminozning sabablari: iste’mol qilinayotgan ozuqalarda vitaminlarni etishmovchiligi, oshqozon ichak kasalliklari tufayli qonga vitaminlar so‘rilishining buzilishi, o‘sayotgan yosh organizmning vitaminlarga ehtiyojini oshishi va x.k. Hozir vitamin va unga o‘xshash 500 ga yaqin preparatlar sintez qilingan va kelib chiqishi bo‘yicha 4 guruxga farqlanadi. 1. Ozuqa vitaminlari – bular ozuqalarda toza yoki birikkan holatda bo‘ladi. 2. Toza vitaminlar – o‘simliklar tarkibidan ajratib olinadi. 3. Mikroorganizmlar tomonidan ishlab chiqariladigan vitaminlar. 4. Sintez yo‘li bilan olinadigan vitaminlar. Veterinariya amaliyotida vitaminoz yoki gipovitaminoz davolash bilan birga ularni boshqa vositalar bilan ko‘pchilik yuqumli va yuqumsiz kasalliklarni davolashda qo‘llaniladi. Vitaminlarni 2 ta turi mavjud. 1. Suvda eruvchilar: 1.Tiamin bromid (Vit. B1)- Thiamini bromidum 2. Riboflavin (Vit.B2)-Riboflavinum 3.Nikotinat kislota (Vit. B3)-Acidum nicotinatum 4.Xolin-xlorid (Vit.B4)-Chloini chloridum 5.Pantenat (Vit.B5)-Acidum pantenatum 6.Piridoksin (Vit B6)-Pyridoxinum 7.Foliy kislota (Vit.B9)-Acidum folicum 8.Sianokobolamin (Vit.B12)-Cyanocobolamin 9.Kalsiy pangamat (Vit.B15)-Calcii pangomas 10.Askorbin kislota (Vit.C)-Acidum askorbinum 11. Rutin (Vit. R)-Rutinum 2. Yog‘da eriydigan: 1.Retinol (Vit.A)-Retinolum 2. Ergokalsiferol (Vit. D2)-Ergocalciferolum 3.Xolikalsiferol (Vit.D3)-Cholecalciferolum 4.Tokoferol (Vit.E)-Tocopherolum 5.Vikasol (Vit.K)-Vicasolum 6. Linetol (Vit.G‘)-Linetolum 1. Tiamin bromid (B1) – oq kristall poroshok, suvda yaxshi eriydi. Vitamin B1 - o‘simlik va hayvon maxsulotlarida: bug‘doy, shoxli nuxat, jigar, go‘sht, tuxum tarkibida ko‘p. Kavshovchi hayvonlar oshqozon mikroflorasi ham ishlab chiqadi. Ichaklarda so‘rilgan fosfat birikmalariga – kokarbaksilazaga aylanadi. Ta’siri: Vitamin B1 uglevod, oqsil, yog‘ va suv almashinuviga ta’sir etib, qonda qand miqdorini kamaytiradi, insulin faolligi ATF hosil bo‘lishini orttiradi, Yurak, skelet musqo‘llari nerv to‘qimalariga quvvat beradi. B1 yetishmovchiligida organizmda uglevod almashinuvi izdan chiqadi sut va pirouzum kislota to‘planadi, glyukoza to‘liq parchalanmaydi austilxolin sintezi to‘xtaydi. Natijada markaziy va periferik nerv sistemasini funksiyasi buziladi, Yurak, hazm sistemasi ishi o‘zgaradi, organizm rezistentligi susayadi. Qo‘llash: B1 gipo- va avitaminozda, polinevritda oshqozon ichak atoniyasida hayvonlar o‘sishini tezlatish uchun ayniqsa tovuqlarda. Hayvonlarga og‘iz orqali teri ostiga, musqo‘lga qo‘llaniladi. 