VIZANTIYA VA ROSSIYA SIVILIZATSIYALARI (Vizantiya – Rim saltanatining vorisi. Vizantiyada davlat boshqaruvi va jamiyat, Vizantiyaning ma’naviy hayoti va uning so’nishi, Rossiya madaniyati)

Yuklangan vaqt

2024-04-20

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

24

Faytl hajmi

53,7 KB


Ilmiybaza.uz VIZANTIYA VA ROSSIYA SIVILIZATSIYALARI Reja: 1. Vizantiya – Rim saltanatining vorisi. Vizantiyada davlat boshqaruvi va jamiyat. 2. Vizantiyaning ma’naviy hayoti va uning so’nishi. 3. Rossiya madaniyati. Ilmiybaza.uz VIZANTIYA VA ROSSIYA SIVILIZATSIYALARI Reja: 1. Vizantiya – Rim saltanatining vorisi. Vizantiyada davlat boshqaruvi va jamiyat. 2. Vizantiyaning ma’naviy hayoti va uning so’nishi. 3. Rossiya madaniyati. Ilmiybaza.uz Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar Vizantiya - Rim saltanatining vorisi. “Yangi Rim”. Vizantiya va uning atrofidagi muhit. Vizantiya va varvarlar. Vizantiya davlati va feodalizm. Saltanat g’oyasi. Saltanat boshqaruvi va jamiyat. Vizantiyaning ma’naviy hayoti. Budparastlik va xristianlik. Xristianlik va ulug’ mashablari. Sharqiy xristianlik. Vizantiyaning so’nishi. Vizantiyaning qulashi. Rus sivilizatsiyasi makoni. Mustabid hukmronligining asoslari. Hukmronlik va xristian insonparvarligi. Davlatchilik va Rossiyaning sotsial - iqtisodiy rivojlanishi. Davlat va jamiyat. Rossiya madaniyati. Vizantiya merosi. Rus ziyolilari va hukumat. Antik meros va xristianlik-Yevropa sivilizatsiyasining fundamental asoslari. O’rta asrlarda G’arbiy Yevropa jamiyati. Jamiyat va hukumatning o’zaro munosabatlari. O’rta asrning ma’naviy madaniyati. Yevropa va dunyo: okean sivilizatsiyasining tug’ilishi. Buyuk geografik kashfiyotlar. . Uyg’onish davri: shaxsiyatparastlik g’alabasi. Yevropa inqiloblari. Kapitalizmni tasdiqlovchi yo’llar. Gollandiya, Angliya, Olmoniya, Italiya, AQSH. Shaxsning yangi tipi (nusxasi). Protestant mehnat etikasi. Maorif. Ratsionalizm. Yevropa davlatlarining mustamlakachilik sistemasi. Sanoat inqilobi. Fan va texnikaning yuksalishi. 7.3.A.Toynbi, K.YAspers1 va boshqalarning fikricha, Rossiya sivilizatsiyasi G’arbiy YEvropa sivilizatsiyasi qatorida turadi. Ilk bor Rus sivilizatsiyasi xususida so’z yuritgan rus olimi N.Y.Danilevskiy o’zining “Rossiya va Yevropa” (1869) asarida chirib borayotgan G’arb sivilizatsiyasidan farqli ravishda kelajakka ega bo’lgan “slavyan madaniy tipi” ga ta’rif bergan. Ko’pchilik olimlarning fikricha, Rossiya sivilizatsiyasi yunon-rim divilizatsiyasining bir tarmog’i hisoblanadi. SHuningdek, Rossiya sivilizatsiyasi uchun vizantiyaliklarning roli salmoqlidir.Qadimgi Rus sivilizatsiyasi VII-IX 1 Yaspers K. Smыsl i naznachenie istorii: Per. s nem.- M.: Politizdat, 1991.-527 s (Mыsliteli XX v.). Ilmiybaza.uz Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar Vizantiya - Rim saltanatining vorisi. “Yangi Rim”. Vizantiya va uning atrofidagi muhit. Vizantiya va varvarlar. Vizantiya davlati va feodalizm. Saltanat g’oyasi. Saltanat boshqaruvi va jamiyat. Vizantiyaning ma’naviy hayoti. Budparastlik va xristianlik. Xristianlik va ulug’ mashablari. Sharqiy xristianlik. Vizantiyaning so’nishi. Vizantiyaning qulashi. Rus sivilizatsiyasi makoni. Mustabid hukmronligining asoslari. Hukmronlik va xristian insonparvarligi. Davlatchilik va Rossiyaning sotsial - iqtisodiy rivojlanishi. Davlat va jamiyat. Rossiya madaniyati. Vizantiya merosi. Rus ziyolilari va hukumat. Antik meros va xristianlik-Yevropa sivilizatsiyasining fundamental asoslari. O’rta asrlarda G’arbiy Yevropa jamiyati. Jamiyat va hukumatning o’zaro munosabatlari. O’rta asrning ma’naviy madaniyati. Yevropa va dunyo: okean sivilizatsiyasining tug’ilishi. Buyuk geografik kashfiyotlar. . Uyg’onish davri: shaxsiyatparastlik g’alabasi. Yevropa inqiloblari. Kapitalizmni tasdiqlovchi yo’llar. Gollandiya, Angliya, Olmoniya, Italiya, AQSH. Shaxsning yangi tipi (nusxasi). Protestant mehnat etikasi. Maorif. Ratsionalizm. Yevropa davlatlarining mustamlakachilik sistemasi. Sanoat inqilobi. Fan va texnikaning yuksalishi. 7.3.A.Toynbi, K.YAspers1 va boshqalarning fikricha, Rossiya sivilizatsiyasi G’arbiy YEvropa sivilizatsiyasi qatorida turadi. Ilk bor Rus sivilizatsiyasi xususida so’z yuritgan rus olimi N.Y.Danilevskiy o’zining “Rossiya va Yevropa” (1869) asarida chirib borayotgan G’arb sivilizatsiyasidan farqli ravishda kelajakka ega bo’lgan “slavyan madaniy tipi” ga ta’rif bergan. Ko’pchilik olimlarning fikricha, Rossiya sivilizatsiyasi yunon-rim divilizatsiyasining bir tarmog’i hisoblanadi. SHuningdek, Rossiya sivilizatsiyasi uchun vizantiyaliklarning roli salmoqlidir.Qadimgi Rus sivilizatsiyasi VII-IX 1 Yaspers K. Smыsl i naznachenie istorii: Per. s nem.- M.: Politizdat, 1991.-527 s (Mыsliteli XX v.). Ilmiybaza.uz asrlarda shakllandi. Osiyo va Yevropa chegaralarida vujudga kelgan Rus sivilizatsiyasi G’arb va Sharq qirralarini o’zida mujassamlab, o’ziga xos Evroosiyo sivilizatsiyasiga aylandi. Ba’zi olimlar qadimgi Rus sivilizatsiyasining vujudga kelishini VI asrda sharqiy slavyanlarda ilk davlat birlashmalarining vujudga kelishidan, boshqa bir guruh olimlar IX asrda davlatning vujudga kelishidan, ayrimlar 988 yilda Rusning cho’qintirilishidan boshlashadi. O’troq rus qabilalari asosida shakllangan va turli davrlarda turlicha nomlangan davlatda rivojlangan Rus sivilizatsiyasi quyidagi bosqichlarni bosib o’tgan: ibtidoiy urug’chilik tuzumi (Kichik Rus, Rus erlari, IX asrga qadar), feodalizm (Rus erlari, Buyuk Rus, Russiya, Rossiya imperiyasi, IX asr o’rtalaridan – XIX asr boshigacha), kapitalizm (Rossiya, Rossiya imperiyasi, XIX – XX asr boshlari), sotsializm (Sovet Ittifoqi, XX asr boshlari – XX asr oxirlari) va nihoyat XX asr oxiridan Rossiya Federatsiyasi. Rus sivilizatsiyasi o’ziga xos tabiiy-geografik omil asosida tarkib topgan. To’rtta dengiz (Oq, Boltiq, Qora, Kaspiy), uchta tog’ (Karpat, Kavkaz, Ural) bilan o’ralgan Sharqiy Yevropa tekisligi ming yillar avval sovuq iqlimga ega bo’lib, o’rmonlar bilan qoplangan bo’lgan. Undan janubda boshlanadigan o’rmon-dasht zonasi dehqonchilik qilish uchun qulay. Sharqiy Yevropa daryolari savdo yo’li sifatida ham ahamiyatga ega bo’lgan. 6 asrdan tarixshunoslikda “Varyaglardan yunonlarga boruvchi yo’l” nomi bilan mashhur bo’lgan suv yo’li ma’lum. Boltiq dengizidan boshlanib, daryo va ko’llar orqali Qora dengizga boruvchi bu yo’l sharqiy slavyanlarga yunon koloniyalari va ular orqali Vizantiya sivilizatsiyasi bilan aloqada bo’lish bilan imkoniyatini bergan. “Varyaglardan forslarga” olib boruvchi yana bir yo’l tufayli esa Volga bo’ylab Kaspiy dengiziga chiqish, volga bulg’orlari va Xazar hoqonligi orqali eron bilan aloqa bog’lash mumkin bo’lgan.Rus sivilizatsiyasi taraqqiyotida diniy omil ham muhim rol o’ynagan. Xristianlikning qabul qilinishi Svyatoslavichlar knyazlar sulolasi hukmronligining mustahkamlanishiga, Kiev Rusi davlatining Yevropa davlatlari qatoriga qo’shilishiga, uning xalqaro mavqeining mustahkamlanishiga olib keldi. Ilmiybaza.uz asrlarda shakllandi. Osiyo va Yevropa chegaralarida vujudga kelgan Rus sivilizatsiyasi G’arb va Sharq qirralarini o’zida mujassamlab, o’ziga xos Evroosiyo sivilizatsiyasiga aylandi. Ba’zi olimlar qadimgi Rus sivilizatsiyasining vujudga kelishini VI asrda sharqiy slavyanlarda ilk davlat birlashmalarining vujudga kelishidan, boshqa bir guruh olimlar IX asrda davlatning vujudga kelishidan, ayrimlar 988 yilda Rusning cho’qintirilishidan boshlashadi. O’troq rus qabilalari asosida shakllangan va turli davrlarda turlicha nomlangan davlatda rivojlangan Rus sivilizatsiyasi quyidagi bosqichlarni bosib o’tgan: ibtidoiy urug’chilik tuzumi (Kichik Rus, Rus erlari, IX asrga qadar), feodalizm (Rus erlari, Buyuk Rus, Russiya, Rossiya imperiyasi, IX asr o’rtalaridan – XIX asr boshigacha), kapitalizm (Rossiya, Rossiya imperiyasi, XIX – XX asr boshlari), sotsializm (Sovet Ittifoqi, XX asr boshlari – XX asr oxirlari) va nihoyat XX asr oxiridan Rossiya Federatsiyasi. Rus sivilizatsiyasi o’ziga xos tabiiy-geografik omil asosida tarkib topgan. To’rtta dengiz (Oq, Boltiq, Qora, Kaspiy), uchta tog’ (Karpat, Kavkaz, Ural) bilan o’ralgan Sharqiy Yevropa tekisligi ming yillar avval sovuq iqlimga ega bo’lib, o’rmonlar bilan qoplangan bo’lgan. Undan janubda boshlanadigan o’rmon-dasht zonasi dehqonchilik qilish uchun qulay. Sharqiy Yevropa daryolari savdo yo’li sifatida ham ahamiyatga ega bo’lgan. 6 asrdan tarixshunoslikda “Varyaglardan yunonlarga boruvchi yo’l” nomi bilan mashhur bo’lgan suv yo’li ma’lum. Boltiq dengizidan boshlanib, daryo va ko’llar orqali Qora dengizga boruvchi bu yo’l sharqiy slavyanlarga yunon koloniyalari va ular orqali Vizantiya sivilizatsiyasi bilan aloqada bo’lish bilan imkoniyatini bergan. “Varyaglardan forslarga” olib boruvchi yana bir yo’l tufayli esa Volga bo’ylab Kaspiy dengiziga chiqish, volga bulg’orlari va Xazar hoqonligi orqali eron bilan aloqa bog’lash mumkin bo’lgan.Rus sivilizatsiyasi taraqqiyotida diniy omil ham muhim rol o’ynagan. Xristianlikning qabul qilinishi Svyatoslavichlar knyazlar sulolasi hukmronligining mustahkamlanishiga, Kiev Rusi davlatining Yevropa davlatlari qatoriga qo’shilishiga, uning xalqaro mavqeining mustahkamlanishiga olib keldi. Ilmiybaza.uz Novgorodliklar tomonidan knyazlik taxtiga afsonaviy Ryurikning taklif etilishi Rus sivilizatsiyasi taraqqiyotida muhim siyosiy omil bo’ldi (“normann nazariyasi”). Ammo ayrim olimlarning fikricha, varyaglar Rusga kelgunga qadar bu yerda davlatning yuzaga kelishiga asos bo’lgan siyosiy-huquqiy va ijtimoiy munosabatlar mavjud bo’lgan. Rus tarixchisi V.O.Klyuchevskiy (1841-1911 yy) arab va Vizantiya manbalariga tayangan holda VI asrdayoq sharqiy slavyanlarda knyaz Dulebov etakchiligigidagi katta harbiy ittifoq bo’lganligini ta’kidlaydi. Uning fikriga ko’ra Vizantiya bilan doimiy kurash bu ittifoqning shakllanishiga sabab bo’lgan va sharqiy slavyan qabilalarini birlashtirgan. Rusning Vizantiya bilan, u orqali yunon-rim madaniyati bilan shuningdek varyaglar bilan o’zaro aloqalar ushbu sivilizatsiyaning shakllanishida tashqi omil vazifasini bajargan. Xalqlarning buyuk ko’chishi natijasida V-VI asrlarda slavyanlarda urug’chilikka emas, hududiy-siyosiy xarakterga ega jamoa shakllangan. VIII-IX asrlarda 12 ta qabila-knyazliklar ittifoqi vujudga kelgan. Uzoq vaqtgacha Russda erga xususiy mulkchilikning bo’lmaganligi ushbu sivilizatsiyaning yana bir o’ziga xos xussiyatini shakllantirgan. Yana bir o’ziga xoslik sifatida Kiev Rusining yaxlit markazlashgan davlat bo’lmaganligini ko’rsatib o’tish mumkin. Mo’g’ul-tatar bosqini ham Rus sivilizatsiyasiga katta ta’sir ko’rsatdi. Rus sivilizatsiyasining o’ziga xos qirralarining shakllanishida bir tomondan, Vizantiya xristian ma’naviy va moddiy madaniyati, ikkinchi tomondan Rusda uzoq vaqt hukm surgan ma’jusiylik dinlari o’z ta’sirini ko’rsatgan. Xristianlik qabul qilingandan so’ng ham ma’jusiylik an’analari saqlanib qolgan. Rus xalqi uch subetnik komponentlar aralashmasidan shakllangan: dehqon-slavyanlar va baltlar, ovchi fin-ugor, shuningdek germanlar, ko’chmanchi turk va qisman shimoliy Kavkaz xalqlari. Bu turli etnoslar diniy jihatdan ham rang-barang bo’lgan. Kiev knyazlari ijtimoiy tuzilmalarning xilma- xilligi sharoitida son va madaniy jihatdan ustun bo’lgan birorbir etnosga tayana olmagan. Ryurikovlarda kuchli harbiy-brokratik tizimga ham ega bo’lmagan. Shu sababli birlashtiruvchi vosita rolini xristianlik o’ynagan. 7.4.XVI asrda Rossiya madaniyatining eng katta yutuqlaridan biri Ivan Fyodorov va Pyotr Metislavetslarning kitob bosishni yo’lga qo’yishlari bo’ldi. Bu Ilmiybaza.uz Novgorodliklar tomonidan knyazlik taxtiga afsonaviy Ryurikning taklif etilishi Rus sivilizatsiyasi taraqqiyotida muhim siyosiy omil bo’ldi (“normann nazariyasi”). Ammo ayrim olimlarning fikricha, varyaglar Rusga kelgunga qadar bu yerda davlatning yuzaga kelishiga asos bo’lgan siyosiy-huquqiy va ijtimoiy munosabatlar mavjud bo’lgan. Rus tarixchisi V.O.Klyuchevskiy (1841-1911 yy) arab va Vizantiya manbalariga tayangan holda VI asrdayoq sharqiy slavyanlarda knyaz Dulebov etakchiligigidagi katta harbiy ittifoq bo’lganligini ta’kidlaydi. Uning fikriga ko’ra Vizantiya bilan doimiy kurash bu ittifoqning shakllanishiga sabab bo’lgan va sharqiy slavyan qabilalarini birlashtirgan. Rusning Vizantiya bilan, u orqali yunon-rim madaniyati bilan shuningdek varyaglar bilan o’zaro aloqalar ushbu sivilizatsiyaning shakllanishida tashqi omil vazifasini bajargan. Xalqlarning buyuk ko’chishi natijasida V-VI asrlarda slavyanlarda urug’chilikka emas, hududiy-siyosiy xarakterga ega jamoa shakllangan. VIII-IX asrlarda 12 ta qabila-knyazliklar ittifoqi vujudga kelgan. Uzoq vaqtgacha Russda erga xususiy mulkchilikning bo’lmaganligi ushbu sivilizatsiyaning yana bir o’ziga xos xussiyatini shakllantirgan. Yana bir o’ziga xoslik sifatida Kiev Rusining yaxlit markazlashgan davlat bo’lmaganligini ko’rsatib o’tish mumkin. Mo’g’ul-tatar bosqini ham Rus sivilizatsiyasiga katta ta’sir ko’rsatdi. Rus sivilizatsiyasining o’ziga xos qirralarining shakllanishida bir tomondan, Vizantiya xristian ma’naviy va moddiy madaniyati, ikkinchi tomondan Rusda uzoq vaqt hukm surgan ma’jusiylik dinlari o’z ta’sirini ko’rsatgan. Xristianlik qabul qilingandan so’ng ham ma’jusiylik an’analari saqlanib qolgan. Rus xalqi uch subetnik komponentlar aralashmasidan shakllangan: dehqon-slavyanlar va baltlar, ovchi fin-ugor, shuningdek germanlar, ko’chmanchi turk va qisman shimoliy Kavkaz xalqlari. Bu turli etnoslar diniy jihatdan ham rang-barang bo’lgan. Kiev knyazlari ijtimoiy tuzilmalarning xilma- xilligi sharoitida son va madaniy jihatdan ustun bo’lgan birorbir etnosga tayana olmagan. Ryurikovlarda kuchli harbiy-brokratik tizimga ham ega bo’lmagan. Shu sababli birlashtiruvchi vosita rolini xristianlik o’ynagan. 