Vitaminlar o’rganish uslublari
Vitaminlar va ularning modda admashinuvidagi roli. Vitaminlar yoki
odamlar va hayvonlar oziqlanishi uchun zarur bo’lgan organik birikmalar
guruhidir. Hozirda 50-dan ortiq vitaminlar mavjudligi aniqlangan. Ma’lumki,
moddalar almashinuvining boshqarilishi uchun, juda kam miqdordagi vitaminlar
talab etiladi, lekin ular hyech qanday energetik ahamiyatga ega emas. Ularning
ham organizmdagi roli xuddi fermentlar va garmonlardagidek, bunday
deyilishga asosiy sabab juda ko’plab vitaminlar fermentlar tarkibiga kiradi.
Vitaminlarsiz hayotning bo’lishi mumkin emas, shu sababli ularning
tinimsiz ravishda organizmga tushib turishi zarur va ular u yerda juda tez
parchalanadi.
Vitaminlarning asosiy manbai – eng avvalo o’simliklar dunyosi ozuqalari
hisoblanadi, lekin ular baliqlar va go’shtli mahsulotlarda, sut, tuxumlarda ham
mavjuddir.
Iste’mol qilinayotgan ovqatlar tarkibida vitaminlar bo’lmaganida
organizmda funksiyalarning buzilishi va kasalliklar yuzaga keladi va ular
avitaminozlar deb ataladi. Singa, raxit, juda ko’plab asablarning yallig’lanishi,
qon quyilishi, o’sishning to’xtashi va hakazolar avitaminozlar tufayli yuzaga
keladi.
Oziqlar tarkibidagi vitaminlar yetarlicha bo’lmaganida yoki ularning
miqdori mutadil holda bo’lganida ham organizmning vitaminga bo’lgan talabi
ortganida gipovitaminoz yuzaga keladi, bunday hollarda organizmning ish
qobiliyati pasayib ketadi va kasalliklarga chalinishga moyil bo’lib qoladi. Ayrim
vitaminlar noqulay omillar ta’sirida juda tez parchalanib ketadi, shu sababli,
organizm ularga taqchillik sezishi mumkin va bunday holatlarni vitaminlarga
boy ovqatlar saqlanish va tayyorlanish paytlarda vitaminlari parchalanib ketgan
hollarda ham kuzatish mumkin.
Vitaminlar ikki guruhga bo’linadi; a) suvda eruvchi; B1, B2, B3, B4, B5, B6,
B12, B15, H, inozit, folat kislotasi, pantoten kislotasi, PP, C, P va b) yog’da
eruvchi; A, D, E, K.
Yog’da eruvchi vitaminlar.
Vitamin A (retinol, akseroftal, antikseroftalmik vitamini)- o’sish, rivojlanish,
antiinfektsion, teri, ko’z, jinsiy faoliyat vitamini va hokazo. Bu vitamin kimyoviy
tuzilish jihatidan to’yinmagan, bir atomli, siklik spirt bo’lib, kislorod ishtirokida
ancha tez parchalanib ketadi. Hayvon organizmida vitamin A o’simliklarda
bo’ladigan pigment modda-karotindan hosil bo’ladi. Demak, karotin A vitaminning
provitaminidir, tabiatda juda ko’p turli xil karotinoidlar uchraydi. Karotinning
ko’pincha uch xil ko’rinishi mavjud alfa, beta, gamma.Odam va hayvonlar ichagi
devorining shilliq pardasida, jigarida, sut bezida karotindan karotinaza
fermentining ta’sirida A vitaminga aylantiriladi. A vitaminning kriptoksantin degan
yana bir provitamini aniqlangan, bu ham o’simliklarda bo’ladi.
