V.Motsart ijodi. .(1756-1792) Ko’riladigan masalalar 1. Jahon musiqa madaniyati tarixida Motsart ijodining ahamiyati. 2. Zaltsburg davrida Motsartning ijodiyoti.(1756-1780 y). 3. Kompozitor musiqasining uslubiy xususiyatlari. 4. V.A. Motsartning opera,simfoniyalari. Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar : Simfoniya, trilogiya, lamentatsiya, kyurfyurst, opera, dramatik obrazlar, arxepiskop, sonat, aklavesin, kamerdiner, skripka, fleyta, organ, p’esa, zingshpil, divertisment, serenada provansalcha, kolorit, meshchan, akademiz, burjuaziya, postanovka, rechitativ, novella, xabanera, goblas, polo, progressiv, simfoniya . 1-asosiy masala bo’yicha o’qituvchining maqsadi: Jahon musiqa madaniyati tarixida Motsart ijodining ahamiyati xaqida so’zlab tushuntirib berish. Identiv o’quv maqsadlari: 1.1. Jahon musiqa madaniyati tarixida Motsart ijodining ahamiyati xaqida bayon qiladi. 1-asosiy masalaning bayoni: Jahon musiqa madaniyati tarixida Motsart ijodining ahamiyati. Buyuk kompozitor Volfgang Amadey Motsart o’zining qisqa, ammo ajoyib hayoti davomida turli janrlarda 600 ga yaqin musiqa asarlarini yaratdi. Ular ichidan eng ommalashib ketganlarini aniq nomlarini bilmasak ham, turli parchalarni ko’p marta tinglaganmiz va hammamiz yaxshi bilamiz. Bular : “ Figaroning uylanishi”, “ Sehrli nay” operalari va o’zining betakrorligi bilan ajralib turuvchi -- “ Rekviem” dir. Buyuk ijodkorning hayoti, yanada ko’proq uning o’limi tafsilotlari odamlarda odamlarda katta qiziqish uyg’otadi. Motsart o’limi jumbog’iga birinchilardan bo’lib o’zining “ Motsart va Saleri” asarida A.S. Pushkin murojaat qildi. Keyinroq, XX asrda, ingliz dramaturgi Piter Sheffer A.S. Pushkin asarini o’qib “ Amadeus” p’esasini yozdi. Bu asar hozirgi kungacha jahonning ko’plab teatrlari sahnasida katta muvaffaqiyat bilan qo’yilmoqda. 1984-yilda esa shu p’esa mazmuni asosida rejisser Milosh Forman “ Amadey “ filmini suratga oldi. Jahon kinomatografiyasining ushbu durdona asari turli nominatsiyalarda 7 ta “ Oskar” mukofotini oldi, shu jumladan, rejissura uchun ham mukofotlandi. Hayotimizda deyarli har kuni Motsart yaratgan asarlar bilan to’qnash kelamiz. Bu musiqa radio orqali jaranglaydi. Uni televidenie orqali namoyish qilishadi. Engil, quvnoq, xushchaqchaq musiqa kayfiyatni ko’taradi, atrof dunyoni boshqacha ko’z bilan yordam beradi. Barchamizning bu insonga uning shaxsiyatiga intilishimizning boisi nimada? Nega Motsartga bo’lgan qiziqish mana 250 yildan beri so’nmasdan kelmoqda! Buni bir so’z bilan tushuntirish mumkin: u—daho, bundaylar zaminimizda kamyob va shunisi bilan ular bizni o’ziga tortib turadi. Nazorat topshiriqlari: 1.1.1. Jahon musiqa madaniyati tarixida Motsart ijodining ahamiyati xaqida so’zlab bering. 1.1.2. V.A. Motsart xaqida yaratilgan adabiy asarlar va filmlar xaqida bayon qiling. 2-asosiy masala bo’yicha o’qituvchining maqsadi: V.A.Motsartning ilk hayoti davri xaqida so’zlab tushuntirib beradi. Identiv o’quv maqsadlari: 2.1. V.A. Motsartning tarjimayi holi va bolalik yillari xaqida bayon qiladilar. 2.2. V.A. Motsartning bolalik davridagi kontsert safarlari xaqida so’zlab beradilar. 2-asosiy masalaning bayoni: Zaltsburg davrida Motsartning ijodiyoti.(1756-1780 y). Volfgang Amadey Motsart 1756-yil 27-yanvarda Alp o’lkasida joylashgan, san’at asarlariga o’xshash daryolar, bog’ va o’rmonlar bilan o’ralgan Zaltsburg shaharchasida dunyoga keladi. Zaltsburg o’sha paytlarda kichkinagina knyazlikdan iborat bo’lib, unga Zaltsburg arxiepiskopi hukmronlik qilar edi. Motsartning otasi Leapold Motsart yaxshigina shuhrat qozongan skripkachi, organchi, pedagog bo’lib, graf Turnning Zaltsburgdagi katta amaldorlaridan birining saroy sozandasi va kamerdineri bo’lib ishlardi. Volfgang oiladagi ettinchi farzand edi. Uning deyarli barcha aka-ukalari va opa- singillari go’daklik chog’laridayoq vafot etishgan, birgina opasi Mariya Anna tirik qolgan edi. Uni oilada erkalab, Nannerl deb chaqirishar edi. Qizcha undan 4 yarim yosh katta edi. Volfgang va Nannerlning dastlabki musiqiy tarbiyasi otasining rahbarligida amalga oshadi. Nannerl 8 yoshidan klavesin chalishni o’rgana boshlaydi. Otani hayratlarga solgancha, 3 yarim yoshli bolakay opasi o’rgatgan barcha p’esalarni, eshitganlarini xatosiz holda takrorlay olardi. Kunlarning birida ota uyga o’z do’sti Shaxtner bilan kirib keladi. 