7.4.XVI asrda Rossiya madaniyatining eng katta yutuqlaridan biri Ivan Fyodorov va Pyotr Metislavetslarning kitob bosishni yo’lga qo’yishlari bo’ldi. Bu Ilmiybaza.uz davr rus madaniyati san’atining yangi turi cho’yandan quyma buyumlar yasash yuksak darajada rivojlandi. Ular ichida hozir Moskva Kremlida saqlanayotgan usta Andrey Choxov tomonidan quyilgan “Sar pushka”ni ko’rsatish mumkin. XVI-XVII asrlar davomida me’morchilik sohasida yuksak didli milliy uslub yaratildi. Mamlakatda toshdan qurilgan ibodatxonalar ko’payib bordi. Me’morlar Barmoy va Postniklar tomonidan qurilgan Moskva Vasiliy Blajeniy ibodatxonasini, Moskva Kremli, Smolensk shahar qal’asi qurilishi me’morchilikning bu davrda yaxshi rivojlanganligidan darak beradi. XVII asrda Rossiyadagi geografik bilimlar birmuncha o’sdi. Rus dengizchilari Chelyuskin burnini aylanib o’tib Faddey orolini kashf qildilar. Vasiliy Poyarkov ilmiy safari 1643-1646 yillari Amur daryosiga chiqib u orqali Tinch okeani qirg’og’iga etdilar. Semyon Dejnyov rahbarligida dengizchilar esa 1648 yili Osiyoning sharqiy nuqtasini kashf qildilar. Oddiy dehqon Erofey Xabarov ilmiy safari 1649 yili Uzoq Sharqqa ruslarning ko’chishini boshlab berdi. Savdo-tijorat kishilari “Odam umrini uyquda o’tkazish uchun emas, balki harakat qilish uchun tug’ilgan”,- degan qoidaga amal qildilar. Boy shaharliklar vaqtning qadriga etardilar, chunki boylik orttirish, mo’ljallangan ishlarning muvaffaqiyati vaqtga bog’liq edi. O’sha vaqtlarda “Kimki vaqtdan foydalanishni bilsa, uning hamma orzusi ushaladi”, degan gap bor edi. 7.5. O’rta asr g’arbiy YEvropa jamiyati agrar xolatda edi. Iqtisodiyotni asosiy qishloq xo’jaligiga tayanadi. Uni asosiy mamlakatlar axolisi tashkil qilgan. Ya’ni yaratgan qishloq xo’jaligidagi ishlar boshqa sohalardagi singari qo’l mehnatiga asoslanadi. Bu esa uning samaralilik va unumdorlik darajasini juda past xolatda bo’lishligini ko’rsatib turardi. Shuniing uchun ham iqtisodiy o’sish juda past sur’atlarda kechardi. G’arbiy Yevropa axolisining asosiy xal qiluvchi qismi butun o’rta asrlar davrida shaharlarda yashagan. Agar antik Yevropada shaharlar juda muhim erkin hayot markazlari hisoblangan bo’lsa, uning harakteri munitsipial holatdabo’lib, insonning unda qay Ilmiybaza.uz davr rus madaniyati san’atining yangi turi cho’yandan quyma buyumlar yasash yuksak darajada rivojlandi. Ular ichida hozir Moskva Kremlida saqlanayotgan usta Andrey Choxov tomonidan quyilgan “Sar pushka”ni ko’rsatish mumkin. XVI-XVII asrlar davomida me’morchilik sohasida yuksak didli milliy uslub yaratildi. Mamlakatda toshdan qurilgan ibodatxonalar ko’payib bordi. Me’morlar Barmoy va Postniklar tomonidan qurilgan Moskva Vasiliy Blajeniy ibodatxonasini, Moskva Kremli, Smolensk shahar qal’asi qurilishi me’morchilikning bu davrda yaxshi rivojlanganligidan darak beradi. XVII asrda Rossiyadagi geografik bilimlar birmuncha o’sdi. Rus dengizchilari Chelyuskin burnini aylanib o’tib Faddey orolini kashf qildilar. Vasiliy Poyarkov ilmiy safari 1643-1646 yillari Amur daryosiga chiqib u orqali Tinch okeani qirg’og’iga etdilar. Semyon Dejnyov rahbarligida dengizchilar esa 1648 yili Osiyoning sharqiy nuqtasini kashf qildilar. Oddiy dehqon Erofey Xabarov ilmiy safari 1649 yili Uzoq Sharqqa ruslarning ko’chishini boshlab berdi. Savdo-tijorat kishilari “Odam umrini uyquda o’tkazish uchun emas, balki harakat qilish uchun tug’ilgan”,- degan qoidaga amal qildilar. Boy shaharliklar vaqtning qadriga etardilar, chunki boylik orttirish, mo’ljallangan ishlarning muvaffaqiyati vaqtga bog’liq edi. O’sha vaqtlarda “Kimki vaqtdan foydalanishni bilsa, uning hamma orzusi ushaladi”, degan gap bor edi. 7.5. O’rta asr g’arbiy YEvropa jamiyati agrar xolatda edi. Iqtisodiyotni asosiy qishloq xo’jaligiga tayanadi. Uni asosiy mamlakatlar axolisi tashkil qilgan. Ya’ni yaratgan qishloq xo’jaligidagi ishlar boshqa sohalardagi singari qo’l mehnatiga asoslanadi. Bu esa uning samaralilik va unumdorlik darajasini juda past xolatda bo’lishligini ko’rsatib turardi. Shuniing uchun ham iqtisodiy o’sish juda past sur’atlarda kechardi. G’arbiy Yevropa axolisining asosiy xal qiluvchi qismi butun o’rta asrlar davrida shaharlarda yashagan. Agar antik Yevropada shaharlar juda muhim erkin hayot markazlari hisoblangan bo’lsa, uning harakteri munitsipial holatdabo’lib, insonning unda qay Ilmiybaza.uz darajada ekanligi fuqarolik xuquqlarini belgilar edi. Shu jihatlari bilan O’rta asrlar asosan dastlabki etti asrda shaharlarning axamiyati unchalik muxim va axamiyatli emas edi. Biroq yillar o’tishi bilan shaharlarning ta’siri kundan – kunga oshib bordi. G’arbiy Yevropa O’rta asrlar davri bu natural xo’jalik xukmronlik qilgan davr hisoblanadi va tovar – pul munosabatlar ham kuchsiz tarzda rivojlangan edi. Axolining arzimas qismigina savdo – sotiq bilan shug’ullangan. Uzoq savdolar bilan asosan yuqori tabaqa vakillari shug’ullanishgan. Ishlab chiqarish o’sha vaqtda xunarmandchilik va manufaktura asosida yo’lga qo’yilgan. Umum Yevropa integratsiyada progress (o’sish) qarama – qarshi fikrlarni beradi. G’arbiy Yevropaning siyosiy birlashuvida xristianlik muhim o’rin tutadi. Chunki agar qadimgi dunyoda har bir qal’aning o’z dini bo’lgan bo’lsa endi butun g’arbiy Yevropa axolisi yagona dinga xristianlikka e’tiqod qilishganlar. Qabilalarning madaniy, diniy jihatdan yaqinlashuvi ularni milliylikka, davlatchilikka undadi. O’rta asrlar bu milliy davlatchilikning shakllanish davri ham hisoblanadi. Ushbu jarayonda yoki tabaqaviy vakillik monarxiyasi yoki absolyut monarxiya asosida birlashganlar. Siyosiy xokimiyatdagi asosiy xususiyat tarqoqlik bilan kuzatiladi. Yoki erga nomigagina egalik qilish xuquqiga ega bo’lgan. Agar antik davrda erga egalish qilish fuqaroni o’sha polisga fuqarolik xuquqini ham belgilagan. O’rta asr jamiyati – tabaqaviy hisoblanadi. Asosiy tabaqa uchta edi: dvoriyanlar, ruxoniylar va xalq ( unga dehqonlar, xunarmandlar, savdogarlar). Tabaqalar turli xuquqlar va majburiyatlarga ega edi. Turli siyosiy – jamoaviy va xo’jalik vazifasini o’taydi. G’arbiy Yevropa davlatlari Rim imperiyasi tugagandan so’ng, ya’ni parchalangandan so’ng vujudga keldi. Ushbu xudud Lotin alifbosiga asoslangan. Asosiy diniy katoliklik va protestantum hisoblanadi. G’arbiy Rim imperiyasi qulashi antik huquqiy, siyosiy tartiblarni va sivilizatsiyaning qulashiga olib keldi. U qadimgi dunyoning eng yuqori yutuqlarini o’zida aks ettirgan edi. Uning o’rniga o’rta asrlar keladi. Bu davrda g’arbiy Yevropa jamiyatida bir qancha orqaga chekinish bo’ldi. Endi o’zgacha, yangi taraqqiyot yo’liga kirish zarur bo’lib Ilmiybaza.uz darajada ekanligi fuqarolik xuquqlarini belgilar edi. Shu jihatlari bilan O’rta asrlar asosan dastlabki etti asrda shaharlarning axamiyati unchalik muxim va axamiyatli emas edi. Biroq yillar o’tishi bilan shaharlarning ta’siri kundan – kunga oshib bordi. G’arbiy Yevropa O’rta asrlar davri bu natural xo’jalik xukmronlik qilgan davr hisoblanadi va tovar – pul munosabatlar ham kuchsiz tarzda rivojlangan edi. Axolining arzimas qismigina savdo – sotiq bilan shug’ullangan. Uzoq savdolar bilan asosan yuqori tabaqa vakillari shug’ullanishgan. Ishlab chiqarish o’sha vaqtda xunarmandchilik va manufaktura asosida yo’lga qo’yilgan. Umum Yevropa integratsiyada progress (o’sish) qarama – qarshi fikrlarni beradi. G’arbiy Yevropaning siyosiy birlashuvida xristianlik muhim o’rin tutadi. Chunki agar qadimgi dunyoda har bir qal’aning o’z dini bo’lgan bo’lsa endi butun g’arbiy Yevropa axolisi yagona dinga xristianlikka e’tiqod qilishganlar. Qabilalarning madaniy, diniy jihatdan yaqinlashuvi ularni milliylikka, davlatchilikka undadi. O’rta asrlar bu milliy davlatchilikning shakllanish davri ham hisoblanadi. Ushbu jarayonda yoki tabaqaviy vakillik monarxiyasi yoki absolyut monarxiya asosida birlashganlar. Siyosiy xokimiyatdagi asosiy xususiyat tarqoqlik bilan kuzatiladi. Yoki erga nomigagina egalik qilish xuquqiga ega bo’lgan. Agar antik davrda erga egalish qilish fuqaroni o’sha polisga fuqarolik xuquqini ham belgilagan. O’rta asr jamiyati – tabaqaviy hisoblanadi. Asosiy tabaqa uchta edi: dvoriyanlar, ruxoniylar va xalq ( unga dehqonlar, xunarmandlar, savdogarlar). Tabaqalar turli xuquqlar va majburiyatlarga ega edi. Turli siyosiy – jamoaviy va xo’jalik vazifasini o’taydi. G’arbiy Yevropa davlatlari Rim imperiyasi tugagandan so’ng, ya’ni parchalangandan so’ng vujudga keldi. Ushbu xudud Lotin alifbosiga asoslangan. Asosiy diniy katoliklik va protestantum hisoblanadi. G’arbiy Rim imperiyasi qulashi antik huquqiy, siyosiy tartiblarni va sivilizatsiyaning qulashiga olib keldi. U qadimgi dunyoning eng yuqori yutuqlarini o’zida aks ettirgan edi. Uning o’rniga o’rta asrlar keladi. Bu davrda g’arbiy Yevropa jamiyatida bir qancha orqaga chekinish bo’ldi. Endi o’zgacha, yangi taraqqiyot yo’liga kirish zarur bo’lib Ilmiybaza.uz qoldi. Ushbu ishlarni “varvar” qirolliklari boshqardi. Endi oddiy davlatchilikdan yirik markazlashgan davlatchilikka intilish bo’ldi . Rim imperiyasining qulashi garchi o’zi bilan antik dunyo ma’naviy taraqqiyotlarini yo’qolishiga asos bo’lgan bo’lsada, bu tarixiy taraqqiyotda regres holati emas edi. G’arbiy Rim imperiyasi qulashi siyosiy holatda va ijtimoiy hayotda yangiliklarga asos bo’ldi. G’arbiy Yevropa hududida yangietnoslarning va xalqlarning siyosiy maydonga chiqishiga imkoniyat yaratdi. Ular rimliklardan siyosiy, huquqiy madaniyatdan orqada qolmoqda edi.Biroq o’rta asrlar davrida o’zlarining tashqi dunyoga nomalum bo’lgan iqtisodiy tashkiloti shaklini va ijtimoiy, siyosiy hayot shaklini yaratishga erishdi . Yangi tarixiy taraqqiyotning muhim katalizatori keyingi asrlarda antik dunyodan meros bo’lib o’tib kelayotgan shaxsiy mulk feodal jamiyatda feodal pomeshchikga aylandi va xristian dini ijtimoiy hayotda muhim bo’lib qoldi. Antik an’analarning ta’siri o’rta asr Yevropasida katta kuch sifatida Renessans davrida o’z natijalasini ko’rsatdi. Ya’ni feodaljamiyat doirasida o’sha davrda ko’rinmas va no’malum bo’lgan kapitalizimning moddiy va ma’naviy asoslarini shakllaishiga asos bo’lib keldi. O’rta asrlar tarixi butun G’arbiy Yevropani qamrab olgan holda ming yildan ortiqroq davom etdi.Shuning uchun o’rta asrlarni iqtisodiy siyosiy, madaniy va diniy holati darajasiga qarab bir necha bosqichlarfga bo’linib ajratiladi. O’rta asr davlatlari (g’arbiy Yevropadagi) 9-13- asrlarda juda ko’plab davlat pomeshchiklariga egalik qilishi va ohir oqibatda iqtisodiy va siyosiy tarqoqlashuv jarayon sensorial monarxuiya shaklini namoyon qildi. XIII - XV asrlardagi iqtisodiy o’sish asosan shaharlarning taraqqiy etishi bilan bog’liq. Shaharlarning o’sishi savdo-sotiqni o’sishga asos bo’ldi. Bu esa kapitalning to’planishiga va ohir oqibatda tabaqaviy g’arbiy Yevropaga jamiyatini birlashuviga asos bo’lib qoldi. Yangi sharoitda hududiy birlashuv milliy asoslarga asoslandi. Natijada qirol hokimiyatini kuchayishiga imkoniyat yaratdi. Qirol hokimiyati tabaqaviy vakillarini shakllansi bilan harakatlanadi. Oxir oqibatda so’nggi o’rta aslarda (16-17- asrlarda feoadalizmning emirilishi va kapitalizimning asoslarini shakllanishi bilan izohlanadi. Bunda kuchli qirol Ilmiybaza.uz qoldi. Ushbu ishlarni “varvar” qirolliklari boshqardi. Endi oddiy davlatchilikdan yirik markazlashgan davlatchilikka intilish bo’ldi . Rim imperiyasining qulashi garchi o’zi bilan antik dunyo ma’naviy taraqqiyotlarini yo’qolishiga asos bo’lgan bo’lsada, bu tarixiy taraqqiyotda regres holati emas edi. G’arbiy Rim imperiyasi qulashi siyosiy holatda va ijtimoiy hayotda yangiliklarga asos bo’ldi. G’arbiy Yevropa hududida yangietnoslarning