Turli hayvonlar organizmining karotinga bo’lgan sutkalik ehtiyoji, 1kg. tirik
vazniga nisbatan mg. hisobida: otlar 15-20, bug’oz sigirlar 30-40, sog’in sigirlar
20-30, nasldor buqalar 40-50, olti oygacha bo’lgan buzoqlar 20-30, cho’chqa
bolalari 25-30, bug’oz cho’chqalar 20-30, bolasini emizadigan ona cho’chqalar 30-
35, onasidan endi ajratilgan nasldor erkak cho’chqalar 30-35, qo’ylar 20-30, bir
yoshgacha bo’lgan qo’zilar 20-25 kg tashkil etadi. Hayvonlar bahor paytida yoki
umuman ko’k o’tloqlarda haydab boqilganda organizmi karotin bilan to’la
ta’minlanadi. Karotin jigarda zahira holda yig’ilib, karotin yetishmagan paytda
organizmni uch-to’rt oy davomida ta’minlab turishi mumkin. Karotinning
hayvonlar organizmida yetishmasligi odatda qishning oxirlariga kelib kuzatiladi.
Ammo sigirlar silosli oziqalar bilan yaxshi ta’minlab turilsa, organizmda karotin
kamchiligi umuman kuzatilmaydi. Chunki oziqalar to’g’ri yaxshi siloslanganda
tarkibidagi karotin parchalanib ketmaydi, buzilmaydi. Vitamin A ning
yetishmasligi kasallikka olib boradi va avitaminoz deb shunga aytiladi. Bu vaqtda
organizmda umuman avitaminozlar uchun xos bo’lgan o’zgarishlar; uning
o’sishdan qolishi, rivojlanishining susayishi, turli infeksion kasalliklarga
chidamsizlik kabi belgilar (simptomlar) paydo bo’lishi bilan birgalikda avitaminoz
A uchun xos bo’lgan xususiy belgilar, jumladan, ko’z muguz pardasining qurib
qolishi, ya’ni kseroftalmiya, so’ngra uning yumshab nekrotik yemirilishi-
keratomalyatsiya kuzatiladi. Kasallik yana ko’chaysazuraysa, ko’z ko’r bo’lib
qoladi. Teri va shilliq pardalarda ham o’zgarishlar kuzatiladi, namligi yo’qolib ular
orqali organizmga mikroblarning kirishi yengillashadi. Avitaminoz A ning
dastlabki belgilaridan biri ko’zning turli darajada yorug’likka moslashish
qobiliyatining yo’qolishidir. A vitamin ko’zning ko’rish uchun zarur bo’lgan
modda ko’z purpurining tarkibiga kiradi. Rodopsin deb atalgan bu pigment A
vitaminning aldegid shaklining opsin nomli oqsil bilan bergan kompleksi bo’lib,
ko’z to’r pardasining yorug’lik retseptorlaridan (fotoretseptorlardan) biri
tayoqchalarda joylashgan. A vitamin yetishmaganda to’r pardada rodopsin miqdori
kamayadi, oqibatda g’ira-shira yorug’likda ko’z ko’rolmaydi-shapko’rlik
(gemerolopiya) paydo bo’ladi. Bundan tashqari, avitaminoz paytida urg’ochi
hayvonlarda bola tashlash, erkak hayvonlarda jinsiy moyillikning pasayishi kabi
hollar ham kuzatiladi. Cho’chqalarda avitaminozning belgilari A vitaminning
yetishmagan vaqtidan boshlanib, 6-8 hafta o’tgandan keyin avjiga chiqadi, otlar,
qo’ylar, echkilarda ko’proq, ya’ni 12-21 hafta o’tgandan keyin paydo bo’la
boshlaydi. Vitamin A hayvon yog’larida, jigarda, ayniqsa, ayrim baliqlarning
jigarida ko’p bo’ladi. Ko’k o’tlarda karotin anchagina ko’p bo’ladi, lekin o’tlar
noto’g’ri quritilganda tarkibidagi karotin yo’qoladi. Shuning uchun pichan,
bedalarni va boshqa ko’k o’tlarni to’g’ri quritish, ya’ni o’z vaqtida tez yig’ib olish
kerak.
1-jadval
Turli oziqlar tarkibidagi karotin miqdori (1kg. oziqada, mg. xisobida)
№
Oziqlar
Karotin(mg.)
1.