4 yoshli Motsart stolda o’tirganicha nota qog’oziga pero bilan nimalarnidir yozardi. Siyohdonga faqat pero emas, bolaning barmoqlari ham botirilar edi. Otasining “Nima qilayapsan”, degan savoliga bola : “Klavesin uchun kontsert yozayapman”, deb javob beradi. Ota nota qog’ozi varag’ini qo’liga olib, bola yozuvi bilan tuzilgan, siyoh dog’lari bilan qoplangan notalarni ko’zdan kechiradi. Dastlab, unga va Shaxtnerga bularning barchasi bolalarcha o’yinqaroqlik bo’lib tuyuladi. Biroq diqqat bilan kuzatganidan keyin, uning ko’zlaridan xursandchilik yoshlari toma boshlaydi. “Qarang, janob Shaxtner”,-- deb yuzlanadi u do’stiga,-- bularning barchasi to’g’ri, ma’noli-ku!”. 1762-yil yanvarda Volfgang 6 yoshga to’ladi, opasi esa 10 yarim yoshli bo’ladi. Ularning har ikkisi ham klavesin chalish texnikasini shu darajada egallashadiki, ota bolalar bilan birgalikda kontsert safari uyushtirish rejalarini tuzadi. Ular dastlab Myunxenga kelib kurfyurst Bavarskiy saroyida muvaffaqiyatli chiqishlar qilishadi. Leopold Motsart ta’til paytida Avstriya poytaxti safari taraddudi bilan band bo’ladi. Motsart farzandlarining Venadagi birinchi chiqishlari katta shov-shuvga sabab bo’ldi. Bolalar a’yonlarning mehmonxonalarida, hatto qirol oilasida kontsertlar berishadi. Saroy hashamatlari orasida 6 yoshli artistning gavdasi odastdagidan ko’ra yanada nozik, zaif va jajji ko’rinar edi. Volfgangning favqulodda san’ati hayajonlar bo’ronini hosil qildi. Barcha zafar va ommaviy hayajonlarga qaramasdan, bunday hayot bolalar uchun og’irlik qilardi. Ular dam olmasdan turib turli shaharlar va mamlakatlarga borishadi. Ketma-ket bir necha soat davomida ijrochilik va improvizatsiya qilashardi. ( U vaqtlarda kontsertlar 4-5 soatlab davom etgan). Uylariga qaytishlari bilanoq, Leopold Motsart bolalarning mashg’ulotlari qat’iy va rejali tarzda amalga oshishi xaqida qayg’uradi. Bunda u faqat musiqani emas, balki maktab o’quv fanlarini ham nazardan chetda qoldirmaydi. Motsart o’qish, husnixat, frantsuz tili bilan shug’ullana boshlaydi. Uning eng yaxshi ko’rgan fani arifmetika edi. Volfgang hisobni qunt bilan o’rganadi va tez orada 4 arifmetik amallarni egallaydi. U har kuni misol va masalalar bilan yozuv taxtasining har ikki tomonini to’ldirib tashlardi. Shu yilning yozida arxiepiskopdan yana bir marta ta’til uchun ruxsat so’rab, Leopold Motsart bolalar bilan nisbatan uzoqroq safarga otlanadi. Ularning oxirgi maqsadlari Parij edi. Past bo’yli, bir yonida jajjigina shamshirchasi hamda qo’ltig’ida uchburchakli bezagi bo’lgan, binafsharang atlas kamzul kiygan kokilli parikdagi kichkintoy Motsart klavesin yoniga dadil kelar, yoqimli, samimiyat bilan o’ng va chap tomonga ta’zim bajo qilib qo’yardi. U o’zining va boshqalarning asarlarini mahorat bilan ijro etar, notanish notalarni shunday engillik bilan o’qir ediki, go’yoki ular unga oldindan tanishdek tuyulardi. Berilgan mavzularda improvizatsiya qilar, ustiga ro’mol yopib qo’yilgan klaviaturada eng og’ir p’esalarni tiniq va xatosiz chalardi. Motsart Parijda barakali ijod qildi. 1764-yil boshida uning skripka va klavesin uchun dastlabki 4ta sonatasi nashrdan chiqdi. Zarvaraqda ularning etti yoshli bola tomonidan yozilgani ko’rsatib qo’yilgan edi. Parijdagi 5 oy davom etgan safar muvaffaqiyatlaridan ruhlangan Leopold Motsart 1764-yil aprelida bolalarni Londonga olib boradi. Angliyada Persell vafotidan keyin endilikda jahon e’tiboridagi o’z milliy kompozitorlari yo’q edi, vaholanki, XVII asrda London musiqa san’ati yuksak darajada rivojlangan shaxar xisoblanardi. Bu erda Volfgang Iogann Xristian Bax bilan tanishadi, u buyuk Iogann Sebastyanning o’g’li edi. Baxning klavesindagi mahoratli ijrolari bolada juda katta taasurot qoldiradi. Unga I.S.Baxning klavir sonatalari yoqib qoladi. Ular yorqin va hayotbaxsh, o’ynoqi va erka kuylarga boy, italyancha operalardagi ariyalarga o’xshab ketardi. Yoshlari orasidagi katta farqqa qaramasdan, ular tez orada qalin do’st bo’lib qolishadi. Ko’pincha ular ayni bir paytning o’zida musiqiy mavzuda ikki klavesinda improvizatsiya kuy ijro etishib, eshituvchilarning barchasini xayratda qoldirishar edi. Londonda sakkiz yoshli Volfgang yana oltita sonata yozadi. Ular klavesin uchun bo’lib, skripka yoki fleyta jo’rligida