va xalqlarning siyosiy maydonga chiqishiga imkoniyat yaratdi. Ular rimliklardan siyosiy, huquqiy madaniyatdan orqada qolmoqda edi.Biroq o’rta asrlar davrida o’zlarining tashqi dunyoga nomalum bo’lgan iqtisodiy tashkiloti shaklini va ijtimoiy, siyosiy hayot shaklini yaratishga erishdi . Yangi tarixiy taraqqiyotning muhim katalizatori keyingi asrlarda antik dunyodan meros bo’lib o’tib kelayotgan shaxsiy mulk feodal jamiyatda feodal pomeshchikga aylandi va xristian dini ijtimoiy hayotda muhim bo’lib qoldi. Antik an’analarning ta’siri o’rta asr Yevropasida katta kuch sifatida Renessans davrida o’z natijalasini ko’rsatdi. Ya’ni feodaljamiyat doirasida o’sha davrda ko’rinmas va no’malum bo’lgan kapitalizimning moddiy va ma’naviy asoslarini shakllaishiga asos bo’lib keldi. O’rta asrlar tarixi butun G’arbiy Yevropani qamrab olgan holda ming yildan ortiqroq davom etdi.Shuning uchun o’rta asrlarni iqtisodiy siyosiy, madaniy va diniy holati darajasiga qarab bir necha bosqichlarfga bo’linib ajratiladi. O’rta asr davlatlari (g’arbiy Yevropadagi) 9-13- asrlarda juda ko’plab davlat pomeshchiklariga egalik qilishi va ohir oqibatda iqtisodiy va siyosiy tarqoqlashuv jarayon sensorial monarxuiya shaklini namoyon qildi. XIII - XV asrlardagi iqtisodiy o’sish asosan shaharlarning taraqqiy etishi bilan bog’liq. Shaharlarning o’sishi savdo-sotiqni o’sishga asos bo’ldi. Bu esa kapitalning to’planishiga va ohir oqibatda tabaqaviy g’arbiy Yevropaga jamiyatini birlashuviga asos bo’lib qoldi. Yangi sharoitda hududiy birlashuv milliy asoslarga asoslandi. Natijada qirol hokimiyatini kuchayishiga imkoniyat yaratdi. Qirol hokimiyati tabaqaviy vakillarini shakllansi bilan harakatlanadi. Oxir oqibatda so’nggi o’rta aslarda (16-17- asrlarda feoadalizmning emirilishi va kapitalizimning asoslarini shakllanishi bilan izohlanadi. Bunda kuchli qirol Ilmiybaza.uz hokimiyatigina jamiyatni to’liq tarqoqlashuv va emirilishidan saqladi. U yana ancha vaqtlar iqtisodiy taraqqiyotni taminlab turdi. Bu o’rinda qirol hokimiyati yanada kuchaydi va natijada kuchli byurokratik markazlashuvga katta ahamiyat bera boshladi. ( Siyosiy muxolifatni barham toptirish uchun). Shu tariqa o’rta asrlar davlatlarining oxirgi bosqichida absolyut monarxiya shakli shakllandi. Absolyutizimning qulashi yangi tuzimni va yangi davlatchilikni vujudga kelishiga imkoniyat yaratdi. 7.6. SHahar aholisining asosiy qatlami bu savdogarlar edi. Ular ichki va tashqi savdoda muhim rol o’ynaganlar.Ular doimiy tarzda tovar uchun boshqa shaharlarga borib kelib turganlar.Albatta ularning aksariyati savodli kishilar edi.Va ularning ko’pchiligi boshqa millatning tilllarini bilar edi.O’sha davrlarda tashqi savdo – ichki savdoga qaraganda taraqqiy etgan edi.O’sha vaqtda G’arbiy Yevropadagi savdo-sotiqning markazi Shimoliy Boltiq,O’rta er dengizlari edi.Ular o’z savdo- sotiq ishlarini ayniqsa Ganza, Nyn, Shvabiya va shu kabi savdo ittifoqlariga birlashib olib borar edilar. Masalan G’arbiy Yevropadagi Ganza ittifoqiga 80 dan ortiq shaharlar birlashgan.Va ularning eng kattalari Gamburg, Breman,Kyolin va boshqalar edi. XIII-XIV asrlarda gullab yashnagan Ganza ittifoqi keying davrda yagona til birligi bo’lmaganligi uchun son sanoqsiz ichki bojxonalarning ko’pligi va boj yig’imlari ,yaxshi qulay transport vositalarning yo’qligi, yo’llardagi qaroqchilik ,talonchiliklar ittifoqni ancha holdan toydirdi. Keyinchalik Ganza asta- sekinlik bilan o’zining siyosiy va iqtisodiy qudratini yo’qotib avantyurist – savdogarlari kompaniyasi tomonidan yutib yuborildi. Ilk universitetlar G’arbiy Yevropada rivojlangan o’rta asr davrida vujudga keldi. XII-asr oxiri – XIII asrlarda Parijda, Oksford, Kenbrejda va boshqa Yevropa shaharlarida universitetlar ochildi.Bu borada Parij universiteti alohida ajralib turadi.Uning talabalari soni 30 mingdan oshiq edi.Talabalik uchun katta yoshli keksalar ham borar edi.Ular bu yerdagi yangi g’oyalar va bilimlar bilan tanishish fikr amashish uchun. Universitet ta’lim tizimi G’arbiy Yevropada sivilizatsiyasining shakllanishiga juda katta ta’sir qildi.Universitetlar ilmiy qarashlarni o’qishga asos yaratdi.Jamiyat Ilmiybaza.uz hokimiyatigina jamiyatni to’liq tarqoqlashuv va emirilishidan saqladi. U yana ancha vaqtlar iqtisodiy taraqqiyotni taminlab turdi. Bu o’rinda qirol hokimiyati yanada kuchaydi va natijada kuchli byurokratik markazlashuvga katta ahamiyat bera boshladi. ( Siyosiy muxolifatni barham toptirish uchun). Shu tariqa o’rta asrlar davlatlarining oxirgi bosqichida absolyut monarxiya shakli shakllandi. Absolyutizimning qulashi yangi tuzimni va yangi davlatchilikni vujudga kelishiga imkoniyat yaratdi. 7.6. SHahar aholisining asosiy qatlami bu savdogarlar edi. Ular ichki va tashqi savdoda muhim rol o’ynaganlar.Ular doimiy tarzda tovar uchun boshqa shaharlarga borib kelib turganlar.Albatta ularning aksariyati savodli kishilar edi.Va ularning ko’pchiligi boshqa millatning tilllarini bilar edi.O’sha davrlarda tashqi savdo – ichki savdoga qaraganda taraqqiy etgan edi.O’sha vaqtda G’arbiy Yevropadagi savdo-sotiqning markazi Shimoliy Boltiq,O’rta er dengizlari edi.Ular o’z savdo- sotiq ishlarini ayniqsa Ganza, Nyn, Shvabiya va shu kabi savdo ittifoqlariga birlashib olib borar edilar. Masalan G’arbiy Yevropadagi Ganza ittifoqiga 80 dan ortiq shaharlar birlashgan.Va ularning eng kattalari Gamburg, Breman,Kyolin va boshqalar edi. XIII-XIV asrlarda gullab yashnagan Ganza ittifoqi keying davrda yagona til birligi bo’lmaganligi uchun son sanoqsiz ichki bojxonalarning ko’pligi va boj yig’imlari ,yaxshi qulay transport vositalarning yo’qligi, yo’llardagi qaroqchilik ,talonchiliklar ittifoqni ancha holdan toydirdi. Keyinchalik Ganza asta- sekinlik bilan o’zining siyosiy va iqtisodiy qudratini yo’qotib avantyurist – savdogarlari kompaniyasi tomonidan yutib yuborildi. Ilk universitetlar G’arbiy Yevropada rivojlangan o’rta asr davrida vujudga keldi. XII-asr oxiri – XIII asrlarda Parijda, Oksford, Kenbrejda va boshqa Yevropa shaharlarida universitetlar ochildi.Bu borada Parij universiteti alohida ajralib turadi.Uning talabalari soni 30 mingdan oshiq edi.Talabalik uchun katta yoshli keksalar ham borar edi.Ular bu yerdagi yangi g’oyalar va bilimlar bilan tanishish fikr amashish uchun. Universitet ta’lim tizimi G’arbiy Yevropada sivilizatsiyasining shakllanishiga juda katta ta’sir qildi.Universitetlar ilmiy qarashlarni o’qishga asos yaratdi.Jamiyat Ilmiybaza.uz a’zolarining dunyoqarashi, dunyoni anglashga erkinlik, shaxsiy erkinlik kabi qarashlarni anglashga muhim ahamiyat kasb etadi. Magistrlar va talabalar turli shaharlardan kelar edi. Va universitetdan universitetga amaliyot uchun, madaniyat almashinish uchun borar edi. Bu holat juda tez ifodasini ko’rsata boshladi. ,,Dekomeron “ Javanni Bakachchoniki (133-1375) juda tez YEvropaning barcha tillariga tarjima qilindi. G’arbiy Yevropa madaniyatining shakllanishiga ayniqsa 1453-yil boshlaridagi kitob bosib chiqarish hisoblandi. Ioan Gutengurg ( 1394-1399 yoki 1406-1468 yy) birinchi kitob bosuvchi hisoblanadi.(Germaniyada yashagan). Bu davrda din hamon hukmronlikda, cherkov esa san’atga o’z talabini qo’yayotgan bo’lsa ham, lekin shahardagi hunarmand va savdogarlarning bilimga, hayotning yangi qirralarini ochishga intilishi orta bordi. Yevropa shaharlarida dastlabki fan markazlari — universitetlarning tashkil topishi esa, bu intilish ravnaqiga zamin yarata bordi. . Xalq ongining ortib borishi esa jamiyat oldida tenglik, birodarlik masalalarining ijobiy xal etilishini talab qila boshladi. San’at va madaniyat mazmuni, xarakterida ham jiddiy o’zgarishlar sodir bo’la boshladi. Xayotiy mavzudagi asarlar yuzaga kela boshladi. Shahar hayotining kundalik turmushi, iщq- muxabbat mavzusidagi asarlar paydo bo’la boshladi. Bunday asarlarda ijodkorning hissiy kechinmalari, voqelikka bo’lgan munosabatlari o’z ifodasini topa boshladi. Ruhoniylarning ikki yuzlamachiligini fosh etuvchi teatr janrlari, maskaradlar yuzaga keldi. Bu davrda tasviriy san’at va me’morchilikda ham jiddiy o’zgarishlar yuz berdi. G’arbiy Yevropa madaniyatidan Vizantiya san’ati an’analari uzil-kesil chiqarib tashlandi. Davr ruhini o’zida ifodalovchi realistik shakl va mazmundagi asarlar, funksional tomoni orta boshlagan me’morchilik binolari yuzaga kela boshladi. San’atda asosiy uslub gotika uslubi hukmronlikni egallab oldi. Lekin shu bilan birga, bu vaqtlarda shahar madaniyati (XII—XIV asrlar gotikaning rivojlangan davri) feodal munosabatlarga tuliq qarshi chiqishga ojiz edi. Shuning uchun ham bu madaniyat vakillari davr sharoitiga moslashib ish tutishga majbur edi. Shu boisdan gotika davri san’ati davr xarakteridan kelib chiqib, murakkab va qarama-qarshi fazilatlar kashf etdi. SHuning uchun ham san’atda ratsionalistik tendensiyalar bilan Ilmiybaza.uz a’zolarining dunyoqarashi, dunyoni anglashga erkinlik, shaxsiy erkinlik kabi qarashlarni anglashga muhim ahamiyat kasb etadi. Magistrlar va talabalar turli shaharlardan kelar edi. Va universitetdan universitetga amaliyot uchun, madaniyat almashinish uchun borar edi. Bu holat juda tez ifodasini ko’rsata boshladi. ,,Dekomeron “ Javanni Bakachchoniki (133-1375) juda tez YEvropaning barcha tillariga tarjima qilindi. G’arbiy Yevropa madaniyatining shakllanishiga ayniqsa 1453-yil boshlaridagi kitob bosib chiqarish hisoblandi. Ioan Gutengurg ( 1394-1399 yoki 1406-1468 yy) birinchi kitob bosuvchi hisoblanadi.(Germaniyada yashagan). Bu davrda din hamon hukmronlikda, cherkov esa san’atga o’z talabini qo’yayotgan bo’lsa ham, lekin shahardagi hunarmand va savdogarlarning bilimga, hayotning yangi qirralarini ochishga intilishi orta bordi. Yevropa shaharlarida dastlabki fan markazlari — universitetlarning tashkil topishi esa, bu intilish ravnaqiga zamin yarata bordi. . Xalq ongining ortib borishi esa jamiyat oldida tenglik, birodarlik masalalarining ijobiy xal etilishini talab qila boshladi. San’at va madaniyat mazmuni, xarakterida ham jiddiy o’zgarishlar sodir bo’la boshladi. Xayotiy mavzudagi asarlar yuzaga kela boshladi. Shahar hayotining kundalik turmushi, iщq- muxabbat mavzusidagi asarlar paydo bo’la boshladi. Bunday asarlarda ijodkorning hissiy kechinmalari, voqelikka bo’lgan munosabatlari o’z ifodasini topa boshladi. Ruhoniylarning ikki yuzlamachiligini fosh etuvchi teatr janrlari, maskaradlar yuzaga keldi. Bu davrda tasviriy san’at va me’morchilikda ham jiddiy o’zgarishlar yuz berdi. G’arbiy Yevropa madaniyatidan Vizantiya san’ati an’analari uzil-kesil chiqarib tashlandi. Davr ruhini o’zida ifodalovchi realistik shakl va mazmundagi asarlar, funksional tomoni orta boshlagan me’morchilik binolari yuzaga kela boshladi. San’atda asosiy uslub gotika uslubi hukmronlikni egallab oldi. Lekin shu bilan birga, bu vaqtlarda shahar madaniyati (XII—XIV asrlar gotikaning rivojlangan davri) feodal munosabatlarga tuliq qarshi chiqishga ojiz edi. Shuning uchun ham bu madaniyat vakillari davr sharoitiga moslashib ish tutishga majbur edi. Shu boisdan gotika davri san’ati davr xarakteridan kelib chiqib, murakkab va qarama-qarshi fazilatlar kashf etdi. SHuning uchun ham san’atda ratsionalistik tendensiyalar bilan Ilmiybaza.uz bir qatorda, spiritualistik tasavvurlar mavjud edi. Yaratilgan asarlarda realistik elementlar bilan birga, diniy qarashlarni kuklarga kutarish hollari yozilar edi. Xristian mifologiyasidagi obrazlar tasvirida, bir tomondan, gumanistik goyalar o’z ifodasini topsa, ikkinchi tomondan esa, insonning imkoniyatlarini mensimaydigan asarlar ham yuzaga kelar edi. O’sayotgan shaharlarga o’qimishli odamlar hisobchilar, huquqshunoslar, muhandislar va texniklar, o’qituvchilar va shifokorlar tobora ko’p kerak bo’ldi. Me’morlar boylarning buyurtmalarini bajarib, dang’illama uylar qurardilar, rassomlar suratlar chizib va haykaltaroshlar haykallar yasab, boylarnning uylarini bezatardilar. Shaharlarda ziyolilar aqliy mehnat bilan shug’ullanuvchi alohida kishilar guruhi paydo bo’ldi. Hamma narsa xudoning hohishi bilan bo’ladi, degan gapga ishonuvchilar tez o’zgarib turgan dunyoda kam qolgan edi. Insonning kuchi va qobiliyatiga ishonch paydo bo’la boshladi. Yangi madaniyat arboblarini avvalo, inson va uning ishlari qiziqtirardi. Shuning uchun bu arboblar insonparvar, ya’ni gumanist deb atalardilar, (gumanist so’zi lotin tilidagi «gumanus», ya’ni insoniy degan so’zidan kelib chiqqan). Yozuvchilarni endi afsonaviy avliyolar emas, balki jonli kishilar ularning quvonchi va g’am-g’ussasi qiziqtira boshladi. Endi ular o’zlari yashagan zamondagi qizgin hayotni tasvirlar, o’z she’rlarida odamlarning kuchli his-tuyg’ularini maqtar edilar. Rassomlar ilgarigidek diniy mazmunda rasm chizardilar, biroq, bu rasmlarda odamlarni o’zlari yashab turgan