Sun’iy pichanzorlar pichani
45-115,0
2.
Tabiiy pichanzorlar pichani
60,0
3.
Xashaki sabzi
0,7-2,0
4.
Qizil sabzi
75-256,0
5.
Makkajuhori silosi
19-37,0
6.
Kungaboqar kunjarasida
2,3-2,6
7.
Qishda sog’ilgan sigirlar suti
0,4-1,8
8.
Yozda sog’ilgan sigirlar suti
3,5-4,5
D-vitamin (kalsiferol, antiraxitik). D-vitaminning bir-biriga o’xshash 10 ga
yaqin birikmalari mavjud. Ammo shulardan ikkitasi sut emizuvchilar organizmida
kalsiy va fosfor almashinuviga ta’sir qilib katta rol o’ynaydi. Bular vitamin D2 va
D3 dir. D2 vitamin (ergokalsiyferol). Ultrabinafsha nurlarning ta’sirida
o’simliklardagi ergosterin provitamin pigmentidan hosil bo’ladi. D3
vitamin
(xolekalsiyferol) organizmda quyosh nuri ta’sirida xolesterindan sintezlanishi
mumkin. Bu vaqtda oraliq modda sifatida 7-digidroxolesterin paydo bo’ladi. Bu
modda vitamin D3 ning provitamini deyiladi. Hayvonlar organizmida har ikkala
vitaminning ta’sir qilishi bir-biriga yaqin.
Pichan quritish vaqtida o’simlik tarkibidagi ergosterinning ozroq qismi
quyosh nurlari ta’siri bilan D2 vitaminga aylanishi mumkin. D vitaminning manbai
esa ayrim baliqlarning jigari hisoblanadi.
D-guruh vitaminlari ingichka ichaklar devori orqali o’t suyuqligi ishtiroki
bilan so’riladi. D vitaminning asosiy funksiyasi ichak devori orqali kal’siy va
fosforning so’rilishini tezlashtirib, organizmda suyaklanish jarayonlariga ta’sir
qilishdan iborat. Ozuqa tarkibidagi kalsiy va fosfor miqdori o’zaro to’g’ri nisbatda
bo’lgandagina D1 vitamin ularning so’rilishi va almashinuviga ta’sir qila oladi.
Yosh, o’sayotgan hayvonlar organizmi vitamin D ga ayniqsa muhtoj, bu vitamin
yetishmasligi oqibatida raxit kasalligi kelib chiqadi. Raxit kasalligiga suyak va
tog’aylarda yyetarli miqdorda kalsiy yetishmay qolishi natijasida organizmda
suyaklanish jarayonlari buziladi. Oqibatda suyaklar bo’shashib yumshashadi,
og’irlik ta’sirida egiluvchan (deformatsiyalanuvchan) bo’lib qoladi. Oyoqlar egilib,
majruh shaklga kiradi. Suyaklarning shu tariqa yumshab qolishi osteomalyatsiya
deyiladi. Qonda kalsiy kamayib, suyaklanish jarayonlarida katta ahamiyatga ega
bo’lgan fosforli kalsiy tuzlarining yetishmasligi kuzatiladi. Raxit paytida hayvon
o’sishdan qoladi, anemiya-kamqonlik, ishtahaning yo’qolishi kabi hollar kuzatiladi.
Yozda organizmning D vitaminga bo’lgan ehtiyoji hayvonlar terisidagi 7-
degidroxolesterinning quyosh nuri ta’sirida D3 vitaminga aylanishi tufayli qisman
qoplanadi. Shu sababli D vitaminga muhtojlik asosan qishda, hayvonlar qorong’i
joyda boqilganda, quyosh nuri kamayganida kuzatiladi. Qishloq xo'jalik
hayvonlarining D vitaminga bo’lgan sutkalik talabi 100kg. tirik vazniga nisbatan
olganda 500-1500mg. halqaro birlikka teng. Parrandalar tuxumga kirgan davrda
ularga D vitamin juda zarur. D vitamin organizmga haddan tashqari ko’p kiritilsa,
unga zaharli ta’sir qiladi. Ayni vaqtda suyaklar haddan ortiq ohaklanib ba’zi ichki
organlarda ham ohak to’planadi.