ijro etishga mo’ljallangan edi. Bundan tashqari u simfoniyalar yaratishga xam kirishib ketadi. Angliyada o’tkazilgan bir yil davomida boladagi musiqiy rivojlanish sezilarli tarzda olg’a ketdi. Bir joydan ikkinchi joyga muntazam ravishda ko’chib yurishlarga qaramasdan, bola otasining rahbarligida musiqa bilan xam, umumta’lim fanlari bilan xam uzluksiz shug’ullanishni kanda qilmadi. Mehmondo’st Angliya bilan xayrlashish qanchalik og’ir bo’lmasin, Leopold Motsartga Zaltsburg arxiepiskopi tomonidan berilgan ta’til muddati allaqachon o’tib bo’lgan edi. Golland elchisining qattiq iltimosining yuzidan o’tolmay, Leopold yo’l- yo’lakay Gollandiya va Frantsiyaga kirib o’tishni xam rejalashtiradi. Ular Gaaga, Gent, Rotterdam, Amsterdam va boshqa shaxarlarda bo’lishadi. Hamma erlarda xam muvaffaqiyat juda yuksak bo’ladi. Ilgari Frantsiya va Angliyada bo’lganiday, bu erda ham bolalarni gulduros qarsaklar bilan kutib olishadi, ularning sha’nlariga maqtovlar yog’dirishadi. 1766-yil noyabrda Parijda, Shvetsariya, Germaniyaning ko’plab shaxarlarida muvaffaiyatli chiqishlaridan so’ng, Motsartning oilasi jonajon Zaltsburg shaxriga qaytib keladi. Uyga qaytib kelganlari zaxotiyoq ota bolalar bilan jiddiy va rejali ishlarni boshlab yuboradi. Skripka, klavesin va organdagi mashg’ulotlar davom ettiriladi. Musiqiy kompozitsiya jiddiy o’rganiladi. Shuningdek, arifmetika, tarix va geografiya mashg’ulotlari ham davom etadi. Bulardan tashqari, Volfgang lotin va italyan tillarini o’rganishga kirishadi . U davrlarda buni o’rganish kompozitor uchun majburiy edi. 1767-yilda Vena yosh gertsoginya Mariya Iozefaning Neapol qiroliga nikohlanishi munosabati bilan bo’ladigan saroy tantanalariga tayyorlanayotgan edi. Qulay daqiqalarni hisobga olgan holda, Leopold Motsart sentyabrda oilasi bilan Avstriya poytaxtiga yo’l oladi. Biroq safar muvaffaqiyatsiz chiqadi. Venada chechak kasali tarqalgandi. Bolalarni zudlik bilan shahardan olib ketishga to’g’ri keladi. Motsartlar oilasini Moraviyada joylashib qolishi uchun taklif bergan do’stlar paydo bo’lishadi. Biroq allaqachon vaqt qo’ldan ketgan edi. Opa ham uka ham suvchechakning og’ir shakli bilan og’rishadi, Volfgangning ko’zlarida asorat qoldiradi. Unga hatto bir umrga ko’rlik tahdid soladi. 10 kundan keyingina uning ko’rishi tiklana boshlaydi. 1768-yil yanvarida Motsartlar oilasi Venaga qaytib keladi . Ammo Vena tomoshabinlarida opa va ukaning chiqishlariga bo’lgan qiziqish sovugan edi. Ularni o’z salonlariga taklif qiladiganlar keskin kamayib ketadi . Faqat rus elchisi knyaz Dmitriy Mixaylovich Golitsinning yosh Zaltsburgliklarga mehri saqlanib qoladi. Uning saroyida Volfgang va Nannerl uchun maxsus tashkil etilgan kontsert katta muvaffaqiyat bilan o’tadi, bu ma’lum darajada Venada zodagonlarning loqaydligiga berilgan munosib javob edi. Do’stlarinig yordami bilan Volfgang saroyda chiqish qilish imkoniga ega bo’ladi. Volfgangning asari Avstriyaning yangi imperatori Iosif II ga yoqib qoladi va u 12 yoshli kompozitor asarlaridan birini Vena opera teatri sahnasida ijro etilishi xususida istak bildiradi. Opera uchun buyurtma olinishi katta muvaffaqiyat edi. Sho’x va qiziqarli “Soxta laqma” pe’sasiga to’xtashadi. Volfgang opera yozishga katta qiziqish bilan kirishadi. Alohida ansambllar va ariyalarning tuzilishidan tashqari, imkoniyat doirasida, kompozitor ularni o’z operalarining bo’lajak ijrochilariga xam ko’rsatib berardi. U yo’l-yo’lakay partituraga zaruriy o’zarishlarni kiritar, ularni u yoki bu xonandaning ovoz xususiyatlari bilan aniq uyg’unlashtirishga xarakat qilardi. Xamma ishlar oxirlab borardi. Xuddi shu vaqtda kutilmagan noxushlik boshlanadi. Shu aytgacha yosh musiqachiga omad kulib boqayotgan edi. Xamma undan bamisoli qiziqarli qo’g’irchoqqa qaraganday zavqlanishardi. Endi esa Volfgang 12 yoshga kirmoqda. Tez orada u o’z sohadosh musiqachilarining havfli dushmaniga aylanib qoladi. Uning shu yoshda operalar ijod qilishi va ularni qo’yishi hazil gapmi? “Soxta laqma” operasining qo’yilishiga nima bo’lsa xam yo’l qo’ymaslik lozim! Yaqindagina mo’’jizakor bola bilan iftixor qilib yurgan ayrim san’atkorlar, endi orqavarotdan bo’ladigan ziddiyatlarning murakkab kirdikorlarini ishga solib yuborishadi. Kelgindi Italiyalik maestrolarning aytganlariga xavola qilib, ular kichkina Motsartni musiqani o’zi yozmaganlikda ayblashadi. 