zamon kiyimlarida tasvirlardilar. Isoning madonna va avliyolarning rasmini oddiy kishilarni ro’palariga qo’yib o’zlariga o’xshatib chizardilar. Ular ya’ni - Gumanistlar odamlarni tabaqalarga bo’lishga qarshi chiqar edilar. Ular dangasa va takabbur feodallarni masxara qilib kulardilar. Bir italyan yozuvchisi: “O’zining qadimgi nasl-nasabi bilan kekkayish uchiga chiqqan qaroqchi va o’g’rilar zotidan tarqqalganligi bilan kekayishdir”,-degan edi. U, kishini ota-bobolarning qaxhramonligi emas, balki uning o’z mehnati va kasb-hunari mashhur qiladi va oliyjanoblikka erishtiradi,- deb aytgan edi. Gumanistlar qadimgi Rim madaniyatiga katta e’tibor bera boshladilar. Qadimgi madaniyat asarlari Ilmiybaza.uz bir qatorda, spiritualistik tasavvurlar mavjud edi. Yaratilgan asarlarda realistik elementlar bilan birga, diniy qarashlarni kuklarga kutarish hollari yozilar edi. Xristian mifologiyasidagi obrazlar tasvirida, bir tomondan, gumanistik goyalar o’z ifodasini topsa, ikkinchi tomondan esa, insonning imkoniyatlarini mensimaydigan asarlar ham yuzaga kelar edi. O’sayotgan shaharlarga o’qimishli odamlar hisobchilar, huquqshunoslar, muhandislar va texniklar, o’qituvchilar va shifokorlar tobora ko’p kerak bo’ldi. Me’morlar boylarning buyurtmalarini bajarib, dang’illama uylar qurardilar, rassomlar suratlar chizib va haykaltaroshlar haykallar yasab, boylarnning uylarini bezatardilar. Shaharlarda ziyolilar aqliy mehnat bilan shug’ullanuvchi alohida kishilar guruhi paydo bo’ldi. Hamma narsa xudoning hohishi bilan bo’ladi, degan gapga ishonuvchilar tez o’zgarib turgan dunyoda kam qolgan edi. Insonning kuchi va qobiliyatiga ishonch paydo bo’la boshladi. Yangi madaniyat arboblarini avvalo, inson va uning ishlari qiziqtirardi. Shuning uchun bu arboblar insonparvar, ya’ni gumanist deb atalardilar, (gumanist so’zi lotin tilidagi «gumanus», ya’ni insoniy degan so’zidan kelib chiqqan). Yozuvchilarni endi afsonaviy avliyolar emas, balki jonli kishilar ularning quvonchi va g’am-g’ussasi qiziqtira boshladi. Endi ular o’zlari yashagan zamondagi qizgin hayotni tasvirlar, o’z she’rlarida odamlarning kuchli his-tuyg’ularini maqtar edilar. Rassomlar ilgarigidek diniy mazmunda rasm chizardilar, biroq, bu rasmlarda odamlarni o’zlari yashab turgan zamon kiyimlarida tasvirlardilar. Isoning madonna va avliyolarning rasmini oddiy kishilarni ro’palariga qo’yib o’zlariga o’xshatib chizardilar. Ular ya’ni - Gumanistlar odamlarni tabaqalarga bo’lishga qarshi chiqar edilar. Ular dangasa va takabbur feodallarni masxara qilib kulardilar. Bir italyan yozuvchisi: “O’zining qadimgi nasl-nasabi bilan kekkayish uchiga chiqqan qaroqchi va o’g’rilar zotidan tarqqalganligi bilan kekayishdir”,-degan edi. U, kishini ota-bobolarning qaxhramonligi emas, balki uning o’z mehnati va kasb-hunari mashhur qiladi va oliyjanoblikka erishtiradi,- deb aytgan edi. Gumanistlar qadimgi Rim madaniyatiga katta e’tibor bera boshladilar. Qadimgi madaniyat asarlari Ilmiybaza.uz quvnoqligi, insonnning go’zallygini kuylovchi asarlar bo’lganligi bilan cherkov san’atidan farq qilardi. Cherkov tomonidan qoralangan va avvalgi asrlarda unitilib ketgan qadimgi madaniyat go’yo yangidan uyg’onayotgandek edi. SHuning uchun yangi madaniyat vujudga kelayotgan davr Uyg’onish davri deb ataldi. Gumanistlar qadimgi zamon bilan Uyg’onish davri orasida o’tgan tarixiy davrni nodonlik va jaholat asri deb e’lon qildilar. Ular birinchi bo’lib unga «o’rta asrlar» deb nom qo’ydilar. O’zlari yashagan zamonni esa «Yangi zamon» deb atadilar. - Qadimgi madaniyatni qadrlovchilar monastirlarning erto’lalaridan eski qo’lyozmalarni qidirib topar, antik xudolar va qaxramonlarning yerda ko’milib yotgan haykallarini kavlab olar edilar. San’atga ishqiboz bo’lgan ba’zi odamlar qadimgi san’at asarlarini yoki eski qo’lyozmalarni bisotlarida qancha pullari bo’lsa, o’shanga sotib olishga tayyor edilar. Periklning va Oktavian Avgust zamonlarining tili bo’lgan grek va lotin tillarida so’zlashishni olim-gumanistlar juda yaxshi bilardilar. Rimdan Alpga boriladigan muhim savdo yo’llarida katta va go’zal Florensiya shahri bor edi. SHaharda movut ishlab chiqaradigan korxonalar, savdogarlar va banq kabi jamoat binolari ko’p edi. Florensiya bankirlari savdogarlar va feodallargagina emas, hatto papalar va qirolliklarga ham katta - katta pul qarz berardilar. SHahar hokimlari rassom va shoirlarga homiylik ko’rsatar, buyurtmalar berar, san’at asarlari uchun katta-katta haq to’lar edilar. Florensiyalik Leonardo do Vinchi (1452-1519) Italiyadagi Uyg’onish davrining eng buyuk arboblaridan biri edi. Uning otasi badavlat shaharlik bo’lib, onasi oddiy dehqon qizi edi. Leonardo do Vinchi har tomonlama qobiliyatli kishi edi.U daho rassom va olim, muhandis-ixtirochi, me’mor va haykaltarosh, musiqachi va shoir edi. Rassomlik san’atini Leonardo do Vinchi san’atning asosiy turi deb hisoblardi. U rassomlik san’ati yorda- mida odamlar dunyoni bilib oladi deb, bu san’atga tadqiqotchi sifatida yondoshar edi. Buyuk san’atkor inkvizatsiyaning g’azabiga uchrashdan qo’rqmay yashirin ravishda murdalarni yorib ko’rardi, u rasmlarda odamning gavda sini to’g’ri tasvirlash uchun uning tana tuzilishini bilib olishga harakat qilardi. Leonardo do Vinchining solgan rasmlarida uning o’zi sevgan va kuzatgan hayot tasvirlangan. Leonardoning chizgan rasmi «Mona Liza»- sha- Ilmiybaza.uz quvnoqligi, insonnning go’zallygini kuylovchi asarlar bo’lganligi bilan cherkov san’atidan farq qilardi. Cherkov tomonidan qoralangan va avvalgi asrlarda unitilib ketgan qadimgi madaniyat go’yo yangidan uyg’onayotgandek edi. SHuning uchun yangi madaniyat vujudga kelayotgan davr Uyg’onish davri deb ataldi. Gumanistlar qadimgi zamon bilan Uyg’onish davri orasida o’tgan tarixiy davrni nodonlik va jaholat asri deb e’lon qildilar. Ular birinchi bo’lib unga «o’rta asrlar» deb nom qo’ydilar. O’zlari yashagan zamonni esa «Yangi zamon» deb atadilar. - Qadimgi madaniyatni qadrlovchilar monastirlarning erto’lalaridan eski qo’lyozmalarni qidirib topar, antik xudolar va qaxramonlarning yerda ko’milib yotgan haykallarini kavlab olar edilar. San’atga ishqiboz bo’lgan ba’zi odamlar qadimgi san’at asarlarini yoki eski qo’lyozmalarni bisotlarida qancha pullari bo’lsa, o’shanga sotib olishga tayyor edilar. Periklning va Oktavian Avgust zamonlarining tili bo’lgan grek va lotin tillarida so’zlashishni olim-gumanistlar juda yaxshi bilardilar. Rimdan Alpga boriladigan muhim savdo yo’llarida katta va go’zal Florensiya shahri bor edi. SHaharda movut ishlab chiqaradigan korxonalar, savdogarlar va banq kabi jamoat binolari ko’p edi. Florensiya bankirlari savdogarlar va feodallargagina emas, hatto papalar va qirolliklarga ham katta - katta pul qarz berardilar. SHahar hokimlari rassom va shoirlarga homiylik ko’rsatar, buyurtmalar berar, san’at asarlari uchun katta-katta haq to’lar edilar. Florensiyalik Leonardo do Vinchi (1452-1519) Italiyadagi Uyg’onish davrining eng buyuk arboblaridan biri edi. Uning otasi badavlat shaharlik bo’lib, onasi oddiy dehqon qizi edi. Leonardo do Vinchi har tomonlama qobiliyatli kishi edi.U daho rassom va olim, muhandis-ixtirochi, me’mor va haykaltarosh, musiqachi va shoir edi. Rassomlik san’atini Leonardo do Vinchi san’atning asosiy turi deb hisoblardi. U rassomlik san’ati yorda- mida odamlar dunyoni bilib oladi deb, bu san’atga tadqiqotchi sifatida yondoshar edi. Buyuk san’atkor inkvizatsiyaning g’azabiga uchrashdan qo’rqmay yashirin ravishda murdalarni yorib ko’rardi, u rasmlarda odamning gavda sini to’g’ri tasvirlash uchun uning tana tuzilishini bilib olishga harakat qilardi. Leonardo do Vinchining solgan rasmlarida uning o’zi sevgan va kuzatgan hayot tasvirlangan. Leonardoning chizgan rasmi «Mona Liza»- sha- Ilmiybaza.uz harlik yosh juvonning portreti butun jahonga mashhurdir. Rassom bu rasmda yosh juvonning tashqi qiyofasigina emas, balki uning ichki kechinmalarini ham juda yaxshi aks ettirib bera olgan. Leonardo do Vinchi o’z ilmiy kashfi- yotlari va farazlari bilan zamondoshlaridan bir necha asr oldinga o’tib ketdi. U kuzatishlar asosida ilmiy xulosalar chiqardi. Bu olim «Donishmandlik- tajriba mahsuli» deyishni sevardi. Mikelanjelo (1475-1564). Uyg’onish davrining buyuk arboblaridan biri- haykaltarosh, rassom, me’mor, harbiy muhandis va shoir edi. U anatomiyani juda yaxshi bilardi., shuning uchun kishi gavdasini kuch-quvvati va go’zalligini juda aniq tasvirlay oladi. Haykaltarosh Mikelanjelo g’oyat katta marmartoshdan «Dovud» haykalini yasadi, bu haykaliing balandligi 5,5 metr edi. O’sha zamon kishilari bu haykalni «Gigant» deb atadilar. Mnkelanjelo bu haykalda dahshatli bir mahdluqni yakkama-yakka jangda tosh bilan urib o’ldirgan afsonaviy cho’pon bolani tasvirladi. «Dovud» haykali Florensiyaning markaziy maydoniga o’rnatilgan bo’lib, o’sha vaqtdan beri shaharning homiysi hisoblanib keladi. Uyg’onish davrining yana shu davrdagi rassomlardan biri Rafael (1483-1520) edi. U butun vujudi bilan go’zal bo’lgan insonni, uning chiroyli va baquvvat qaddi - qomatini, yuksak aql-zakovatini, olijanob xarakterini tasvirlashga intildi. Rafael chizgan rasmlarning eng mashhuri «Sikst madonnasi»dir, rassom bu rasmni Italiyaning kichikroq shaharlaridan biridagi avliyo Sikst monastiri uchun chizgan edi. Bu genial asar insonga g’oyat kuchli muhabbat bilan sug’orilgan, rassom bu rasmda kishilarning baxt-saodati uchun o’zining eng aziz va sevimli farzandini qurbon qila oladigan mard insonni - onani ulug’ladi. Uyg’onish davrining buyuk san’atkorlari kishilarni hozir ham qoyil qoldirayotgan nodir asarlar yarat- dilar. Italiyadagi Uyg’onish davrining san’ati Yevropadagi boshqa mamlakatlar san’atining yuksalishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Lekin Germaniya, Niderlandiya, Ispaniyaning buyuk rassomlari Italiya san’at ustalarining yutuqlarini o’zlashtirish bilan birga, jahon san’atiga ko’p yangiliklar kiritdilar. 13.3. Yangi tarixning birinchi davrida (havodan engil apparatlarda) havoda uchish boshlandi. Aka-uka Mongolfelar 1783 yilda Fransiyada hashak va jun Ilmiybaza.uz harlik yosh juvonning portreti butun jahonga mashhurdir. Rassom bu rasmda yosh juvonning tashqi qiyofasigina emas, balki uning ichki kechinmalarini ham juda yaxshi aks ettirib bera olgan. Leonardo do Vinchi o’z ilmiy kashfi- yotlari va farazlari bilan zamondoshlaridan bir necha asr oldinga o’tib ketdi. U kuzatishlar asosida ilmiy xulosalar chiqardi. Bu olim «Donishmandlik- tajriba mahsuli» deyishni sevardi. Mikelanjelo (1475-1564). Uyg’onish davrining buyuk arboblaridan biri- haykaltarosh, rassom, me’mor, harbiy muhandis va shoir edi. U anatomiyani juda yaxshi bilardi., shuning uchun kishi gavdasini kuch-quvvati va go’zalligini juda aniq tasvirlay oladi. Haykaltarosh Mikelanjelo g’oyat katta marmartoshdan «Dovud» haykalini yasadi, bu haykaliing balandligi 5,5 metr edi. O’sha zamon kishilari bu haykalni «Gigant» deb atadilar. Mnkelanjelo bu haykalda dahshatli bir mahdluqni yakkama-yakka jangda tosh bilan urib o’ldirgan afsonaviy cho’pon bolani tasvirladi. «Dovud» haykali Florensiyaning markaziy maydoniga o’rnatilgan bo’lib, o’sha vaqtdan beri shaharning homiysi hisoblanib keladi. Uyg’onish davrining yana shu davrdagi rassomlardan biri Rafael (1483-1520) edi. U butun vujudi bilan go’zal bo’lgan insonni, uning chiroyli va baquvvat qaddi - qomatini, yuksak aql-zakovatini, olijanob xarakterini tasvirlashga intildi. Rafael chizgan rasmlarning eng mashhuri «Sikst madonnasi»dir, rassom bu rasmni Italiyaning kichikroq shaharlaridan biridagi avliyo Sikst monastiri uchun chizgan edi. Bu genial asar insonga g’oyat kuchli muhabbat bilan sug’orilgan, rassom bu rasmda kishilarning baxt-saodati uchun o’zining eng aziz va sevimli farzandini qurbon qila oladigan mard insonni - onani ulug’ladi. Uyg’onish davrining buyuk san’atkorlari kishilarni hozir ham qoyil qoldirayotgan nodir asarlar yarat- dilar. Italiyadagi Uyg’onish davrining san’ati Yevropadagi boshqa mamlakatlar san’atining yuksalishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Lekin Germaniya, Niderlandiya, Ispaniyaning buyuk rassomlari Italiya san’at ustalarining yutuqlarini o’zlashtirish bilan birga, jahon san’atiga ko’p yangiliklar kiritdilar. 13.3. Yangi tarixning birinchi davrida (havodan engil apparatlarda) havoda uchish boshlandi. Aka-uka Mongolfelar 1783 yilda Fransiyada hashak va jun Ilmiybaza.uz aralashmasi yonishidan chiqqan tutun bilan to’ldirilgan birinchi havo sharini uchirdilar. 