2
-jadval
Turli oziqalardagi D vitamin miqdori (1kg.ozuqada, halqaro birlik hisobida)
№
Ozuqalar
Vitaminning miqdori
1.
Pichan(quyoshda quritilgan)
550
2.
Makkajuhori silosi
1600
3.
Treska balig’ining jigari
100000
4.
Ko’k o’t
0
5.
Nurlatilgan o’simlik moyi
1,5mln.
6.
Yog’i olinmagan sigir suti
10
7.
Qon uni
600
8.
Baliq uni
100
Eslatma: bir xalqaro birlik- 0,025mg. toza D vitaminga teng.
E-vitamin(tokoferol, ko’payish vitamini), bu vitamin birinchi marta 1944 yilda
Emerson va Evanslar bug’doy doni murtag’ining sovunlanmaydigan fraksiyasidan
ajratib olganlar va tokoferol deb nomlaganlar( tokoyebola-nasl, tug’ish-phera, olib
boraman, tashiyman degani). Hozirgi vaqtda bu vitaminning uch xili ma’lum: alfa,
beta, delta tokoferol. Bularning ichida alfa tokoferol aktivroqdir. Bu vitamin
tabiatda o’simlik va hayvonlar organizmida keng tarqalgan bo’lib, turli tashqi
ta’sirlarga, jumladan qizdirishga chidamlidir. Tokoferolga ko’p o’simliklar boy,
ayniqsa bug’doy urug’ining murtagida tokoferol ko’p. Hayvonlarning organizmida
E-vitamin jigarda, yog’ to'qimalarida, o’pkada, taloqda to’planadi. Tokoferol oziqa
tarkibida yetishmasa, organizmda uning kamchiligi tufayli kuzatiladigan dastlabki
belgilar bir oylardan keyin bilina boshlaydi. Jumladan, hayvonlarning ko’payish
funksiyalari izdan chiqa boshlaydi. Bola ona bachadonida so’rilib ketadi. Erkak
hayvonlar urug’donlarida spermatozoidlarning hosil bo’lish jarayoni izdan chiqadi,
kasallik ancha zo’rayib ketsa, spermatozoidlar mutlaqo hosil bo’lmay qo’yishi
mumkin. Parrandalarda tuxum qo’yish kamayadi, tuxum ichidagi embrion o’ladi.
E-vitamin organizmda oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida ishtirok etadi.
Markaziy asab tizimi jigar, biriktiruvchi to’qimalarning faoliyati ham ma’lum
darajada E-vitaminga bog’liq. Hayvonlarning E-vitaminga bo’lgan bir kecha
kunduzlik talabi quyidagicha: (xalqaro birliklar xisobida) buzoqlarda-20-30,
sigirlarda-100, cho’chqalarda-50-100. Parrandalarning iste’mol qilayotgan 1kg.
quruq oziqasiga 15-30 E-vitamin bo’lishi kerak.
K-vitamin, antigemorrogik. O’zining aktivligi bilan bir-biridan farq qilib ikki
xilda uchraydi. Vitamin K1-filloxinon va vitamin K2-farnoxinon. Bu vitamin
organizm uchun katta ahamiyatga ega bo’lib, organizmda qon ivishiga ta’sir qiladi,
ular organizmda yetishmasa qon ivish jarayoni uchun zarur bo’lgan protrombin
oqsilining miqdori kamayadi, ya’ni uning jigarda sintezlanishi sekinlashadi,
bundan tashqari qon ivish jarayonida ishtirok etadigan boshqa bir qator oqsillar
jigarda sintezlanmay qo’yadi. Oqibatda qon ivish jarayoni buziladi, teri ustiga qon
qo’yiladi, gemorragiya deb shunga aytiladi. K vitamin oraliq almashinuvda ham
ishtirok etadi va nafas olish, organizmdagi fosforlanish jarayonlariga ta’sir qiladi.