2. Riboflavin (B2) – sariq krisstal poroshok bo‘lib, sut maxsulotlarida, jigar, tuxum, boshoqlilarda ko‘p bo‘ladi. Ta’siri: Qonga so‘rilgan oqsil bilan birikib, fermentlar tarkibiga kiradi va oqsidlanish – qaytarilish jarayonlari boshqarib, uglevod oqsil yog‘ almashinuvida qatnashadi. Ko‘z faoliyatini yaxshilashda, gemoglobin hosil bo‘lishida ahamiyati katta. B2 vtishmasa hayvonlar o‘smaydi teri kasallanadi, ko‘z shikastlanadi, Yurak ishi buziladi, maxsuldorlik pasayadi (tovuq). Qo‘llash: B2 gipo va avitaminozda, tovuqlar o‘sishi va mahsulotini oshirish, ko‘z va teri kasalliklarida. 3. Pirodoksin (B6) – oq poroshok, jigar, miya, buyrak, dukkaklarda ko‘p, ichak mikroflorasida ham xosil bo‘ladi. Vitamin B6 aminokislotalar, fermentlar, gemoglobin hosil bo‘lishida ta’sir etadi. Zaharli moddalarni zararsizlantiradi. Vitamin B6 yetishmovchiligida oqsil almashinuvi buziladi, dermatit, anemiya rivojlanadi. Qo‘llash: B6 gipo va aminozda dermatit va anemiya musqo‘l orasiga teri ostiga, og‘iz orqali yuboriladi. 4. Sianokobalamin (B12) – to‘q qizil poroshok. Mol jigari juda boy hayvonlar oshqozon-ichak mikroflorasi sintezi qiladi va qonga so‘riladi. Tarkibida kobalt mavjud. Ta’siri: B12 – o‘sish vitamini hisoblanadi. Oqsil, nuklein kislotalar hosil bo‘lishida qatnashadi, eritrotsitlar hosil bo‘lishini kuchaytiradi, markaziy va vegetativ nerv sistemasini yaxshilaydi moddalar almashinuvini qo‘chayadi. B12 yetishmasa anemiya kelib chiqadi, qon,hazm va nerv sistemasi shikastlanadi. Qo‘llash: B12 – gipo va avitaminozda, yosh hayvonlarda o‘sishini tezlatish uchun, ular yuqumli kasaalliklarga chidamligini oshirish uchun, jigar hazm sistemasi kasalliklarida, nefritlarda, musqo‘l orasiga, teri ostiga qo‘llaniladi. 5. Askorbin kislota (Vit.C) – oq poroshok, karam, ko‘k piyoz, limon, apelsin, namatak mevalarida mavjud. Hayvonlar organizmida uglevodlardan sintezlanadi. Ta’siri: Vit.C. organizmda oksilanish-tiklanish jarayonlarida qatnashadi, uglevodlar almashinuvini boshqaradi, oqsillar, garmonlar hosil bo‘lishida qatnashadi. Antitoksik va yallig‘lanishlarga qarshi ta’sir etadi, tomirlar o‘tkazuvchanligini kamaytiradi. Vit.C. yetishmasa – singa kasalligi paydo bo‘ladi, tomirlar yoriladi. Tishlar qimirlab qoladi, anemiya rezistentligi pasayishi qo‘zatiladi. Qo‘llash: Vit.C. yetishmasligida , singa kasalligida, qon ketishlarda intoksikatsiyalarda teri va shilliq pardalar kasalliklarida, yosh hayvonlar o‘sishini tezlatish va rezistentligini oshirish uchun. Hayvonlarga og‘iz orqali, vena tomirlariga. 