1783 yilning o’zida fransuz olimi Sharl gazlamalarni gaz o’tkazmaydigan qiluvchi lak tayyorlash usulini topdi va sharni vodorod bilan to’ldirib, Parij ustida parvoz qildi. Biroq amalda bog’lab qo’yilgan va urush harakatlari vaqtida kuzatib turish uchun xizmat qilgan havo sharlaridangina keng foydalanildi. XVII asrdayok, fanda Kopernik va Galileyning er va boshqa planetalarning quyosh atrofida aylanishi to’g’risidagi g’oyalari tantana qildi. Bu g’oyalar ruhoniylarning qarashlariga qattiq zarba berdi. Buning boisi shuki, cherkov (ruhoniylar) er koinotning markazi degan tasavvurlarga qo’shildilar va bunday tasavvurlarni qo’llab- quvvatlab keldi. XVII asrda fanda ilmiy xulosalar tajriba bilan asoslab berilishi lozim, degan qoida uzil-kesil kqaror topdi. Tosh-tarozi va boshqa asboblarning takomillashtirilishi natijasida fizika va ximiya soha- sidagi eksprementlarni aniq va puxta o’tkazish darajasi ancha oshdi. Fanda matematik hisoblardan keng foydalanila boshlandi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi ilmiy tadqiqotlarga hal qiluvchi ta’sir ko’rsatadi. Metallurgiya rivojlandi. XVII asrning oxirida buyuk ingliz olimi Isaak Nyuton mexanik harakat qonunlarini va butun olamning tortilishi qonunini kashf etdi. Bu qonun quyi sistemasi planetalari harakati va jismlarning Erga tortilishini tushuntirib berdi. Nyuton va nemis olimi Leybnits hozirgi zamon oliy matematikasiga asos soldi. Ulug’ rus olimi M.V.Lomonosovning faoliyati juda ham ko’p qirrali edi. U XVIII asrning o’rtalarida ximiyaviy jihatdan bir turdan ikkinchi turga aylanishda modda massasining saqlanib qolish qonunini ta’riflab berdi va atom-molekulyar ta’limoti g’oyalarini bayon qilib, mo- lekulalarni «korpuskulalar» deb atadi. XVII-XVIII asrda matematika va mexanika juda katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Gollandiyalik Levenchuk XVII asrda mikroskopni kashf etdi. Olim mikroskop shishasi orqali o’sha vaqtgacha noma’lum bo’lgan bakteriyalar dunyosini ko’rdi. Ingliz Buk mikroskop yordami bilan o’simlik to’qimalari pufaklaridan iborat ekanligini aniqladi va ularni hujayralar deb atadi. Ilmiybaza.uz aralashmasi yonishidan chiqqan tutun bilan to’ldirilgan birinchi havo sharini uchirdilar. 1783 yilning o’zida fransuz olimi Sharl gazlamalarni gaz o’tkazmaydigan qiluvchi lak tayyorlash usulini topdi va sharni vodorod bilan to’ldirib, Parij ustida parvoz qildi. Biroq amalda bog’lab qo’yilgan va urush harakatlari vaqtida kuzatib turish uchun xizmat qilgan havo sharlaridangina keng foydalanildi. XVII asrdayok, fanda Kopernik va Galileyning er va boshqa planetalarning quyosh atrofida aylanishi to’g’risidagi g’oyalari tantana qildi. Bu g’oyalar ruhoniylarning qarashlariga qattiq zarba berdi. Buning boisi shuki, cherkov (ruhoniylar) er koinotning markazi degan tasavvurlarga qo’shildilar va bunday tasavvurlarni qo’llab- quvvatlab keldi. XVII asrda fanda ilmiy xulosalar tajriba bilan asoslab berilishi lozim, degan qoida uzil-kesil kqaror topdi. Tosh-tarozi va boshqa asboblarning takomillashtirilishi natijasida fizika va ximiya soha- sidagi eksprementlarni aniq va puxta o’tkazish darajasi ancha oshdi. Fanda matematik hisoblardan keng foydalanila boshlandi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi ilmiy tadqiqotlarga hal qiluvchi ta’sir ko’rsatadi. Metallurgiya rivojlandi. XVII asrning oxirida buyuk ingliz olimi Isaak Nyuton mexanik harakat qonunlarini va butun olamning tortilishi qonunini kashf etdi. Bu qonun quyi sistemasi planetalari harakati va jismlarning Erga tortilishini tushuntirib berdi. Nyuton va nemis olimi Leybnits hozirgi zamon oliy matematikasiga asos soldi. Ulug’ rus olimi M.V.Lomonosovning faoliyati juda ham ko’p qirrali edi. U XVIII asrning o’rtalarida ximiyaviy jihatdan bir turdan ikkinchi turga aylanishda modda massasining saqlanib qolish qonunini ta’riflab berdi va atom-molekulyar ta’limoti g’oyalarini bayon qilib, mo- lekulalarni «korpuskulalar» deb atadi. XVII-XVIII asrda matematika va mexanika juda katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Gollandiyalik Levenchuk XVII asrda mikroskopni kashf etdi. Olim mikroskop shishasi orqali o’sha vaqtgacha noma’lum bo’lgan bakteriyalar dunyosini ko’rdi. Ingliz Buk mikroskop yordami bilan o’simlik to’qimalari pufaklaridan iborat ekanligini aniqladi va ularni hujayralar deb atadi. Ilmiybaza.uz XVIII asrning oxirida fan taraqqiyotida yangi davr boshlandi. Rivojlanish g’oyasining tantana qilganligi bu davrga xos xususiyatdir. Olimlarningfikriga ko’ra tabiat mangu rivojlanib boradi, eskilik barham topadi va yangilik vujudga keladi, tabiatda doimiy o’zgarish va o’zaro bog’lanish bor. XVIII asrning oxirlarida fransuz olimi Laplas olamni xudo yaratdi, degan diniy e’tiqodga xilof ravishda Quyi va planeta qizigan tumanlikdan hosil bo’lganligi to’g’risidagi gipotezani yaratdi. Laplas gipotezasi keyinchalik fan tomonidan rad etilgan bo’lsada, fan ta- raqqiyotida inqilobiy rol o’ynadi. 1842 yilda nemis Robert Mayyor energiyaning saqlanish va bir turdan ikkinchi turga aylanish qonunini kashf etdi. Harakat issiqlik, elektr, magnitizm, ximiyaviy jarayonlar energiyaning sifat jihatidan turli shakllarda bo’lib, mikdor nisbatlarda o’zgarmaganida bir-biriga aylanganligi, aniqlandi. Energiyaning saqlanish qonuni to’g’risidagi diniy afsonani rad etdi. Ingliz vrachi Jenner XVIII asrning oxirlarida sut soquvchilar chechak kesali bilan og’rimasligini payqab qoldi va bunday ayolga sigirdan chechak kasali engil shaklda yuqadi, buning natijasida chechak kasali sira yuqmaydi deb bu holatni to’g’ri izohlab bergan. Jenner chechakka qarshi emlashni tavsiya qildi. Emlash uchun kerakli material sigirdan olindi va vaksina (lot. «vakka» so’zi sigir demakdir) deyildi. CHechakka qarshi emlash million-million kishilarni o’limdan olib qoldi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar o’sganligi va jamiyatning ehtiyojlari oshganligi tufayli XIX asr oxiri - XX asr boshlarida fizika, ximiya, geologiyada buyuk kashfiyotlar qilinib, ular materiyaning tuzilishi, fazo, vaqt, harakat, o’simliklar va hayvonlar evolyusiyasi, irsiyat belgilarining o’tishi to’g’risidagi tasavvurlarni tubdan o’zgartirib yubordi. XIX asrning oxirlarida J.Y Maksvell elektromagnit maydoni nazariyasini ilgari surdi. 80- yillarning oxirlarida esa nemis fizigi G.Gers laboratoriya sharoitlarida elektromagnit to’lqinlarini hosil qilishga muvaffaq bo’ldi. Rus olimi A.S.Popov simsiz aloqa-elektromagnit to’lqinlarini chiqarish va qabul qilish usulini topdi hamda kerakli asboblarni yaratdi. SHu tariqa radioga asos solindi. Ilmiybaza.uz XVIII asrning oxirida fan taraqqiyotida yangi davr boshlandi. Rivojlanish g’oyasining tantana qilganligi bu davrga xos xususiyatdir. Olimlarningfikriga ko’ra tabiat mangu rivojlanib boradi, eskilik barham topadi va yangilik vujudga keladi, tabiatda doimiy o’zgarish va o’zaro bog’lanish bor. XVIII asrning oxirlarida fransuz olimi Laplas olamni xudo yaratdi, degan diniy e’tiqodga xilof ravishda Quyi va planeta qizigan tumanlikdan hosil bo’lganligi to’g’risidagi gipotezani yaratdi. Laplas gipotezasi keyinchalik fan tomonidan rad etilgan bo’lsada, fan ta- raqqiyotida inqilobiy rol o’ynadi. 1842 yilda nemis Robert Mayyor energiyaning saqlanish va bir turdan ikkinchi turga aylanish qonunini kashf etdi. Harakat issiqlik, elektr, magnitizm, ximiyaviy jarayonlar energiyaning sifat jihatidan turli shakllarda bo’lib, mikdor nisbatlarda o’zgarmaganida bir-biriga aylanganligi, aniqlandi. Energiyaning saqlanish qonuni to’g’risidagi diniy afsonani rad etdi. Ingliz vrachi Jenner XVIII asrning oxirlarida sut soquvchilar chechak kesali bilan og’rimasligini payqab qoldi va bunday ayolga sigirdan chechak kasali engil shaklda yuqadi, buning natijasida chechak kasali sira yuqmaydi deb bu holatni to’g’ri izohlab bergan. Jenner chechakka qarshi emlashni tavsiya qildi. Emlash uchun kerakli material sigirdan olindi va vaksina (lot. «vakka» so’zi sigir demakdir) deyildi. CHechakka qarshi emlash million-million kishilarni o’limdan olib qoldi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar o’sganligi va jamiyatning ehtiyojlari oshganligi tufayli XIX asr oxiri - XX asr boshlarida fizika, ximiya, geologiyada buyuk kashfiyotlar qilinib, ular materiyaning tuzilishi, fazo, vaqt, harakat, o’simliklar va hayvonlar evolyusiyasi, irsiyat belgilarining o’tishi to’g’risidagi tasavvurlarni tubdan o’zgartirib yubordi. XIX asrning oxirlarida J.Y Maksvell elektromagnit maydoni nazariyasini ilgari surdi. 80- yillarning oxirlarida esa nemis fizigi G.Gers laboratoriya sharoitlarida elektromagnit to’lqinlarini hosil qilishga muvaffaq bo’ldi. Rus olimi A.S.Popov simsiz aloqa-elektromagnit to’lqinlarini chiqarish va qabul qilish usulini topdi hamda kerakli asboblarni yaratdi. SHu tariqa radioga asos solindi. Ilmiybaza.uz 1895 yilda nemis olimi V.Rentgen turli predmetlarni turli darajada teshib o’ta oladigan ko’zga ko’rinmas nurlar mavjudligini aniqladi. Elektromagnit to’lqinlarning bu to’g’ri «rentgen nurlari» degan nom oldi. Bu nurlardan meditsina va texnikada keng foydalanila boshlandi. Har ikkala holda ham nur chiqarish uchun impulslar sun’iy ravishda berilar va odam istagan vaqtda radio uzatgich yoki rentgen apparatining ishini to’xtatib qo’ya olar edi. Lekin nurlanishning fizik tabiati qanday? U moddaning tuzilishi bilan qanday bog’langan? Bu savollarga faqat moddaning eng mayda zarralarini tekshirish yo’li bilangina javob berish mumkin edi. Atomlar ana shunday zarra edi. Ularni yanada chuqurroq o’rganishga buyuk rus olimi D.I.Mendeleev asos soldi. U 1869 yildayoq barcha ximiyaviy elementlarning atom og’irliklari o’rtasida bog’liklik mavjudligini kashf etdi va muntazam davriy sistemani yaratdi, bu sistema uning nomi bilan ataldi. XX asr boshlarida birinchi mikrozarra-elektron kashf etildi. Ko’p o’tmay radioaktiv elementlar parchalangan vaqtda xuddi ana shu elektronlar ajralib chiqqanligi ma’lum bo’ldi. Ingliz fizigi E.Rezerford hamma atomlar og’ir yadroga ega ekanligini isbotladi. U atomning planetar modelini yasadi, bu modelda yadro («quyosh») atrofida elektronlar aylanar edi. Daniyalik fizik N.Bor tuzatish kiritdi: uning modelida elektronlar bir orbitadan ikkinchisiga sakrab o’tib, bunda energiya porsiyasini chiqaradi. Bu klassik Nyuton fizikasi bilan tamomila ajralish edi, bu fizikaning qonunlari mikrodunyo uchun to’g’ri kelmay qoldi. 1905 yilda nemis olimi A.Eynshteyn nisbiylik nazariyasining asosiy g’oyalarini e’lon qildi, u fazo bilan vaqtning xususiyatlari moddiy ob’ektlarning harakatiga bog’liqdir. Biologiyada ham tub o’zgarishlar yuz bermokda edi. Darvinizm g’oyalari asta- sekin g’alaba qilib bordi. Lekin irsiy belgilarning o’tish mexanizmi to’g’risidagi masalalarning murakkab kompleksi saqlanib qolmoqda edi. G.Mendelning ba’zi irsiyat qonunlarini kashf etishi yangi fan-genetikaning rivojlanishiga asos soldi. Bu davrda fanda qilinayotgan yangiliklar asosida sanoat ham rivojlana boshladi. To’qimachilik sanoati mashinalar bilan ta’minlanishi jihatidan uzoq vaqt ilg’or sanoat bo’lib qoldi. Bu sanoatda birin-ketin mashinalar ixtiro qilingan. Yigiruv , Ilmiybaza.uz 1895 yilda nemis olimi V.Rentgen turli predmetlarni turli darajada teshib o’ta oladigan ko’zga ko’rinmas nurlar mavjudligini aniqladi. Elektromagnit to’lqinlarning bu to’g’ri «rentgen nurlari» degan nom oldi. Bu nurlardan meditsina va texnikada keng foydalanila boshlandi. Har ikkala holda ham nur chiqarish uchun impulslar sun’iy ravishda berilar va odam istagan vaqtda radio uzatgich yoki rentgen apparatining ishini to’xtatib qo’ya olar edi. Lekin nurlanishning fizik tabiati qanday? U moddaning tuzilishi bilan qanday bog’langan? Bu savollarga faqat moddaning eng mayda zarralarini tekshirish yo’li bilangina javob berish mumkin edi. Atomlar ana shunday zarra edi. Ularni yanada chuqurroq o’rganishga buyuk rus olimi D.I.Mendeleev asos soldi. U 1869 yildayoq barcha ximiyaviy elementlarning atom og’irliklari o’rtasida bog’liklik mavjudligini kashf etdi va muntazam davriy sistemani yaratdi, bu sistema uning nomi bilan ataldi. XX asr boshlarida birinchi mikrozarra-elektron kashf etildi. Ko’p o’tmay radioaktiv elementlar parchalangan vaqtda xuddi ana shu elektronlar ajralib chiqqanligi ma’lum bo’ldi. Ingliz fizigi E.Rezerford hamma atomlar og’ir yadroga ega ekanligini isbotladi. U atomning planetar modelini yasadi, bu modelda yadro («quyosh») atrofida elektronlar aylanar edi. Daniyalik fizik N.Bor tuzatish kiritdi: uning modelida elektronlar bir orbitadan ikkinchisiga sakrab o’tib, bunda energiya porsiyasini chiqaradi. Bu klassik Nyuton fizikasi bilan tamomila ajralish edi, bu fizikaning qonunlari mikrodunyo uchun to’g’ri kelmay qoldi. 