K-vitamin o’simliklarning ko’k qismlarida, meva-poliz ekinlaridan
pomidorda, yung’ichkada, ismoloqda uchraydi. Sut emizuvchi hayvonlarning K-
vitaminga bo’lgan ehtiyoji ichak florasining faoliyati natijasida qisman qondiriladi.
Chunki ichak tayoqchalari mikroblari ichakda K-vitaminni sintezlaydi. K-vitamin
ichak devori orqali o’t kislotalari ishtirokida so’riladi. Jigar kasalliklari paytida
o’tning ichakka kam chiqarilishi tufayli K-vitaminning qonga so’rilishi buziladi.
Oqibatda K avitaminozi yuz beradi. Organizmda K vitamin jigarda ko’p to’planadi.
K vitamin bakteriyalar, zamburug’lar va turli suv o’tlarining o’sishi uchun ham
katta ahamiyatga ega.
Suvda eruvchi vitaminlar.
Suvda eriydigan vitaminlar qatoriga B-guruhining kompleksi, C,PP va P
vitaminlari kiradi. C-vitamin yoki askorbin kislota qon tomirlari devorlarining
o’tkazuvchanligi va mo’rtligini kamaytiradigan, P-vitamin, ya’ni sitrin yoki flavon
deb ataluvchi omil bilan birga uchraydi va fiziologik ta’siriga ko’ra unga yaqin
turadi. B-vitaminlar guruhining kompleksiga bir qancha vitaminlar va vitaminlarga
o’xshash omillar kiradi. Chunonchi: tiamin (B1 vitamin, aneyrin) antinevritik omil.
B2-riboflavin, B3-, B4-,
B6-peridoksin, antidermatit omil,
B12-siankobalamin, xavfli kamqonlikka qarshi omil, tarkibida kobalt
mikroelementini saqlaydi,
Bk-karnitin, PP-nikotin kislota, antipellagrik omil, H-biotin,
Pantotenat kislota, Paraaminobenzoat kislota, Folat kislota, Lipoat kislota
inozit, xolin va boshqalar.
Bu vitaminlarning kimyoviy tuzilishi va fiziologik ahamiyatlari bir xil emas.
Ularning har biri alohida vitamin deb qaraladi. Hayvonlar organizmida, ayniqsa
o’txo’r hayvonlarda mikroorganizmlar ishtirokida B vitamin kompleksining ayrim
vakillari sintezlanadi. Jumladan, pantotenat, folat kislotalar, piridoksin, vitamin B6
shular jumlasidandir va hokazo. Cho’chqalar, itlar, mushuklar va qo’ylar B guruh
vitamini kompleksining yetishmasligiga ayniqsa sezgirdirlar. B-vitaminlarining
hammasi o’z tarkibida azot saqlaydi. Vitamin B1,( tiamin) tarkibida oltingugurt
(yunoncha “tio” oltingugurt) va amino guruh (NH2) bo’lganligi uchun tiamin deb
ataladi. Toza holda suvda yaxshi eriydigan, rangsiz, ignasimon shakldagi kristallar
bo’lib, o’ziga xos hidi bor. Bu vitamin pirimidin va tiazollardan sintezlanadi.