12 yoshli bolaga opera yozish xaqidagi buyurtma g’arazli bo’lib, to’liq uydirma va yolg’ondan iborat deb mish-mish tarqataladi. Bu ayyor Zaltsburglik organchi o’g’lining o’rniga o’zi yozadi- da, o’g’lining kelajagini ta’minlash uchun uning nomidan e’lon qiladi! Leopold Motsart o’kinch va darg’azablikdan o’zini yo’qotib qo’yadi. Shunday qilib, bosh repetitsiya tashkil bo’lmaydi. Teatr direktsiya va’da qilingan pullarni to’lashdan bosh tortadi. Bu batamom mag’lubiyat edi. 1769-yil yanvarda doktor Mesmerning uyida havaskor qo’shiqchilar kuchi bilan Volfgangning bir ko’rinishli “ Basten va Bastena “ zingshpilining namoyishi bo’lib o’tadi. Bu asar barchani ohangdorligi, Avstriya xalq qo’shiqlariga yaqinligi bilan asir qiladi. Volfgangning Zaltsburgga qaytib kelishi bilanoq, uning yutuq va qayg’ularini yuragiga yaqin oladigan arxiepiskop o’z kapellasidagi musiqachilarga “ Soxta laqma” operasini o’rganib olishlari uchun ko’rsatma beradi. Bu opera hozirgacha ham Zaltsburg sahnalarida qo’yilib kelinadi. 1770-yilda Leopold Motsart o’g’lini Italiyaga olib keladi. Italiya shaharlarida Volfgangning kontsertlari shov-shouvli muvaffaqiyatlarga erishadi. 14 yoshli o’smir taklif etayotgan dasturlar o’zining kengligi va murakkabligi bilan hammani hayratga soladi. Ularda faqat klavir chalish texnikasigina emas, balki bolaning ajoyib kompozitorlik mahorati, uning o’zigagina xos bo’lgan improvizatsiya qila bila olish qobiliyati ham namoyon bo’ladi. Boloniyada Motsart 2 oy mobaynida padre Martini bilan kontrapunktdan saboq oladi hamda kompozitsiya bo’yicha ancha murakkab imtihonlarni topshiradi. Mahalliy Filarmoniya akademiyasi uni o’z a’zosi qilib saylaydi. O’z navbatida Milandagi opera teatri direktsiyasi unga “ Mitridat, Ponti shohi” ( Rasin tragediyasi asosida) operasini tayyorlash uchun buyurtma beradi. Uni yaratar ekan, yosh kompozitor ongli ravishda o’sha paytdpagi italyancha “ jiddiy” operalar(opera seria) uslubiga mo’ljal oladi. Opera liq to’lgan zalda ketma-ket 20 marta qo’yiladi. Motsartning ikki yil keyinroq qo’yilgan ikkinchi operasi --“ Lyuchiy Sulla” ham oldingisidan ham kam zafar qozonmaydi. Shunga qaramay, yosh musiqachiga Italiyadan doimiy boshpana topishning imkoni bo’lmaydi. Motsart oilasining sayohat yillarida Leopold Motsartning tez-tez ketib qolishlariga keng fe’llik bilan qaraydigan arxiepiskop vafot etadi. Vafot etgan arxiepiskop o’rnini graf Ieronim Koloredo egallaydi. Ushbu badqovoq va takabbur boshliqning opera musiqachilarini ko’rishga toqati yo’q edi. U o’ziga bo’ysunadigan musiqachilarning opera yozish singari “ nomo’’tabar” mashg’ulotlarga, shuningdek, xorijiy teatrlarga vaqt sarflamasliklari kerak hisoblardi. Motsartlarga (ota va o’g’ilga) zudlik bilan Zaltsburgga qaytib kelishga buyruq beriladi. 1773-yilning martida Volfgang Italiyani bir umrga tark etadi. Xilma-xil taassurotlar, zo’r muvaffaqiyatlar hamda kelajakka bo’lgan ko’tarinki ishonch bilan to’lgan bolalik ortad qoladi. Hayotning yangi sahifalari boshlanadi. Volfgang 17 yoshga to’ladi. Shunda u shunchalik baland bo’yli bo’lmagan, ozg’in, yuzi to’la bo’lmasa-da kattagina o’spirin edi. Yuz ifodalari tez-tez o’zgarib turardi. Uning yirik moviy ko’zlari jiddiy va o’ychan boqardi. Biroq ular ijodiy ruhlanish alangasi bilan to’lganida, uning yuzlari ham go’zallashib ketardi. Afsuski o’zining buyuk iqtidori gullagan paytida Motsart sharoit taqozosiga ko’ra, kichkinagina, markazdan uzoqda qolgan shaharchada kunlarni bema’nilarcha o’tkazishga mahkum edi. Bu erdagi hamma narsa: qo’pol va zolim arxiepiskopga qullarcha itoatkorlik ham, mahalliy zodagonlarning ochko’zligi va johilligi ham yigitchaga azob berardi. Zaltsburgda opera teatri ham, ochiq kontsertlar ham qiziqarli ma’rifatli kishilar bilan uchrashuvlar ham yo’q edi. Shahardan ruxsatsiz chiqish, buning ustiga opera yozish navqiron Motsartga qat’iy taqiqlab qo’yilgandi. Biroq kompozitsiya bilan jiddiy shug’ullanish davom etardi. Endilikda u asosan, cholg’u asarlar, ya’ni simfoniya va sonatalar, sho’x divertismentlar, ochiq havoda ijro etish uchun mo’ljallangan tabrik serenadalarini yaratardi. Ayni shu yillarda motsartona shakl shakllanib boradi. Sayohat qilgan yillarida turli mamlakatlarda to’plangan badiiy taassurotlar uning