1905 yilda nemis olimi A.Eynshteyn nisbiylik nazariyasining asosiy g’oyalarini e’lon qildi, u fazo bilan vaqtning xususiyatlari moddiy ob’ektlarning harakatiga bog’liqdir. Biologiyada ham tub o’zgarishlar yuz bermokda edi. Darvinizm g’oyalari asta- sekin g’alaba qilib bordi. Lekin irsiy belgilarning o’tish mexanizmi to’g’risidagi masalalarning murakkab kompleksi saqlanib qolmoqda edi. G.Mendelning ba’zi irsiyat qonunlarini kashf etishi yangi fan-genetikaning rivojlanishiga asos soldi. Bu davrda fanda qilinayotgan yangiliklar asosida sanoat ham rivojlana boshladi. To’qimachilik sanoati mashinalar bilan ta’minlanishi jihatidan uzoq vaqt ilg’or sanoat bo’lib qoldi. Bu sanoatda birin-ketin mashinalar ixtiro qilingan. Yigiruv , Ilmiybaza.uz mashinasi shu qadar takomillashtirdiki, bunday sharoitda ishchining xom ashyo keltirib turish va tayyor mahsulotni yig’ishtirib olishdan boshqa ishi edi. Gazlamaga qo’lda gul tikish o’rniga mashinada rasm bosish usuli joriy etildi. Fransiyada rasm bosmasdan turib, iplarni chatishtirish yo’li bilan naqshli to’qiydigan mashina ixtiro qilindi. Nihoyat, mashina kishining qo’lidan ipni tika boshladi: XIX asrning o’rtalarida tikuv mashinalari yaratildi. Bu mashinalar uy mehnatida ham, fabrikalarda ham ishlatila boshlandi. Metall ishlab chiqarish sohasida juda katta o’zgarishlar sodir bo’ldi. Temir ishlab chiqarish ilgaridan ikki vazifaga bo’lingan edi: temir rudasidan cho’yan olinar va cho’yandan temir hamda po’lat hosil qilinar edi. Pechlarga havo haydash uchun asrlar davomida domlardan foydalanib kelindi. Ular suv charxi bilan harakatga keltirilar edi. XVIII asrning oxirida havo haydash mashinalari paydo bo’ldi. XIX asrning o’rtalarida esa issiq havo haydash usuli qo’llanila boshlandi: domnalarga haydaladigan havo maxsus apparatlarda kauperlarda qizdirilar edi. Bu apparatlar domna pechidan chiqib ketayotgan gazlar hisobiga ishlar edi. Domnalarda yonilg’i sarflash keskin kamayib ketdi. 1855 yilda ingliz Bessemir cho’yanni temir va po’latga aylantirib turadigan qayta ishlashni harakatlantirib turadigan idishda konvertorda unga siqilgan havo puflab amalga oshirishni taklif qildi. XIX asr tarixga temir va bug’ asri bo’lib kirdi. Jamiyat taraqqiyoti bilan jahondagi ilg’or mamlakatlar zich temir yo’l izlari bilan qoplandi. 1830 yilda temir yo’llarning uzunligi 40 ming kilometrgacha 1870 yilda esa 210 ming kilometrgacha ortdi. Daryo va dengiz transporti rivojlandi. 60- yillarda eshkak gildiraklari o’rniga eshkak vintidan foydalanildi. Paroxodlarning korpuslari temir va po’latdan yasala boshlandi. Ammo 1870 yilda elkanli flotning tonnaji (15 million tonna) bug’ bilan yuradigan floti tonnajidan(2,5 million tonnaga yaqin) hali ancha ortiq edi. Jamiyatdagi bu kabi yangiliklar yangi aloqa vositalarini ham talab etdi. Bu vositalar asrlar davomida o’zgarmagan edi deyish mumkin. Muhim va shoshilinch xabarlar kurerlar orqali va signal beradigan gulxanlar yordamida ma’lum qilinar edi. XVIII asrning oxirida Fransiya va Rossiyada semafor telegrafi yaratildi. Semafor telegrafini ishlatish usuli kemalar o’rtasida bayroqchalar yordamida signal berishga o’xshar edi. Baland minoralarga taxtachalar osib qo’yilar Ilmiybaza.uz mashinasi shu qadar takomillashtirdiki, bunday sharoitda ishchining xom ashyo keltirib turish va tayyor mahsulotni yig’ishtirib olishdan boshqa ishi edi. Gazlamaga qo’lda gul tikish o’rniga mashinada rasm bosish usuli joriy etildi. Fransiyada rasm bosmasdan turib, iplarni chatishtirish yo’li bilan naqshli to’qiydigan mashina ixtiro qilindi. Nihoyat, mashina kishining qo’lidan ipni tika boshladi: XIX asrning o’rtalarida tikuv mashinalari yaratildi. Bu mashinalar uy mehnatida ham, fabrikalarda ham ishlatila boshlandi. Metall ishlab chiqarish sohasida juda katta o’zgarishlar sodir bo’ldi. Temir ishlab chiqarish ilgaridan ikki vazifaga bo’lingan edi: temir rudasidan cho’yan olinar va cho’yandan temir hamda po’lat hosil qilinar edi. Pechlarga havo haydash uchun asrlar davomida domlardan foydalanib kelindi. Ular suv charxi bilan harakatga keltirilar edi. XVIII asrning oxirida havo haydash mashinalari paydo bo’ldi. XIX asrning o’rtalarida esa issiq havo haydash usuli qo’llanila boshlandi: domnalarga haydaladigan havo maxsus apparatlarda kauperlarda qizdirilar edi. Bu apparatlar domna pechidan chiqib ketayotgan gazlar hisobiga ishlar edi. Domnalarda yonilg’i sarflash keskin kamayib ketdi. 1855 yilda ingliz Bessemir cho’yanni temir va po’latga aylantirib turadigan qayta ishlashni harakatlantirib turadigan idishda konvertorda unga siqilgan havo puflab amalga oshirishni taklif qildi. XIX asr tarixga temir va bug’ asri bo’lib kirdi. Jamiyat taraqqiyoti bilan jahondagi ilg’or mamlakatlar zich temir yo’l izlari bilan qoplandi. 1830 yilda temir yo’llarning uzunligi 40 ming kilometrgacha 1870 yilda esa 210 ming kilometrgacha ortdi. Daryo va dengiz transporti rivojlandi. 60- yillarda eshkak gildiraklari o’rniga eshkak vintidan foydalanildi. Paroxodlarning korpuslari temir va po’latdan yasala boshlandi. Ammo 1870 yilda elkanli flotning tonnaji (15 million tonna) bug’ bilan yuradigan floti tonnajidan(2,5 million tonnaga yaqin) hali ancha ortiq edi. Jamiyatdagi bu kabi yangiliklar yangi aloqa vositalarini ham talab etdi. Bu vositalar asrlar davomida o’zgarmagan edi deyish mumkin. Muhim va shoshilinch xabarlar kurerlar orqali va signal beradigan gulxanlar yordamida ma’lum qilinar edi. XVIII asrning oxirida Fransiya va Rossiyada semafor telegrafi yaratildi. Semafor telegrafini ishlatish usuli kemalar o’rtasida bayroqchalar yordamida signal berishga o’xshar edi. Baland minoralarga taxtachalar osib qo’yilar Ilmiybaza.uz edi. Bunda tegishli ma’lumotlarni ayrim harflar yordamida bildirilar edi. Kechalari va tuman tushgan paytda telegraf ishlamas edi. 1832- yilda rus olimi P.P.SHilling jahonda birinchi elektr telegrafni kashf etdi. Ammo amerikalik Morze yaratgan telegraf apparata va u taklif etgan chiziqcha hamda nuqtalar shaklidagi alifbe keng yoyildi. Kabelni izolyasiya qilish usullari topildi va Parij bilan London o’rtasidagi telegraf liniyasi ishlab turdi. 60- yillarda esa bu liniya YEvropa va Amerikani bir-biri bilan bog’ladi. YEvropa adabiyoti va san’ati yangi tarixning birinchi davri davomida 3 badiiy yo’nalish klassitsizm, romantizm va realizm keng tarqalib, bir-birini muttasil almashtirib turdi. Klassitsizm yo’nalishidagi yozuvchilar va san’atkorlar qadimiy Gretsiya va qadimiy Rim adabiyoti va san’atini o’zlari uchun ideal deb hisobladilar. Ular ko’pincha qadimiy afsona va rivoyatlarda bayon etilgan syujetlarini qabul qilib olgan edilar. Klassinitsistlar muayyan qoidalarga qattiq amal qilganlar. Masalan, bir asarda fojea bilan hajviy, shavqu-zavq bilan hazilni birga qo’shib yuborishga yo’l qo’yib bo’lmaydi, deb hisobladilar, adabiy asarning hamma turlari «Yuqori» va «Quyi» degan turlarga bo’lingan edi. Qirollarning, sarkardalarning turmushlarini fojeali holatlarda kishilarning hayotini tasvirlab berish kerak edi. Klassitsizm XVII asrda Fransiyada ravnaq topdi. Buyuk dramaturg Molerning ijodi shu davrga taalluqlidir. Moler dvoryanlar va burjuaziyaning illatlarning to’g’ri aks ettirib rea- lizm vujudga kelishini oldindan payqadi. Klassitsizm fransiya adabiyotida XVIII ham hukmron oqim bo’ldi. Volter o’z tragediyalarini klassitsizm ruhida yaratdi va bu tragediyalarda ma’rifatchilik g’oyalarini ifoda qildi. Volgang Gyote qoloq feodal germaniyada yashadi. Germaniya XVIII asrda 300 davlatga bo’linib ketgan edi. Germaniya feodal tuzumini ag’darib tashlash va mamlakatni birlashtirishga qodir bo’lgan kuchlar hali yo’q edi. Ammo mamlakatda mavjud bo’lgan feodal tartiblarni tanqid qilish kuchaydi. Germaniyaning ma’rifatchilari ideallaridan ilhomlangan peshqadam kishilari aql-idrok uchun adolat uchun kurash boshladilar. Yoshlik chog’larida yozgan isyonkorlik ruhidagi asarlarida Gyote hayotni keskin ravishda qayta qurishga da’vat etdi. «Navqiron Verterning iztiroblari» romani Gyoteni butun jahonga mashhur qildi. Gyote bu Ilmiybaza.uz edi. Bunda tegishli ma’lumotlarni ayrim harflar yordamida bildirilar edi. Kechalari va tuman tushgan paytda telegraf ishlamas edi. 1832- yilda rus olimi P.P.SHilling jahonda birinchi elektr telegrafni kashf etdi. Ammo amerikalik Morze yaratgan telegraf apparata va u taklif etgan chiziqcha hamda nuqtalar shaklidagi alifbe keng yoyildi. Kabelni izolyasiya qilish usullari topildi va Parij bilan London o’rtasidagi telegraf liniyasi ishlab turdi. 60- yillarda esa bu liniya YEvropa va Amerikani bir-biri bilan bog’ladi. YEvropa adabiyoti va san’ati yangi tarixning birinchi davri davomida 3 badiiy yo’nalish klassitsizm, romantizm va realizm keng tarqalib, bir-birini muttasil almashtirib turdi. Klassitsizm yo’nalishidagi yozuvchilar va san’atkorlar qadimiy Gretsiya va qadimiy Rim adabiyoti va san’atini o’zlari uchun ideal deb hisobladilar. Ular ko’pincha qadimiy afsona va rivoyatlarda bayon etilgan syujetlarini qabul qilib olgan edilar. Klassinitsistlar muayyan qoidalarga qattiq amal qilganlar. Masalan, bir asarda fojea bilan hajviy, shavqu-zavq bilan hazilni birga qo’shib yuborishga yo’l qo’yib bo’lmaydi, deb hisobladilar, adabiy asarning hamma turlari «Yuqori» va «Quyi» degan turlarga bo’lingan edi. Qirollarning, sarkardalarning turmushlarini fojeali holatlarda kishilarning hayotini tasvirlab berish kerak edi. Klassitsizm XVII asrda Fransiyada ravnaq topdi. Buyuk dramaturg Molerning ijodi shu davrga taalluqlidir. Moler dvoryanlar va burjuaziyaning illatlarning to’g’ri aks ettirib rea- lizm vujudga kelishini oldindan payqadi. Klassitsizm fransiya adabiyotida XVIII ham hukmron oqim bo’ldi. Volter o’z tragediyalarini klassitsizm ruhida yaratdi va bu tragediyalarda ma’rifatchilik g’oyalarini ifoda qildi. Volgang Gyote qoloq feodal germaniyada yashadi. Germaniya XVIII asrda 300 davlatga bo’linib ketgan edi. Germaniya feodal tuzumini ag’darib tashlash va mamlakatni birlashtirishga qodir bo’lgan kuchlar hali yo’q edi. Ammo mamlakatda mavjud bo’lgan feodal tartiblarni tanqid qilish kuchaydi. Germaniyaning ma’rifatchilari ideallaridan ilhomlangan peshqadam kishilari aql-idrok uchun adolat uchun kurash boshladilar. Yoshlik chog’larida yozgan isyonkorlik ruhidagi asarlarida Gyote hayotni keskin ravishda qayta qurishga da’vat etdi. «Navqiron Verterning iztiroblari» romani Gyoteni butun jahonga mashhur qildi. Gyote bu Ilmiybaza.uz romanini o’sha davrdagi Germaniyada yashagan ilg’or kishining fojeali taqdirini ko’rsatdi. Gyote jahon adabiyoti namoyondasining ulkan vakilidir. U lirik she’rlar, poema, drama, romanlar muallifidir. Uning ijodi u yoki bu badiiy yo’nalish doirasi bilan cheklanib qolmaydi. Gyote ba’zi asarlarida klassitsizm prinsiplariga amal qilsa ham, uning ijodida realistik tendensiyalar kuchlidir. Gyotening asosiy asari «Faust» nomli she’riy tragediya bo’lib, shu asar ustida u qariyb 60 yil (tanaffus bilan) ishladi. Doktor Faust haqidagi nemis xalk, afsonasi asarga asos qilib olindi. Buyuk nemis shoiri va dramaturgi Fridrix SHiller yigitlik chog’ida shafqatsiz zolim va tentak virtemberg gersogining armiyasida tabib bo’lib xizmat qildi. SHillerning «Qaroqchilar» degan birinchi dramasi juda katta muvaffaqiyat qozondi. Yangi tarixning birinchi davri mobaynida G’arbiy Yevropaning adabiyotida bo’lgani kabi tasviriy san’atida ham klassitsizm, romantizm bilan romantizam esa realizm bilan almashindi. Yangi tarixning birinchi davridagi bo’ronli inqilobiy voqealar- musiqa asarlari mazmunida ham o’z aksini topdi. Musiqani tinglaydigan ishtiyoqmandalar ko’paydi. Opera teatrlari va konsert zallariga oqsuyak aslzodalargina emas, balki o’rta hol odamlar ham kira oladigan bo’lib qoldi. Buyuk nemis kompozitori Ioganni Sebatyan Baxx (1685-1750) yangi zamon tongida yashadi. U 500 dan ortiq muzika asarlari yozdi. Bularning ko’pchiligi cherkovlarda kuylash uchun mo’ljallangan edi. Lekin Baxning o’sha zamon musiqa an’analariga hech to’g’ri kelmaydigan sermazmun asarlari zamondoshlarining e’tiboridan chetda qoldi va XIX asrdagina e’tirof qilindi. Buyuk nemis kompozitori Lyudvig van Betxoven (1770- 1827) - ulug’ fransuz revolyusiyasi va Napaleon urushlarining zamondoshidir. Tabiiyki, shu xodisalar uning ijodiga juda qattiq ta’sir ko’rsatdi. Betxoven muhtojlik, yolg’izlikdan va tobora zaiflayib borgan quloq karligidan umr bo’yi azob chekdi. XIX asr oxiriga kelib uchta tarkibiy qism: yirik mashina industriyasi, zamonaviy transport, jahon bozorini o’z ichiga olgan jahon xo’jaligi tizimi shakllandi. Dastlab Angliya qiyofasidagi yagona markazga ega bo’lgan evrotsentrik jahon xo’jaligi ikki markazli xo’jalikka (Yevropa va AQSH) aylandi.Industrial Ilmiybaza.uz romanini o’sha davrdagi Germaniyada yashagan ilg’or kishining fojeali taqdirini ko’rsatdi. Gyote jahon adabiyoti namoyondasining ulkan vakilidir. U lirik she’rlar, poema, drama, romanlar muallifidir. Uning ijodi u yoki bu badiiy yo’nalish doirasi