6. Retinol (VITA) – sariq yog‘, jigar, tuxum sarig‘i, baliq sutda ko‘p bo‘ladi. O‘simliklarda – karotin holida uchrab organizmda vit A aylanadi. Karotin sabzi ko‘k piyoz shavil, ko‘k beda, silos ko‘p bo‘ladi. Ta’siri: Vit.A organizmda oksidlanish-tiklanish jarayonlarida epiteliyni o‘sishida qatnashadi, nerv sistemasi ishini yaxshilaydi, ko‘rish pigmenti rodopsinni hosil bo‘lishida qatnashadi, hayvonlarni jinsiy faoliyatiga ta’sir etadi, xomilani ona rivojlanishiga yordam beradi. Vit.A. etishmasa teri va shilliq pardalar shikastlanishi, yaralar tuzalishi qiyinlashishi, hazm sistemasi faoliyati buzilishi qo‘zatiladi qorong‘ida ko‘rish buziladi, hayvonlar o‘sishdan qoladi. Qo‘llash: Vit A etishmovchiligida, yosh hayvonlarni o‘sishi va rivojlanishi tezlatishda, yuqumli kasalliklarda teri va siydik ayiruv kasalliklarida teri ostiga, musqo‘l orasiga og‘iz orqali qo‘llaniladi. 7. Vit D (kalsiferol) – bu raxitga qarshi vitamin veterinariyada amaliy ahamiyatga ega D2 – erkokatsiferol va D3 – xolekalsiferol D3-D2 – ultrabinafsha nurlari ta’sirida hosil bo‘ladi. Ta’siri: Organizmda Sa, R va mikroelementlarni to‘planishi va so‘rilishini ta’sirlaydi,suyak to‘qimasi rivojlanishiga ta’sir etadi. Vit D etishmasa yosh hayvonlarda raxit, katta hayvonlarda osteomelyasiya (suyak bo‘shashi) paydo bo‘ladi, hayvonlar o‘smaydi, teridagi yaralar tez tuzalmaydi. Qo‘llash: Raxit va osteomalyasiya kasalliklarida suyak kasalliklarida, teri kasalliklarida yosh hayvonlar o‘sishini tezlatishda, albatta Sa va R preparatlari birga qo‘llaniladi. Hozir veterinariya amaliyotida Vit A va D etishmovchiligida turli xil polivitaminlar: trivit, tetravit, baliq moyi qo‘llanilmoqda. Trivit A1 D3 va E vitaimnlar moyli eritmasi 1ml da Vit A 30000 XB, D3 – 40000XB, E – 20mg. 100ml flakonda bir yil muddat bilan chiqariladi. Hayvonlarga musqo‘lga yuboriladi. Tetravit A,D,E va R vitaminlar moyidagi eritmalari in’eksiya uchun 1ml da A-50000 XB, D2 – 2500, E – 20ml, R – 5mg saqlaydi. 100 ml flakonda 1yil muddat bilan chiqariladi. 8. Tokoferol (Vit E) – sariq rangldi yog‘da eriydi go‘sht, sut, tuxum, eryong‘oq, juxorida ko‘p bo‘ladi. Vitamin E boshqa jinsiy ko‘payish vitaminli deb ataladi. Xomiladorlikni, spermatogenez rivojlanishida, hayvonlar bepushtligini oldini olishda ahamiyati katta. 9. Vikasol (Vit 12). Antigemorragik vitamin, beda, sabzi, krapiva ko‘p bo‘ladi. Qonda trombin hosil bo‘lishiga ta’sir etib, qonning ivishini tezlatadi hamda yaralar tuzalishini tezlatadi. Qon to‘xtatuvchi dori sifatida – vikasol holida oshqozon – ichak o‘pka, bachadon va x.k. larda qon ketishida qo‘llaniladi. Muskul orasiga. 