asarlarida ko’proq ko’zga tashlanib, ijodiy mustaqillik bilan omuxtalashib bormoqda edi. Arxiepiskopning buyrug’iga muvofiq, yigitcha cherkovdagi xor musiqasi uchun ko’plab asarlar yozishga majbur bo’ladi. Bunday asarlar shu lahzadayoq o’rganilar va ijro etilardi. Bu kelajakda operalar, ulug’vor xor sahnalari yozish uchun tayyorgarlik vazifasini bajargan... Shunga qaramay, Italiya shuhratidan keyin faqat birgina shularni (messa) yozish bilan shug’ullanish zerikarlidir. Yagona quvonch -- drama teatri edi. 1774-yilda Gyotening xatlaridan tashkil topgan “Yosh Verterning iztiroblari” romani bosilib chiqiladi. Bu asar yosh muallifga butun Evropa shuhratini olib keldi. Romanning dadil yangiligi shunda ediki, qahramonning chuqur shaxsiy iztiroblari ijtimoiy hayotda hal qilib bo’lmaydigan ziddiyatlar bilan zich tarzda bog’lanib ketgan edi. Yorqin aql va katta qalb egasi bo’lgan yosh yigitcha-- Verter hayotdan ko’z yumadi. Buning sababi faqat baxtsiz sevgi bo’lib qolmasdan, ayni paytda atrof-muhit bilan kelisha olmaslik ham edi. Shunday qilib, romanda birinchi marotaba ijtimoiy tartiblar qoralanadi. Faqat adabiyotshunoslargina emas balki o’sha davrdagi barcha yosh ijodkorlar yangi erkin istiqbolga intilishadi. Ularning orasida Motsart ham bor edi. U o’zining navqiron yigitlik davridagi ijodida zamondoshlarini to’lqinlantirayotgan bezovtalik va shubhalarga bevosita javob beradi. Bu 17 yoshli kompozitornig yangi 4 ta simfoniyasida ochiq ko’zga tashlanadi. Shu yillardagi eng muvaffaqiyatli va o’ziga xos asarlardan biri -- sol minor (№25) simfoniyasidir. Unda qayg’uli, iztirobli kechinmalar, tuyg’ularning shiddati isyonkor va jo’shqin e’tirozlar bilan alashinadi. Ushbu simfoniyani Zaltsburg ommasi anglab etmadi. Uni kompozitorning otasi ham ma’qullagan emas. Zaltsburgliklar engil, ko’ngilochar musiqalarni xush ko’rishardi. Shuning uchun ham yosh kompozitor uchun birinchi navbatda sho’x divertismentlar (o’ziga xos syuitalar) va poetik serenadalar turadi. Ularda latif hayotbaxsh p’esalar nozik samimiy lirika bilan almashinib turadi. Besh yildan keyingina katta qiyinchiliklar bilan Motsart Zaltsburgdan ketish uchun ruxsat oladi. Myunxen va Mangeym orqali u Parijga jo’naydi. Bu gal uni onasi kuzatib boradi. Bu vaqtlarda Mangeym eng yirik musiqa markazlaridan biri edi. U erda ko’plab kuchli musiqachilar ijod qilishardi. Mangeym simfonik orkestri tom ma’noda shuhrat taratgan edi. Mangeymda yosh Motsart 15 yoshli Aloziya Veberni uchratadi. Aloziya go’zal ovoz sohibasi edi. Uning uchun yigitcha go’zal kontsert ariyalarini yozib beradi. Ayni paytda u Aloziyaga uylanishni xamda kelgusi operalarida uning qo’shiqlar kuylashini orzu qilardi. O’g’lining teatrdagi kambag’al ishchining qiziga uylanish xaqidagi niyati Leopold Motsartning jahlini chiqaradi. Tezroq Parijga ketish kerak! Biroq Parijda yosh kompozitor uchun ish yo’q edi. Bir necha oy mobaynida arzon mexmonxonaning ko’rimsiz nomerida arzimas darslar bilan qanoatlanishga majbur bo’ladi. Buning ustiga uni taqdirning yana bir yangi zarbasi kutardi -- uning onasi kasal bo’lib qoladi va tez orada vafot etadi. Ruhi cho’kkan holda u o’z yurtiga qaytadi. Barcha ko’rguliklarning ustiga Motsart bu vaqtda Aloziyaning opera malikasi bo’lib ulgurgani xamda turmushga chiqqanligini eshitadi. Shu paytlarda kyurfurst Bavarskiy Motsartga Yunon mifologiyasi syujetiga asoslangan “Idomeney Krit shohi” operasini yozishga buyurtma beradi. “Idomeney”ning prem’erasi 1781-yil 29-yanvarda bo’lib o’tadi. Birinchi tovushlaridanoq opera tinglovchilarning butun e’tiborini jalb qiladi. “Idomeney”ning porloq muvaffaqiyatidan keyin arxiepiskop uyida malay maqomidagi Motsartning ahvoli yanada chidab bo’lmas darajaga etadi. Uning iste’fo xaqidagi iltimoslari kamsitishlarning yangi oqimini vujudga keltiradi: arxiepiskopning yaqinlaridan biri graf Arko Motsartni xaqoratlarga ko’pib tashlaydi xamda g’azabi tutib turganda uni eshikdan tashqariga uloqtiradi. Bunga chiday olmagan Motsart Venaga ketadi. U Aloziyaning onasi xonim Veberning mo’’jazgina xonadonidan boshpana topadi. Oilada Aloziyaning bir necha singillari bo’lib, ulardan biri Konstanstsiya edi. Keyinroq Motsart unga uylandi. Kompozitor uch- to’rtta dars topishga muvofiq bo’ldi. Eng muhimi saroy milliy opera teatri uchun zingshpil -- “Saroydagi