bilan cheklanib qolmaydi. Gyote ba’zi asarlarida klassitsizm prinsiplariga amal qilsa ham, uning ijodida realistik tendensiyalar kuchlidir. Gyotening asosiy asari «Faust» nomli she’riy tragediya bo’lib, shu asar ustida u qariyb 60 yil (tanaffus bilan) ishladi. Doktor Faust haqidagi nemis xalk, afsonasi asarga asos qilib olindi. Buyuk nemis shoiri va dramaturgi Fridrix SHiller yigitlik chog’ida shafqatsiz zolim va tentak virtemberg gersogining armiyasida tabib bo’lib xizmat qildi. SHillerning «Qaroqchilar» degan birinchi dramasi juda katta muvaffaqiyat qozondi. Yangi tarixning birinchi davri mobaynida G’arbiy Yevropaning adabiyotida bo’lgani kabi tasviriy san’atida ham klassitsizm, romantizm bilan romantizam esa realizm bilan almashindi. Yangi tarixning birinchi davridagi bo’ronli inqilobiy voqealar- musiqa asarlari mazmunida ham o’z aksini topdi. Musiqani tinglaydigan ishtiyoqmandalar ko’paydi. Opera teatrlari va konsert zallariga oqsuyak aslzodalargina emas, balki o’rta hol odamlar ham kira oladigan bo’lib qoldi. Buyuk nemis kompozitori Ioganni Sebatyan Baxx (1685-1750) yangi zamon tongida yashadi. U 500 dan ortiq muzika asarlari yozdi. Bularning ko’pchiligi cherkovlarda kuylash uchun mo’ljallangan edi. Lekin Baxning o’sha zamon musiqa an’analariga hech to’g’ri kelmaydigan sermazmun asarlari zamondoshlarining e’tiboridan chetda qoldi va XIX asrdagina e’tirof qilindi. Buyuk nemis kompozitori Lyudvig van Betxoven (1770- 1827) - ulug’ fransuz revolyusiyasi va Napaleon urushlarining zamondoshidir. Tabiiyki, shu xodisalar uning ijodiga juda qattiq ta’sir ko’rsatdi. Betxoven muhtojlik, yolg’izlikdan va tobora zaiflayib borgan quloq karligidan umr bo’yi azob chekdi. XIX asr oxiriga kelib uchta tarkibiy qism: yirik mashina industriyasi, zamonaviy transport, jahon bozorini o’z ichiga olgan jahon xo’jaligi tizimi shakllandi. Dastlab Angliya qiyofasidagi yagona markazga ega bo’lgan evrotsentrik jahon xo’jaligi ikki markazli xo’jalikka (Yevropa va AQSH) aylandi.Industrial Ilmiybaza.uz sivilizatsiyaning o’ziga xos jihatlaridan biri mehnat xarakterining, insonning ishlab chiqarishdagi rolining hamda insonning o’z faoliyatiga munosabatining o’zgarishidir. Yangi ishlab chiqarish bir tomondan insoning ijodiy imkoniyatlarini safarbar etishni talab qilsa,ikkinchi tomondan, uzluksiz, ommaviy ishlab chiqarish ishchini mashinaning yordamchi muruvvatiga aylantirardi. Insonning tabiatga munosabati ham o’zgardi. Bu, xususan, ingliz iqtisodchisi Tomas Maltusning (1766- 1834) ta’limotida o’z aksini topdi. U o’zinnig «Nufus qonuni to’g’risida tajribalar» asarida (1798 y) jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy ziddiyatlarning ildizlari aholi o’sishi (geometrik progressiyada) bilan oziq-ovqat taklifi (arifmetik progressiyada) o’rtasidagi o’sish sur’atining farqida deb ko’rsatadi. Aholi o’sishini ijobiy (ya’ni o’limni ko’paytirish orqali) — urushlar, epidemiyalar va b. yoki salbiy (tug’ilishni cheklash orqali) — ahloqiy cheklashlar, kech nikohga kirish va boshqalar yo’llar orqali nazorat qilish mumkin. Industrial sivilizatsiyaning vujudga kelishi davrida aholi soni shiddat bilan o’sib bordi. 1700 yilda dunyo aholisi soni 610 mln. kishini, 1800 yilda 905 mln. kishini tashkil etgan bo’lsa, 1900 yilga kelib bu raqam 1 mlrd. 630ga etdi. SHahar aholisi soni ham tez ko’paya bordi. Agar 1800 yilda atigi 3% aholi shaharda yashagan bo’lsa, 1900 yilga kelib bu raqam 13,6% ni tashkil etdi. Bu ko’rsatkich Yevropada ayniqsa yuqori edi, masalan, Angliyada 1891 yilda 71% aholi shaharlarda yashagan. Ilk millioner shaharlar (London, Parij) paydo bo’ldi. 1900 yilga kelganda millioner shaharlar soni 13 taga etdi. Bir vaqtning o’zida migratsiya faolligi o’sib bordi. XIX asrda aholining ijtimoiy tarkibi ham o’zgardi. Sanoat to’ntarishining muhim ijtimoiy natijasi sifatida burjuaziya sinfi mustahkamlandi va ishchilar sinfi paydo bo’ldi. Industrial davrning ko’plab siyosiy o’zgarishlari inqiloblar va Napoleon urushlari bilan bog’liq edi. XIX asr ijtimoiy inqiloblar davri bo’ldi. Inqiloblarda etakchilik roli Fransiyaga tegishli edi. Fransiyada 1789 yilgi inqilobdan so’ng yana 1830, 1848 va 1871 yillarda inqiloblar sodir bo’ldi. 1848 yilda Germaniyada inqilob bo’lib o’tdi, qator inqiloblar Italiya va Ispaniyada sodir bo’ldi. Yevropa mamlakatlarida kapitalizmning taraqqiyoti bir tekisda kechgani yo’q. Bu davrda G’arbda ilk iqtisodiy buhronlar boshlandi. Eski va Ilmiybaza.uz sivilizatsiyaning o’ziga xos jihatlaridan biri mehnat xarakterining, insonning ishlab chiqarishdagi rolining hamda insonning o’z faoliyatiga munosabatining o’zgarishidir. Yangi ishlab chiqarish bir tomondan insoning ijodiy imkoniyatlarini safarbar etishni talab qilsa,ikkinchi tomondan, uzluksiz, ommaviy ishlab chiqarish ishchini mashinaning yordamchi muruvvatiga aylantirardi. Insonning tabiatga munosabati ham o’zgardi. Bu, xususan, ingliz iqtisodchisi Tomas Maltusning (1766- 1834) ta’limotida o’z aksini topdi. U o’zinnig «Nufus qonuni to’g’risida tajribalar» asarida (1798 y) jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy ziddiyatlarning ildizlari aholi o’sishi (geometrik progressiyada) bilan oziq-ovqat taklifi (arifmetik progressiyada) o’rtasidagi o’sish sur’atining farqida deb ko’rsatadi. Aholi o’sishini ijobiy (ya’ni o’limni ko’paytirish orqali) — urushlar, epidemiyalar va b. yoki salbiy (tug’ilishni cheklash orqali) — ahloqiy cheklashlar, kech nikohga kirish va boshqalar yo’llar orqali nazorat qilish mumkin. Industrial sivilizatsiyaning vujudga kelishi davrida aholi soni shiddat bilan o’sib bordi. 1700 yilda dunyo aholisi soni 610 mln. kishini, 1800 yilda 905 mln. kishini tashkil etgan bo’lsa, 1900 yilga kelib bu raqam 1 mlrd. 630ga etdi. SHahar aholisi soni ham tez ko’paya bordi. Agar 1800 yilda atigi 3% aholi shaharda yashagan bo’lsa, 1900 yilga kelib bu raqam 13,6% ni tashkil etdi. Bu ko’rsatkich Yevropada ayniqsa yuqori edi, masalan, Angliyada 1891 yilda 71% aholi shaharlarda yashagan. Ilk millioner shaharlar (London, Parij) paydo bo’ldi. 1900 yilga kelganda millioner shaharlar soni 13 taga etdi. Bir vaqtning o’zida migratsiya faolligi o’sib bordi. XIX asrda aholining ijtimoiy tarkibi ham o’zgardi. Sanoat to’ntarishining muhim ijtimoiy natijasi sifatida burjuaziya sinfi mustahkamlandi va ishchilar sinfi paydo bo’ldi. Industrial davrning ko’plab siyosiy o’zgarishlari inqiloblar va Napoleon urushlari bilan bog’liq edi. XIX asr ijtimoiy inqiloblar davri bo’ldi. Inqiloblarda etakchilik roli Fransiyaga tegishli edi. Fransiyada 1789 yilgi inqilobdan so’ng yana 1830, 1848 va 1871 yillarda inqiloblar sodir bo’ldi. 1848 yilda Germaniyada inqilob bo’lib o’tdi, qator inqiloblar Italiya va Ispaniyada sodir bo’ldi. Yevropa mamlakatlarida kapitalizmning taraqqiyoti bir tekisda kechgani yo’q. Bu davrda G’arbda ilk iqtisodiy buhronlar boshlandi. Eski va Ilmiybaza.uz yangi kapitalizm mamlakatlarining kapitalistik taraqqiyot an’analarida sezilardi farqlar mavjud edi. XIX asr va XX asr boshlarida Yevropa tarixidagi o’zgarishlar va ziddiyatlar bu davrdagi ma’naviy madaniyatga o’z ta’sirini o’tkazmasdan qolmadi. XIX asr ma’naviy madaniyat taraqqiyotida alohida davr bo’ldi. Insonlarning dunyoqarashida insonga va uning cheksiz kuchi, energiyasi, ongiga bo’lgan chegarasiz ishonch o’rnini asta-sekinlik bilan dunyo va insonni cheksiz rang-barang olamning bir zarrasi sifatida tushunish egallay bordi. Ijtimoiy kuchlarning o’zaro kurashining rivojlanishi esa turli g’oyaviy badiiy oqimlarni vujudga keltirdi: romantizm, realizm, impressionizm va h.k. Romantizm jahon madaniyatiga juda ko’plab mashhur nomlarni berdi: bular adabiyotda e.T.A. Gofman, V. Vordsvort, V. Skott, Dj. Bayron, P.B. SHelli. V. Bleyk, V. Gyugo; musiqada F. SHubert, K. Veber, R. Vagner, G. Berlioz, N. Paganini, F. List, F. SHopen; tasviriy san’atda e. Delakrua, T. Jeriko, Dj. Konstebl, U. Terner va boshqalar edi. Industrial davrning timsoli sifatida realizm ham rivoj topdi. Onore de Balzak, Stendal, U.Tekkerey kabilarning ijodida bu ayniqsa yaqqol namoyon bo’ldi. Impressionistlar – Klod Mone (1840- 1926), Ogyust Renuar (1841-1919), edgar Dega (1834-1917), Kamil Pissarro (1830-1903), lar nafaqat asriy badiiy an’analarga qarshi chiqdilar, balki ma’nisiz rasmiyatchilik, sovuq afsonaviylik va ularga zamondosh akademik maktabning rangsiz palitrasiga qarshi chiqqan edilar.SHu bilan birga voqelikka va insonga jiddiy e’tibor chuqur pessimistik qarashlarni ham vujudga keltirdi. Buni A.SHopengauer, hayot falsafasining asoschisi F.Nitsshe hayoti va ijodida yaqqol kuzatish mumkin. XIX asr insonning o’zi haqidagi qarashlarida ham burilish yasadi. Bunda CH.Darvinning evolyutsion nazariyasi va Z.Freyd tomonidan ishlab chiqilgan inson konsepsiyasi, uning psixoanaliz haqidagi ta’limoti katta rol o’ynadi. SHuningdek, XIX asr faoliyat davri, siyosiy liberalizmning keng tarqalishi (D. Bentam, D. Mill, G. Spenser, A. de Tokvil), sotsial utopstik (Klod Anri de Sen-Simon, SHarl Fure, Robert Ouen, SenSimon), marksistik g’oyalarning (K.Marks, F.EngelC) paydo bo’lish davri ham bo’ldi. XVIII asrda SHimoliy Amerika xaritasida jiddiy o’zgarishlar sodir Ilmiybaza.uz yangi kapitalizm mamlakatlarining kapitalistik taraqqiyot an’analarida sezilardi farqlar mavjud edi. XIX asr va XX asr boshlarida Yevropa tarixidagi o’zgarishlar va ziddiyatlar bu davrdagi ma’naviy madaniyatga o’z ta’sirini o’tkazmasdan qolmadi. XIX asr ma’naviy madaniyat taraqqiyotida alohida davr bo’ldi. Insonlarning dunyoqarashida insonga va uning cheksiz kuchi, energiyasi, ongiga bo’lgan chegarasiz ishonch o’rnini asta-sekinlik bilan dunyo va insonni cheksiz rang-barang olamning bir zarrasi sifatida tushunish egallay bordi. Ijtimoiy kuchlarning o’zaro kurashining rivojlanishi esa turli g’oyaviy badiiy oqimlarni vujudga keltirdi: romantizm, realizm, impressionizm va h.k. Romantizm jahon madaniyatiga juda ko’plab mashhur nomlarni berdi: bular adabiyotda e.T.A. Gofman, V. Vordsvort, V. Skott, Dj. Bayron, P.B. SHelli. V. Bleyk, V. Gyugo; musiqada F. SHubert, K. Veber, R. Vagner, G. Berlioz, N. Paganini, F. List, F. SHopen; tasviriy san’atda e. Delakrua, T. Jeriko, Dj. Konstebl, U. Terner va boshqalar edi. Industrial davrning timsoli sifatida realizm ham rivoj topdi. Onore de Balzak, Stendal, U.Tekkerey kabilarning ijodida bu ayniqsa yaqqol namoyon bo’ldi. Impressionistlar – Klod Mone (1840- 1926), Ogyust Renuar (1841-1919), edgar Dega (1834-1917), Kamil Pissarro (1830-1903), lar nafaqat asriy badiiy an’analarga qarshi chiqdilar, balki ma’nisiz rasmiyatchilik, sovuq afsonaviylik va ularga zamondosh akademik maktabning rangsiz palitrasiga qarshi chiqqan edilar.SHu bilan birga voqelikka va insonga jiddiy e’tibor chuqur pessimistik qarashlarni ham vujudga keltirdi. Buni A.SHopengauer, hayot falsafasining asoschisi F.Nitsshe hayoti va ijodida yaqqol kuzatish mumkin. XIX asr insonning o’zi haqidagi qarashlarida ham burilish yasadi. Bunda CH.Darvinning evolyutsion nazariyasi va Z.Freyd tomonidan ishlab chiqilgan inson konsepsiyasi, uning psixoanaliz haqidagi ta’limoti katta rol o’ynadi. SHuningdek, XIX asr faoliyat davri, siyosiy liberalizmning keng tarqalishi (D. Bentam, D. Mill, G. Spenser, A. de Tokvil), sotsial utopstik (Klod Anri de Sen-Simon, SHarl Fure, Robert Ouen, SenSimon), marksistik g’oyalarning (K.Marks, F.EngelC) paydo bo’lish davri ham bo’ldi. XVIII asrda SHimoliy Amerika xaritasida jiddiy o’zgarishlar sodir Ilmiybaza.uz bo’ldi. Ingliz koloniyalarining mustaqillik uchun kurashi 1776 yilda 13 ta shtatdan iborat Amerika Qo’shma SHtatlarining vujudga kelishi bilan yakun topdi. XIX asrning birinchi yarmida AQSHning hududi shiddat bilan kengayib bordi. 1861 yilga kelib uning shtatlari soni 40 taga etdi. Bu hududiy ekspansiya turlicha usullarda olib borildi. Masalan, AQSH Alyaskani 1867 yilda Rossiyadan atigi 7,2 mln. dollar (11 mln. rubl oltin) ga sotib olgan edi. XX asr boshiga kelib AQSH davlat hududining shakllanishi nihoyasiga etdi. Amalda burjua inqilobi vazifasini bajargan mustaqillik uchun urushdan so’ng AQSH iqtisodiyoti YEvropaning hech qaysi davlatida kuzatilmagan sur’atda o’sa boshladi. XIX asr o’rtalariga kelib AQSH sanoat ishlab chiqarish hajmi jihatidan dunyoda to’rtinchi o’ringa chiqib oldi. Bunday yuksak sur’atda o’sish bir qator sabablarga ega edi. AQSHda sanoatlashgan shimol va qulchilikka asolangan plantatorlik qishloq xo’jaligi hududi bo’lgan janub taraqqiyoti o’rtasidagi farq sezilarli edi SHimol va Janub o’rtasidagi ziddiyat shimolliklarning g’alabasi bilan tugagan 1861-1865 yillardagi fuqarolar urushiga olib keldi. Fuqarolar urushi davrida qabul qilingan ikki muhim qonun: qulchilikning bekor qilinishi va gomstedlar haqidagi qonunlar AQSH qishloq xo’jaligi taraqiyotining fermerlik yo’lini belgilab berdi. Fuqarolar urushidan so’ng AQSH yangi iqtisodiy o’sish davriga kirdi. Iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy jarayonlar fonida amerika millatining shakllanishi ham sodir bo’ldi. AQSH madaniyati Yevropa ta’siri ostida shakllandi, ammo tez o’tmasdan o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ldi. Ayniqsa shahar qurilishi va me’morchilik o’ziga xos yo’ldan taraqqiy etdi. Kollejlar, Garvard, El, Pensilvaniya, Prinston va Kaliforniya universitetlari kabi o’quv maskanlari ta’lim va madaniyat markazlariga aylandi. Masalan, Bostonda 1636 yilda asos solingan Garvard universitetida 30 ta Nobel laureati va 6 ta AQSH prezidetini tahsil olgan. 