Tiamin quruq pivo achitqisi, hamirturushda, donli o’simliklarning urug’ murtagida,
dukakli donlarda, yong’oqda, non, ayniqsa, qora nonda yetarli miqdorda
mavjuddir. Hayvon mahsulotlaridan go’shtda, buyrakda, jigarda, miyada va tuxum
sarig’ida ko’p uchraydi. Vitamin B1 organizmda moddalar almashinuvi jarayonida
ishtirok etuvchi kokarboksilaza fermentining tarkibiga kiradi. Bu ferment
uglevodlar almashinuvida ayniqsa katta rol o’ynaydi. Organizmda uglevodlar
almashinuvi jarayonida asosiy ahamiyatga ega bo’lgan pirouzum kislotasining
karboksillanishi va dekarboksillanishi ana shu fermentga bog’liqdir. Bu vitamin
yetishmaganda organizmning to’qimalarida, ayniqsa miyada pirouzum kislota
to’planib qoladi. Shu bilan birga kamroq darajada bo’lsa ham B1 vitamin
organizmda oqsil, yog’, xolesterin, mineral moddalar va suv almashinuvida ishtirok
etadi, degan dalillar ham mavjud. Nerv to’qimalarida uglevodlarning almashinuvi
ancha jadal sodir bo’lishi tufayli bu vitamin organizm nerv faoliyatiga katta ta’sir
ko’rsatadi. Bu vitaminning yetishmasligi natijasida organizmda periferik nerv
tolalari yallig’lanib, degenerativ o’zgarishlarga uchrashi bilan ta’riflanadigan beri-
beri (polinevrit) kasalligi kelib chiqadi. Beri-beri organizmda umumiy holsizlik,
yurak faoliyatining izdan chiqishi, oyoqlarda og’riq turishi, ishtaha yo’qolishi kabi
umumiy belgilar kuzatiladi. Keyinchalik tananing turli qismlari falaj bo’lib
qoladi.Odam va hayvon ozib ketadi. Organizmda suv almashinuvi buzilib, shishlar
paydo bo’ladi. Muskullarda, shilliq pardalarda degenerativ o’zgarishlar ro’y beradi.
Ichki sekretsiya bezlari, hazm organlari, yurak-tomir tizimlarining faoliyati
buziladi. B1 vitamin nerv mediatorlarining faoliyatida ham katta ahamiyatga ega.
Uning kamchiligi natijasida xolin-esteraza fermentining ta’siri oshib,
atsetilxolinning parchalanishi tezlashadi. Kavsh qaytaruvchi hayvonlar B1
vitaminga kamroq ehtiyoj sezadi, chunki odatda ularning me’da oldi bo’lmalaridagi
mikroorganizmlar bu vitaminni sintezlaydi. Tiamin kislotali muhitga chidamli,
biroq 1200 gacha qizdirilsa, parchalanadi. Turli hayvonlarning B1 vitaminga bo’lgan
ehtiyoji turlichadir. Masalan,80-100kg.lik cho’chqalar uchun bu ko’rsatkich 5-
6mg.ni tashkil qiladi. Otlarning tiaminga bo’lgan sutkalik ehtiyoji 100kg. vazni
uchun 3-5mg.ni tashkil qiladi. Parrandalar iste’mol qilayotgan har bir kg. quruq
ozuqa tarkibida 1,8-2mg tiamin bo’lishi kerak. Tiaminga bo’lgan ehtiyoj hayvon
ish bajarganda, mahsulot berganda (sut, bo’rdoqida) oshadi.
3-jadval
Ozuqalar tarkibidagi tiamin miqdori (1 kg.ga mg. hisobida).
№
Ozuqa
Tiamin miqdori
1.
Arpa
6,0
2.
Suli
7,5
3.
Dukakli donlar
4,7
4.
Quruq pivo achitqisida
69,0
5.
Bug’doy urug’ining murtagi
25,1
6.
Qaymog’i olinmagan sut
0,4
7.
Beda uni
3,0
8.
Kartoshka
1,5
9.
Karam
1,7
Vitamin B2 (riboflavin, laktoflavin). Bu sariq-yashil tusli, ignasimon, suvda
yaxshi eriydigan kristallar bo’lib, tabiatda juda keng tarqalgandir. Flavinlar deb
ataladigan shu modda tabiiy pigmentlar jumlasiga kiradi. Flavinlardan sut tarkibida
uchraydigan pigment-laktoflavin mavlud. Bu birikma tarkibida 5 uglerodli ribitol
spirti bo’lganligi uchun riboflavin ham deyiladi. Shu moddaning vitamin B2 bilan
bir xil ekanligini isbotlab berish mumkin bo’ldi. Demak, riboflavin bilan B2
vitamini bitta moddadir. Riboflavin organizmda, muskullarda, jigar, buyraklarda,
tuxumda, sutda bo’ladi. O’simlik mahsulotlarida ham talaygina riboflavin bor.