o’g’irlik” komik operasiga buyurtma oldi ” Saroydagi o’g’irlik” zingshpilida Motsart nemis milliy operasining asoschisi sifatida namoyon bo’ladi. U o’z asarlarida ohang jihatidan rivojlanib boruvchi ariyalarni, murakkab ansambllarni kiritadi. Qo’shiqlarga boy oddiy komediya uning talqinida xaqiqiy operaga aylandi. Prem’era 1882-yil 16- iyunda bo’lib o’tadi. Tomoshabinlar uni gulduros qarsaklar bilan kutib oladi. Tez orada opera ko’plab teatrlarning sahnalarida qo’yila boshlaydi. Venadagi hayot oson kechmadi. Boylar xonadonlari va ochiq kontsertlardagi tez-tez uyushtiriladigan chiqishlar, o’quvchilar bilan o’tkaziladigan holda toydiruvchi mashg’ulotlar, xar-xil “voqeliklarga” bag’ishlangan tezkor asarlarni yozish, ertangi kunga nisbatan ishonchsizlik -- bularnig barchasi Motsartning unchalik yaxshi bo’lmagan sog’lig’ini emira boshlaydi. U shu kezda 30 yoshga to’lib bormoqda edi. Nazorat topshiriqlari: 2.1.1. V.A. Motsartning tarjimayi holi va bolalik yillari xaqida bayon qiling. 2.1.2. V.A. Motsartning bolalik davridagi kontsert safarlari xaqida so’zlab bering. 2.1.3. V.A. Motsart oilasi xaqida so’zlab bering. 2.2.1. V.A. Motsart hayotining ilk davrida yaratgan asarlarini bayon qiling 2.2.2. V.A. Motsartning shaxsiy hayoti xaqida so’zlab bering. 3-asosiy masala bo’yicha o’qituvchining maqsadi: V.A. Motsart musiqasining uslubiy xususiyatlari xaqida tushuntirish. Identiv o’quv maqsadlari: 3.1. V.A. Motsart musiqasining uslubiy xususiyatlariga tasnif beradilar. 3.2. V.A.Motsart operasi estetikasining Glyuk opera estetikasidan farqini izohlab beradilar. 3-asosiy masalaning bayoni: Kompozitor musiqasining uslubiy xususiyatlari. Motsart artistlarning musobaqalarida tengi yo’qligicha qolaverdi. Motsartona ijrolarning ko’tarinki jozibasi, bitmas-tuganmas ijodiy kashfiyotlar uni Vena ommasining sevimli musiqachisiga aylantirgan edi. Ohangdor ta’sirchanlik, ijrodagi xushxohanglik Motsart ijrosida o’sha davr klavesinchilariga xos bo’lgan texnikaning hayratli darajadagi sayqallanganligi bilan qo’shilib ketgan edi. Uning badihalari takrorlanmas darajada go’zal bo’lgan. Kontsert estradasining o’zidayoq bo’ladigan bevosita ijod, hayajonga to’lib turgan ommaning ko’z oldida yangi musiqa yaratish quvonchlari motsartona ijrolarga qandaydir alohida beqiyos joziba bag’ishlardi. Kontsertlarda chiqish qilar ekan u har gal o’z asarida yangi p’esalarni ijro etishni burchi deb bilardi. Shuning uchun ham o’sha yillar klavir kompozitsiyalari : fortepiano va orkestr uchun kontsertlar, sonatalar, fantaziyalar, variatsiyalarning ustunligi bejiz emas. Yo’l-yo’lakay turli-tuman kamer ansabllari, triolar, kvartetlar, kvintetlar yaratilardi. 1786-yilda Motsart abbat Lorentso da Ponte bilan tanishadi. U har tomonlama ma’lumotli shaxs, buning ustiga yaxshigina shoir bo’lgan. U italyancha matnlarga yozilgan Motsartning 3 ta operasiga librettolar tayyorlagan . Bular -- “ Figaroning uylanishi”, “ Don Juan” va “ Xamma shunday qiladi” operalari uchun librettolari. Operani nemis tilida qo’yish imkoniga ega bo’lmaganligi uchun Motsart buffa janriga murojaat qiladi. Da Ponte bilan birgalikda Motsart Bomarshening “ Figaroning uylanishi” trilogiyasining 2 chi qismida to’xtaydi. U biroz oldinroq--- 1784-yilda Parijda qo’yilgan edi. Bomarshening mashhur p’esasi syujeti asosida opera yaratish g’oyasi Avstriyada reaktsiya hukmron bo’lgan bir sharoitda favqulodda jur’at talab qilishi sir emas. Bomarshe komediyasi Frantsiyadagi 1789-yilgi burjua inqilobi arafasida feodal- aristokratik tarkiblarni fosh qilishda juda katta rol o’ynaydi xamda uchinchi tabaqa qo’lidagi inqilobiy bayroq vazifasini o’tadi. Da Ponte librettosida komediyaning ijtimoiy o’tkirligi bir ozgina silliqlangan bo’lasa-da, eng asosiysi -- beshafqat ho’jayinlar, zodagonlar bilan aqlli, epchil kelishgan xizmatchilarni o’zaro qarshi qo’yish saqlab qolingan. “Figaroning uylanishi” operasi tashqi tomondan buffa operalari an’anasida yozilgan bo’lsa-da, musiqiy-dramatik yangilanish tamoyillariga ko’ra u XVIII asr musiqy teatri tarixida mutlaqo yangi voqea sifatida namoyon bo’lgan edi. “Saroydagi o’g’irlik”da qo’yilgan tamoyillarni rivojlantirar ekan, Motsart “ Figaroning uylanishi”da realistik komediya yaratadi. Undagi har bir harakatlanuvchi shaxs o’zining shaxsiy musiqiy tavsifiga ega bo’ladi. Opera prem’erasi 1786-yil 1-mayda bo’lib o’tadi. U juda katta muvaffaqiyat qozonadi. Figaroning mashhur “Sho’x bola” ariyasi Vena ko’chalarida mayxona va restoranlarda ijro etilardi. O’sha paytlarda yirik markazlardan biri – Chexiyaning poytaxti Pragada “ Figaroning uylanishi” birinchi qo’yishdayoq katta shuhrat qozondi. 