1787 yilda Filadelfiya shahrida yig’ilgan Konstituttsion konvent ishida 55 kishi ishtirok etdi va unda AQSH Konstituttsiyasi qabul qilinib, respublika tuzimi o’rnatildi. AQSH butun dunyoda demokratiya timsoliga aylandi. Biroq AQSH demokratiyasi ham o’ziga xos ziddiyatlarga ega. Uning dunyo rahnamoligiga intilishi esa dunyoning ikki qutbga bo’linib ketishi, dunyoning turli burchaklarida Ilmiybaza.uz bo’ldi. Ingliz koloniyalarining mustaqillik uchun kurashi 1776 yilda 13 ta shtatdan iborat Amerika Qo’shma SHtatlarining vujudga kelishi bilan yakun topdi. XIX asrning birinchi yarmida AQSHning hududi shiddat bilan kengayib bordi. 1861 yilga kelib uning shtatlari soni 40 taga etdi. Bu hududiy ekspansiya turlicha usullarda olib borildi. Masalan, AQSH Alyaskani 1867 yilda Rossiyadan atigi 7,2 mln. dollar (11 mln. rubl oltin) ga sotib olgan edi. XX asr boshiga kelib AQSH davlat hududining shakllanishi nihoyasiga etdi. Amalda burjua inqilobi vazifasini bajargan mustaqillik uchun urushdan so’ng AQSH iqtisodiyoti YEvropaning hech qaysi davlatida kuzatilmagan sur’atda o’sa boshladi. XIX asr o’rtalariga kelib AQSH sanoat ishlab chiqarish hajmi jihatidan dunyoda to’rtinchi o’ringa chiqib oldi. Bunday yuksak sur’atda o’sish bir qator sabablarga ega edi. AQSHda sanoatlashgan shimol va qulchilikka asolangan plantatorlik qishloq xo’jaligi hududi bo’lgan janub taraqqiyoti o’rtasidagi farq sezilarli edi SHimol va Janub o’rtasidagi ziddiyat shimolliklarning g’alabasi bilan tugagan 1861-1865 yillardagi fuqarolar urushiga olib keldi. Fuqarolar urushi davrida qabul qilingan ikki muhim qonun: qulchilikning bekor qilinishi va gomstedlar haqidagi qonunlar AQSH qishloq xo’jaligi taraqiyotining fermerlik yo’lini belgilab berdi. Fuqarolar urushidan so’ng AQSH yangi iqtisodiy o’sish davriga kirdi. Iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy jarayonlar fonida amerika millatining shakllanishi ham sodir bo’ldi. AQSH madaniyati Yevropa ta’siri ostida shakllandi, ammo tez o’tmasdan o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ldi. Ayniqsa shahar qurilishi va me’morchilik o’ziga xos yo’ldan taraqqiy etdi. Kollejlar, Garvard, El, Pensilvaniya, Prinston va Kaliforniya universitetlari kabi o’quv maskanlari ta’lim va madaniyat markazlariga aylandi. Masalan, Bostonda 1636 yilda asos solingan Garvard universitetida 30 ta Nobel laureati va 6 ta AQSH prezidetini tahsil olgan. 1787 yilda Filadelfiya shahrida yig’ilgan Konstituttsion konvent ishida 55 kishi ishtirok etdi va unda AQSH Konstituttsiyasi qabul qilinib, respublika tuzimi o’rnatildi. AQSH butun dunyoda demokratiya timsoliga aylandi. Biroq AQSH demokratiyasi ham o’ziga xos ziddiyatlarga ega. Uning dunyo rahnamoligiga intilishi esa dunyoning ikki qutbga bo’linib ketishi, dunyoning turli burchaklarida Ilmiybaza.uz urush o’choqlarining yuzaga kelishiga olib kelgan omillardan biri bo’ldi.XX asr industrial sivilizatsiyasiga ta’rif berish uchun unga ko’proq“inqiroz” so’zi mos keladi. Asr boshida sodir bo’lgan sanoat inqirozi, 1907 yilgi inqiroz, 38 davlat ishtirok etgan birinchi jahon urushi, Rossiyadagi inqilob, davlat-monopolistik kapitalizmi sharoitida tez-tez sodir bo’lib turgan iqtisodiy inqirozlar, xususan 1929- 1933 yilardagi jahon iqtisodiy inqirozi fikrimiz dalilidir. Industrial sivilizatsiya mafkura inqiroziga duch keldi. Bu inqiroz Italiyada vujudga kelib, Germaniyada keng tus olgan fashizm g’oyasida o’zining yorqin aksini topdi. Bu inqirozlarning hammasi insoniyat tarixidagi eng keng miqyosli va vayronkor Ikkinchi jahon urushiga olib keldi. 72 davlat ishtirok etgan ikkinchi jahon urushini XX asr birinchi yarmidagi inqirozlar zanjirining eng yuqori nuqtasi, eng yirik, global sivilizatsion inqiroz sifatida baholash mumkin. Ikkinchi jahon urushidan keyingi inqirozlar (1974-75 yy, 1980-82 yy.) texnik-iqtisodiy rivojlanish darajalari o’xshash bo’lgan va milliy iqtisodiyotlari o’zaro bog’liq bo’lgan barcha Yevropa davlatlariga birdek ta’sir ko’rsatdi. Ikki tizimning o’zaro kurashi, mustamlakachilik tizimining emirilishi bu inqirozlarni yanada chuqurlashtirdi. XX asrda Industrial sivilizatsiya taraqqiyotiga uchinchi fan-texnika inqilobi ulkan ta’sir ko’rsatdi. Fanning bevosita ishlab chiqarish kuchiga aylanishi industrial sivilizatsiyani xarakterlovchi xususiyatdir. Fan-texnika taraqqiyotida sovuq urush ham alohida rol o’ynadi. Buinqilob jamiyatning ijtimoiy tuzilmasida katta o’zgarishlarga olib keldi. Fan-texnikaning shiddat bilan rivojlanishi ma’naviy sohada ziddiyatlar va inqirozli hodisalarni kuchaytirdi. Bu ziddiyatlar XX asr adabiyoti, san’atida o’z aksini topdi va ekzistentsializm (J.P. Sartr i A. Kamyu), modernizm (D. Djoys, F. Kafka, M. Prust, T. eliot), abstraktsionizm (K. Malevich, V.Kandinskiy), postimperissionizm (A.Matiss, P.Pikasso), ekspressionizm (G.GrosC), syurrealizm (S.Dali), giperrealizm kabi g’oyaviy-badiiy oqimlarda namoyon bo’ldi. Ilk bor 1895 yilning 28 dekabrida Parijda aka-uka Lyumerlar tomonidan namoyish etilgan kinematograf industrial davr kishilari ma’naviy olamining o’ziga xos ko’zgusi bo’ldi. Ilmiybaza.uz urush o’choqlarining yuzaga kelishiga olib kelgan omillardan biri bo’ldi.XX asr industrial sivilizatsiyasiga ta’rif berish uchun unga ko’proq“inqiroz” so’zi mos keladi. Asr boshida sodir bo’lgan sanoat inqirozi, 1907 yilgi inqiroz, 38 davlat ishtirok etgan birinchi jahon urushi, Rossiyadagi inqilob, davlat-monopolistik kapitalizmi sharoitida tez-tez sodir bo’lib turgan iqtisodiy inqirozlar, xususan 1929- 1933 yilardagi jahon iqtisodiy inqirozi fikrimiz dalilidir. Industrial sivilizatsiya mafkura inqiroziga duch keldi. Bu inqiroz Italiyada vujudga kelib, Germaniyada keng tus olgan fashizm g’oyasida o’zining yorqin aksini topdi. Bu inqirozlarning hammasi insoniyat tarixidagi eng keng miqyosli va vayronkor Ikkinchi jahon urushiga olib keldi. 72 davlat ishtirok etgan ikkinchi jahon urushini XX asr birinchi yarmidagi inqirozlar zanjirining eng yuqori nuqtasi, eng yirik, global sivilizatsion inqiroz sifatida baholash mumkin. Ikkinchi jahon urushidan keyingi inqirozlar (1974-75 yy, 1980-82 yy.) texnik-iqtisodiy rivojlanish darajalari o’xshash bo’lgan va milliy iqtisodiyotlari o’zaro bog’liq bo’lgan barcha Yevropa davlatlariga birdek ta’sir ko’rsatdi. Ikki tizimning o’zaro kurashi, mustamlakachilik tizimining emirilishi bu inqirozlarni yanada chuqurlashtirdi. XX asrda Industrial sivilizatsiya taraqqiyotiga uchinchi fan-texnika inqilobi ulkan ta’sir ko’rsatdi. Fanning bevosita ishlab chiqarish kuchiga aylanishi industrial sivilizatsiyani xarakterlovchi xususiyatdir. Fan-texnika taraqqiyotida sovuq urush ham alohida rol o’ynadi. Buinqilob jamiyatning ijtimoiy tuzilmasida katta o’zgarishlarga olib keldi. Fan-texnikaning shiddat bilan rivojlanishi ma’naviy sohada ziddiyatlar va inqirozli hodisalarni kuchaytirdi. Bu ziddiyatlar XX asr adabiyoti, san’atida o’z aksini topdi va ekzistentsializm (J.P. Sartr i A. Kamyu), modernizm (D. Djoys, F. Kafka, M. Prust, T. eliot), abstraktsionizm (K. Malevich, V.Kandinskiy), postimperissionizm (A.Matiss, P.Pikasso), ekspressionizm (G.GrosC), syurrealizm (S.Dali), giperrealizm kabi g’oyaviy-badiiy oqimlarda namoyon bo’ldi. Ilk bor 1895 yilning 28 dekabrida Parijda aka-uka Lyumerlar tomonidan namoyish etilgan kinematograf industrial davr kishilari ma’naviy olamining o’ziga xos ko’zgusi bo’ldi. Ilmiybaza.uz XX asrning so’nggi choragida industrial sivilizatsiyadan postindustrial sivilizatsiyaga o’tish boshlandi. XX asr davomida shakllangan kapitalizm-sotsializm muammosida tarix uchinchi yo’lni, industrial jamiyatni tanladi. Postindustrial jamiyatga o’tish uchinchi fan-texnika inqilobining XX asrning 70-yillarida boshlangan ikkinchi bosqichi bilan bog’liq. Mikroelektronika, biotexnologiya va informatika sohalaridagi sifat o’zgarishlari bosqichi bo’lgan bu davr insoniyat tarixidagi temir davriga yakun yasadi. Butunlay yangi texnologiyalar, yangi materiallar, aloqa va kommunikatsiya vositalari yaratildi. Ishlab chiqarishni tashkil etish shakllari tubdan o’zgardi. Yirik gigantlar o’rnini kichik va o’rta korxonalar, tadbirkorlar egalay boshladi. SHu bilan birga postindustrial jamiyatning shakllanishi murakkab integratsion, dezintegratsion jarayonlar fonida bormoqdaki, ular XX va XXI asrlar chegarasidagi sivilizatsion rivojlanishning asosiy an’analarini aks ettiradi. Rivojlanib borayotgan postindustrial jamiyatning o’ziga xos xususiyatlaridan biri iqtisodiyotning internatsionallashuvidir. Jadal davom etayotgan integratsiya jarayonlari iqtisodiyotning ochiq bo’lishiga olib keldi, transmilliy va ko’pmillatli korporatsiyalar paydo bo’ldi. Ushbu ko’p tarmoqli xalqaro korxonalar ishlab chiqarishni turli mamlakatlarda optimal ravishda joylashtirish hisobiga yuksak iqtisodiy samaradorlikka erishmoqdalar. Tovar va kapitallar, ishchi kuchi dunyo bozorlarining mislsiz kengayishi bilan bir qatorda xalqaro korxonalarning va birlashmalarning rivojlanishi informatsiya bozorlarining (nou-xau, patenlar, litsenziyalar) va ilmiy-texnikaviy xizmatlarning (injeniring, lizing)shakllanishiga olib keldi. Industrial va postindustrial sivilizatsiyalar chegarasida milliy xo’jaliklarning davlatlararo integratsiyalashuvi jarayoni kuchaydi. Bu kabi integratsiyalarning eng rivojlangan shakli Yevropa Ittifoqidir. Integratsion jarayonlarni SHimoliy Amerika davlatlari, Osiyo-Tinch okean regioni va boshqa hududlarda ham kuzatish mumkin. Sivilizatsion jarayonlarining etakchi an’anasi sifatida integratsiya jahon xo’jaligining etakchi uchta markazi - AQSH, G’arbiy Yevropa va YAponiya o’rtasidagi keskin raqobat kurashi bilan birgalikda kechmoqda. Ilmiybaza.uz XX asrning so’nggi choragida industrial sivilizatsiyadan postindustrial sivilizatsiyaga o’tish boshlandi. XX asr davomida shakllangan kapitalizm-sotsializm muammosida tarix uchinchi yo’lni, industrial jamiyatni tanladi. Postindustrial jamiyatga o’tish uchinchi fan-texnika inqilobining XX asrning 70-yillarida boshlangan ikkinchi bosqichi bilan bog’liq. Mikroelektronika, biotexnologiya va informatika sohalaridagi sifat o’zgarishlari bosqichi bo’lgan bu davr insoniyat tarixidagi temir davriga yakun yasadi. Butunlay yangi texnologiyalar, yangi materiallar, aloqa va kommunikatsiya vositalari yaratildi. Ishlab chiqarishni tashkil etish shakllari tubdan o’zgardi. Yirik gigantlar o’rnini kichik va o’rta korxonalar, tadbirkorlar egalay boshladi. SHu bilan birga postindustrial jamiyatning shakllanishi murakkab integratsion, dezintegratsion jarayonlar fonida bormoqdaki, ular XX va XXI asrlar chegarasidagi sivilizatsion rivojlanishning asosiy an’analarini aks ettiradi. Rivojlanib borayotgan postindustrial jamiyatning o’ziga xos xususiyatlaridan biri iqtisodiyotning internatsionallashuvidir. Jadal davom etayotgan integratsiya jarayonlari iqtisodiyotning ochiq bo’lishiga olib keldi, transmilliy va ko’pmillatli korporatsiyalar paydo bo’ldi. Ushbu ko’p tarmoqli xalqaro korxonalar ishlab chiqarishni turli mamlakatlarda optimal ravishda joylashtirish hisobiga yuksak iqtisodiy samaradorlikka erishmoqdalar. Tovar va kapitallar, ishchi kuchi dunyo bozorlarining mislsiz kengayishi bilan bir qatorda xalqaro korxonalarning va birlashmalarning rivojlanishi informatsiya bozorlarining (nou-xau, patenlar, litsenziyalar) va ilmiy-texnikaviy xizmatlarning (injeniring, lizing)shakllanishiga olib keldi. Industrial va postindustrial sivilizatsiyalar chegarasida milliy xo’jaliklarning davlatlararo integratsiyalashuvi jarayoni kuchaydi. Bu kabi integratsiyalarning eng rivojlangan shakli Yevropa Ittifoqidir. Integratsion jarayonlarni SHimoliy Amerika davlatlari, Osiyo-Tinch okean regioni va boshqa hududlarda ham kuzatish mumkin. Sivilizatsion jarayonlarining etakchi an’anasi sifatida integratsiya jahon xo’jaligining etakchi uchta markazi - AQSH, G’arbiy Yevropa va YAponiya o’rtasidagi keskin raqobat kurashi bilan birgalikda kechmoqda. Ilmiybaza.uz Ilmiybaza.uz