10.Vitamin G‘-tarkibi 3 ta kislotadan: linol, linolen, araxidon kislotalardan tashkil topgan va G‘ vitamin deb ataladi. U yog‘ almashinuvida qatnashadi, ayniqsa teridagi yog‘larni o‘zlashtirish protsessida, xolesterinni eriydigan shaklga o‘tkazib, organizmdan chiqishini tezlashtiradi va suvda eruvchi vitaminlarni almashinuviga ta’sir etadi. Vit G‘- Kungaboqar, paxta, kunjut moylari, cho‘chqa yog‘i tarkibida bo‘ladi. Vit G‘-dermatitlarni davolash va oldini olishda, radiaktiv nurlardan himoya qilishda, yog‘ almashinuvini aktivlashda qo‘llaniladi. Polivitaminlar 1. Baliq moyi. – Quyuq, och sariq o‘ziga xos xidli suyuqlik bo‘lib, baliq va boshqa dengiz hayvonlari jigaridan olinadi. Tarkibida Vit A, D2 , xolesterin yod va fosfor saqlaydi. 1 gr baliq moyida vit A-350 XB D2-30 XB saqlaydi. Vitamin A,D etishmovchiligida, teri kasalliklarida qo‘llaniladi og‘iz orqali va tashqi tomonga. Doza:og‘iz orqali.Otga 40,0-200,0, qoramolga 100,0-500,0, qo‘ylarga 20,0- 100,0 , cho‘chqaga 4,0-70,0 , itga 20,0-30,0 , tovuqga 2,0-5,0. 2.Trivit: Tarkibi. 1ml da Vit A 30000 XB, D3 – 40000XB, E – 20mg. 100ml flakonda bir yil muddat bilan chiqariladi. Trivit komleks preparat polivitamin. qoramol qo‘y, echki, cho‘chqa va parrandalarni quyidagi kasalliklarida qo‘llash tavsiya etiladi: - qishloq xo‘jalik hayvonlari va parrandalar vitaminlar etishmovchiligini davolash va oldini olishda. - hayvonlarni stress holatlarini oldini olishda. - hayvonlarni mahsuldorligini oshirishda va ozuqani hazm qilishni yaxshilashda. Doza. Muskul orasiga yoki teri ostiga. Qoramol, ot 8,0 – 12 ml Buzoq, quzi, toy 3 -8 ml Chuchqa 2 – 10 ml 3.Tetravit: Tarkibi. 1ml da A-50000 XB, D2 – 25000, E – 20 ml, R – 5 mg saqlaydi. 100 ml flakonda 1 yil muddat bilan chiqariladi. Tetravit komleks preparat, vitaminlardan tashkil topgan preparat bo‘lib, qoramol qo‘y, echki, cho‘chqa va parrandalarni quyidagi kasalliklarida qo‘llash tavsiya etiladi: - qishloq xo‘jalik hayvonlari va parrandalar vitaminlar etishmovchiligini davolash va oldini olishda. - hayvonlarni stress holatlarini oldini olishda. - hayvonlarni mahsuldorligini oshirishda va ozuqani hazm qilishni yaxshilashda. Doza. Muskul orasiga yoki teri ostiga. Qoramol, ot 10 – 15 ml Buzoq, quzi, toy 3 -6 ml CHuchqa 2 – 8 ml 4.Multivit.Tarkibi : Vit.A- 50000 XB, D3-25000 XB, E-4 mg B1-10 mg,B2-0,04 mg, B3-4 mg, B4- 5 mg,B5-5 mg, B6-1 mg,B12-0,01 mg; inozitol-2 mg, magniy sulfat-0,1 mg, mis sulfat- 0,1 mg, rux sulfat- 0,1 mg, kobolt- 0,02 mg, metionin- 5 mg; Multivit komleks preparat, vitaminlar va mikroelemintlardan tashkil topgan preparat bo‘lib, qoramol qo‘y, echki, cho‘chqa va parrandalarni quyidagi kasalliklarida qo‘llash tavsiya etiladi: - qishloq xo‘jalik hayvonlari va parrandalar vitaminlar va mikroelementlar etishmovchiligini davolash va oldini olishda. - hayvonlarni stress holatlarini oldini olishda. - hayvonlarni mahsuldorligini oshirishda va ozuqani hazm qilishni yaxshilashda.