1786-1787- yillarning butun mavsumi davomida uzluksiz qo’yildi. “ Figaroning uylanishi” dagi musiqa xalq musiqasiga aylanib ketdi. Motsart o’zining do’sti Ponte bilan 1787-yilda Praga opera teatri uchun maxsus “ Don Juan” operasini yaratadi. Motsart ko’plab syujetlarni ko’rib chiqadi, nihoyat, oxirida ispan dvoryani Don Juan xaqidagi afsonaga to’xtaydi. Dastlab bu afsonaga ispan dramaturgi Tirso da Molina dramatik ishlov bergan edi. Keyinroq unga “J.B.Moler va K. Galdoni murojaat etishgan. XIX asrda Don Juan obrazi Bayron, Lena va Pushkinni o’ziga jalb etadi. Opera janrida “ Don Juan” -- Motsartning buyuk yutug’idir. Agar “ Figaroning uylanishi” o’zining barcha yangiliklari bilan buffa opera janriga mansub, “ Saroydagi o’g’irlik” zinshpil, “Don Juan”ni esa muayyan bir janr turkumiga kiritish mumkin emas edi. Motsartning o’zi operani “ drama giokoso” (“ quvnoq drama”) deb atagan edi. Bu bilan u operaning dramatik mohiyatini ta’kidlab ko’rsatgan. Motsartning opera estetikasi, uning Glyuk opera estetikasidan farqi. Hasadchilarning hiyla nayrangiga qaramay, nihoyat, imperator Motsartga Glyuk vafotidan so’ng bo’shab qolgan kamer-musiqachi lavozimini berishga qaror qildi. Lekin Glyuk oladigan ikki ming taler o’rniga Motsartga 800 taler belgilanadi, xolos. Umuman olganda, Iosif II ni buyuk bastakorning ijodi kam qiziqtirardi. Motsartning butun saroy xizmatidagi vaqti mobaynida, unga faqat saroy shahar ballari chun bir necha 10ta raqslarga buyurtma beriladi. “ Don Juan” operasining muvaffaqiyati bastakorning moddiy holatini yaxshilamadi. Pragada ushlanib qolganligi tufayli Motsart deyarli barcha darslarini yo’qotdi. Xotini og’ir betob edi. Eski qarzlarga yangilari qo’shilardi. Ertangi kunga doimiy ishonchsizlik, tashvish va xavotirlar yildan yilga Motsartning noziklashib qolgan sog’lini zaiflashtirardi. U jadallik bilan ko’plab asarlar: turli yakka holda ijro etiluvchi musiqa cholg’ulari va orkestr uchun kontsertlar, kvartetlar va kvintetlar, ariya va qo’shiqlar, kichik raqslar yaratardi. Lekin barcha urinishlar befoyda edi. Noshirlar bastakorni har qadamda aldab, tunashardi. Zamondoshlari tomonidan kam tushunilgan, so’nggi ansambllari --- kamer musiqasi shoh asarlari uchun Motsart o’z noshiridan kulgili darajada past bo’lgan qalam haqi oladi. So’nggi 3 ta simfoniya. 1788-yili yozi davomida Motsart 3 ta so’nggi simfoniyalarini yozadi: raqs ohanglari singdirilgan mi bemol major simfoniyasi XVIII asr simfonik musiqasida va XIX romantik simfonizmida ustunlik qiluvchi nodir hodisa bo’lgan. Motsartning eng mashhur lirik-dramatik sol minor simfoniyasi, do major monumental simfoniyasi (“ Yupiter”) nomini olgan edi, u uchlik fuga bilan omuxtalashuvchi ko’tarinki finalga ega edi. Uchta simfoniyada simfonik turkumlarning birligi muammosi hal qilingan . 1790-yilning boshida Venada Motsartning Da Ponte librettosiga yozilgan yangi “ Hamma shunday qiladi” buffa operasi qo’yiladi. G’oyaviy jihatdan bu opera “ Figaroning uylanishi “ va “ Don Juan”dan pastroq bo’lsa-da, musiqiy tavsiflarning yorqinligi, individual aniqligiga, psixologik nozikligiga, ansambl mahoratiga ko’ra u motsartona musiqiy dramaturgiya tamoyillarini rivojlantiradi. Motsartning bu quvnoq, shuningdek, bir qator shodiyona sahnaviy vaziyatlarga boy seria operasi kompozitorning o’z hayoti bilan keskin nomuvofiqlikda edi: uning moddiy ahvoli og’ir va ahyon-ahyondagi chiqishlari esa hayotiy ehtiyojlarini qondirolmasdi. 