Riboflavin quruq pivo achitqisi, quritilgan sut, beda unida ayniqsa ko’p.
Riboflavin ichaklar devorining shilliq pardasida, jigar, buyraklarda va boshqa
to’qimalarda fosfatlanganidan keyin vitamin holatiga kiradi. Riboflavin
flavoproteidlar deb ataladigan va organizmda oksidlanish-qaytarilish jarayonlarida
ishtirok etadigan fermentlarning kofermentidir. Shu munosabat bilan riboflavin
organizmda uglevod, oqsil, yog’lar almashinuvida ishtirok etadi,
aminokislotalarning dezaminlanish jarayonlari uchun zarur bo’ladi. Nerv
tizimining faoliyati ham bir muncha darajada riboflavinga bog’liq. Riboflavin
yetishmaganda organizmda nerv tizimi faoliyati buzilib, ko’pincha oyoqlar falaj
bo’lib qoladi. Riboflavin ko’rish jarayoni uchun ham zarur. Me’da shirasi
tarkibidagi xlorid kislotaning hosil bo’lishida ishtirok etadi. Riboflavin organizmda
jigar, yurak-tomirlar tizimi, qon yaratish tizimining faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi. U
yetishmaganda hayvonlar o’sishdan qoladi, terisi kasallanib, juni tushib ketadi.
Buzoqlar onasini emish davrida riboflavinni sutdan laktoflavin tariqasida
oladi.
Hayvonlarning riboflavinga bo’lgan kech-kunduzlik ehtiyoji quyidagicha:
buzoq, cho’chqalar (100kg. tirik vazniga) 5-10mg., tuqqandan keyin bolasini
emizish davrida 8-16mg., cho’chqa bolalari (tirik vazni 10kg. bo’lganda) 2,5 mg.,
tirik vazni 80-100kg. cho’chqalar esa 6,5mg., parrandalarning iste’mol qilayotgan
1kg. quruq oziqasi tarkibida 0,2mg. riboflavin bo’lishi kerak.
Vitamin B6(piridoksin, adermin). vitamin B6 o’zining tabiati jihatidan bir-
biriga yaqin bo’lgan piridoksin, piridoksal, piridoksamindan iborat. Bu moddalar
organizmda 5-piridoksal-fosfat, ya’ni B6 vitaminga aylanadi. Vitamin B6
aminokislotalarning almashinuvida ishtirok etadigan fermentlarning kofermenti
bo’lib xisoblanadi. Organizmda B6 vitamini buyraklarda, jigarda, muskullarda,
miyada, shuningdek, turli achitqilarda, no’xat va boshqa dukakli o’simliklarda
uchraydi. vitamin B6 kavsh qaytaruvchilarning katta qornida va boshqa o’txo’r
hayvonlarning yo’g’on ichaklarida mikroorganizmlar tomonidan sintezlanadi.
Organizmda bu vitamin oqsillar, yog’lar almashinuvining boshqarilishida ishtirok
etadi. Yog’larning organizmda tashilishi, oksidlanishi va depolarda to’planishi
mana shu vitamin ishtirokida amalga oshiriladi. Shuningdek, bu vitamin glyutamin
kislotaning miya to'qimalarida almashinuvida katta ahamiyatga ega. U ko’z muguz
pardasi regeneratsiyasida va biriktiruvchi to'qimalarning hosil bo’lishida, limfa va
qon yaratish tizimlarining faoliyatida katta ahamiyatga ega. Jigar faoliyatining
mutadil kechishi, me’da sekretor faoliyati uchun ham piridoksin zarur. Bu
vitaminga sutkalik ehtiyoj cho’chqa bolalarida 1-3mg., parrandalarda esa 4,4mg.ga
teng.
PP-vitamin(antipellargik vitamin, nikotinamid, niatsin, nikotinat kislota).
Nikotinat kislota rangsiz, suvda va spirtlarda yaxshi eruvchi oq kristallardir.
O’simliklarda erkin nikotinat kislota va birikkan nikotinat kislota uchraydi. Hayvon
organizmining to'qimalarida nikotinat kislota birikkan holatda, ya’ni nikotinat
kislotaning amidlari holatida uchraydi. Nikotinat kislota turli achitqilarda (25-
96mg%) ko’p bo’ladi. Shu bilan birgalikda dukkakli donlar, bug’doy, arpa,
guruchda, hayvon mahsulotlaridan esa jigarda, muskullarda mavjud. Sutda bu
kislota kam, ammo PP-vitaminning ichaklarda sintezlanishi uchun zarur bo’lgan
triptofan yyetarli miqdorda bor. Nikotinat kislotaning amidi to'qimalar nafasini
katalizlaydigan kodegidroginaza fermentlarining tarkibiga kirib, organizmdagi
oksidlanish jarayonlarida ishtirok etadi. Shuning uchun ham bu vitamin yetishmay
qolganida organizmda oksidlanish jarayonlari susayadi. Oqibatda moddalar
almashinuvi buziladi; PP-vitamin to'qima va hujayralar tomonidan qand
o’zlashtirilishini tezlashtirib, organizmda uglevodlar almashinuvida ham katta rol
o’ynaydi. Shuningdek organizmda oqsil, xolesterin, porfirinlarning almashinuvida
ishtirok etadi, tomirlar tonusiga ta’sir ko’rsatadi.
PP-vitamin ovqat hazm qilish tizimining, jumladan, me’daning motor,
sekretor faoliyatida, jigar faoliyatining boshqarilishida qatnashadi. PP-vitamin
ozuqalar tarkibida uchraydigan triptofan aminokislotadan, hazm tizimidagi
mikroorganizmlar tomonidan sintezlanadi. Tarkibida triptofan aminokislota
saqlamagan ozuqalar bilan hayvon uzoq vaqt oziqlantirilsa, Pellagra (pellagra
g’adir-budur teri ma’nosini anglatadi) degan alohida kasallik belgilari paydo bo’la
boshlaydi. Itlarda esa bu kasallik “qarotil” deyiladi. Kasallik paytida teri
yallig’lanadi (dermatit) va g’adir-budur bo’lib qoladi. Me’da-ichak faoliyati
buziladi va og’iz hamda til shilliq pardalari shikastlanib, yara bo’lib ketadi.
B3-vitamin (pantotenat kislota). Och sariq tusli, yopishqoq moyga o’xshash,
suvda va sirka kislotada yaxshi eruvchi modda. B3-vitamin tabiatda keng tarqalgan
bo’lib, ko’pchilik o’simlik va hayvonlar organizmida uchraydi. Turli achitqilarda,
bug’doy va guruch unida, hayvon mahsulotlaridan esa buyrak, jigar, tuxum
sarig’ida anchagina B3 vitamin bor. Vitamin B3 toza holatda ajratib olingan.
Pantotenat kislotaning organizm uchun ahamiyati shundaki, u koenzim
A(koferment) tarkibiga kiradi va juda murakkab biokimyoviy jarayonlarda ishtirok
etadi. Koenzim A aktiv atsetat-atsetil KOA hosil qilib, juda muhim sintetik va
transatsetillanish reaksiyalarini ta’minlaydi.
H-vitamin(biotin). Suv va spirtda yaxshi eruvchi kristallardir. Biotinning
achitqilarda, dukkakli donlarda, meva-sabzavotlarda, go’shtda, jigarda, buyrakda,
tuxum sarig’ida mavjudligi aniqlangan. Biotin tuxum oqida bo’ladigan avidin
nomli zaharli glikoproteidni biriktirib me’da-ichak tizimi orqali qonga
so’rilmaydigan zaharsiz kompleks birikma hosil qiladi. Biotin organizmda
kechadigan karboksillanish va dekarboksillanish reaksiyalarida ishtirok etadi.
Kavsh qaytaruvchilarning katta qornida, boshqa o’txo’r hayvonlarning yo’g’on
ichaklarida mikroorganizmlar ishtirokida sintezlanadi. Shuning uchun ham, yirik