1791-yil yozida Chexiya qiroli Leopold II ning taxtga o’tirishi munosabati bilan Motsartga «Titning raxmdilligi» seria operasiga buyurtma beriladi (Metastazio librettosi asosidagi). Ushbu opera Evropa teatrlari repertuariga kirgan emas, kompozitor ijodida xam u ikkinchi darajali o’rin tutadi, zero, XVIII asr oxiriga kelib, mifologik va qadimgi tarixiy syujetlar asosidagi seria opera janrining vaqti o’tgan edi. Daho Motsartning eng buyuk kashfiyotlaridan biri uning oxirgi operasi — «Sexrli nay» bo’lib, Vilandning «Lulu» ertagiga Shikaneder librettosi asosida yaratilgan edi. Syujetning bolalarcha sodda qurilishi, voqealar rivojidagi mantiqiy asoslarning mavjud emasligiga qaramasdan «Sexrli nay»da Motsartga yaqin bo’lgan ilg’or axloqiy-ma’naviy ideallar mujassamlashgan. «Sexrli nay» XVIII asr Avstriya zingshpil janrini yakunlar ekan, o’zida XIX asr boshlarida paydo bo’lgan nemis romantik operasiga xos bo’lgan qirralarga xam ega edi. Ushbu opera chuqur falsafiy ertak bo’lib, musiqada yorug’lik va tun timsollari qarama-qarshi qo’yiladi. Operada bir-birini sevuvchi Tamino va Paminalarning tuyg’ulari ifodalanadi. Avstriya-nemis xalq teatrining asl personajlari — Papageno va Papagenalarning xalqona xajviy obrazlari xam yorqinlikda ulardan qolishmaydi. Operani xali tugatib ulgurmasidan, Motsart Rekviemga juda g’alati bir sharoitda buyurtma oladi. Uning oldiga qora kiyimdagi bir odam kelib, Rekviemga buyurtma beradi va shu bilan g’oyib bo’ladi. Motsart uni boshqa ko’rmaydi. Mazkur tashrif unda kuchli taassurot qoldiradi. Motsart bu buyurtmani o’limi yaqinlashib kelayotganini payg’ambarlarcha sezgan shaxsning dafnoldi buyurtmasi sifatida qabul qiladi. Keyinchalik ma’lum bo’lishicha, g’alati muxlis graf Shtuppaxning xizmatkori bo’lib, ehtiyoji bor kompozitorlarga turli-tuman asarlarni yozish uchun buyurtma berishni odat qilgan, ularni arzimagan pulga sotib olib, keyinroq bu asarlarni o’z nomidan bosib chiqarar ekan. Rekviem — Motsartning eng ulug’ asarlaridan biridir. An’anaviy lotin matniga dafn marosimida ijro etish uchun yozilgan bu asar o’z musiqasiga ko’ra, sig’inish aqidalari doirasidan chiqib ketadi. Xor, vokal kvarteti va simfonik orkestr vositalarida Motsart chuqur insoniy tuyg’u va iztiroblarni mujassamlashtiradi: unda odamlardagi ruhiy ziddiyatlar dramatizmi, qiyomatning daxshatli manzaralari, yaqinlarni yo’qotishdagi buyuk qayg’u va alam, insonga bo’lgan ishonch va muxabbat aks etgan. Motsart Rekviemni oxiriga etkaza olmaydi: ushbu buyuk asar ustidagi ishni o’lim uzib qo’yadi. Qolgan eskizlardan, qoralama yozuvlardan foydalangan holda bu asarni Motsartning shogirdi Zusmayer oxiriga etkazgan. Motsart 1791-yil 4-dan 5-dekabrga o’tar kechasi vafot etadi (shunda u o’ttiz olti yoshda edi). Dafn marosimi fojeali sharoitda o’tkaziladi. Moddiy imkoniyati yo’qligidan buyuk kompozitor umumiy qabristonga qo’yiladi. Uning aniq ko’milgan joyi xaligacha ma’lum emas. Endilikda Vena qabristonining eng old qismida Motsartga o’rnatilgan go’zal xaykalni ko’rish mumkin. Afsuski, uning ostida buyuk kompozitorning hoki mavjud emas. Zamondoshlar o’z davridagi eng buyuk insonlardan birini so’nggi yo’lga shu tarzda kuzatishgan edi. Nazorat topshiriqlari: 3.1.1. V.A. Motsart musiqasining uslubiy xususiyatlariga izoh bering. 3.1.2. V.A.Motsart operasi estetikasining Glyuk opera estetikasidan farqini izohlab bering. 3.2.1 Motsartning eng ulug’ asarlaridan biri –“ Rekviem” xaqida so’zlab bering. 4-asosiy masala bo’yicha o’qituvchining maqsadi: V.A. Motsart ijodidagi opera va simfoniyalar xaqida so’zlab, tushuntirib ,izohlash. Identiv o’quv maqsadlari: 4.1. V.A. Motsart ijodida opera dramaturgiyasini bayon qiladilar. 4.2. V.A.Motsart ijodida simfoniya janriga izoh beradilar. 4-asosiy masalaning bayoni: V.A.Motsartning opera ijodiyoti. Motsart butun umri davomida operalar yaratgan. 11—12 yoshida u «Apollon va Giatsint», «Soxta laqma» operalarini yozgan. 14 yoshida «Mitridat, Pontiy qiroli» opera-seriasini yaratgan. Uning so’nggi operasi — «Sexrli nay» esa vafot yilida yaratilgan. XVIII asrning 80-yillarida Motsart yaratgan operalarning xro-nologik joylashuvi o’ziga xos simmetriyani tashkil etadi. O’n yillikning boshi va oxirida ikkita zingshpil — «Saroydagi o’g’rilik» (1782) va «Sexrli nay» (1791) joylashgan, ular nemischa matnlarga rechitativlar o’rniga so’zlashuv dialoglarini kiritilishi bilan xarakterlidir. 80-yillarning o’rtalarida italyancha matnlarda ikki — «Figaroning uylanishi» (1786) va «Xamma shunday qiladi» (1790) operasi yozilgan, ularda Avstriya milliy madaniyati sharoitida buffa janri an’analari rivojlantirilgan edi. Mana shu operalarning barchasi orasida Motsartning buyuk kashfiyotlaridan biri italyancha matnga yozilgan, tragik va komik musiqiy teatr qirralarini mujassam etgan, psixologik musiqiy drama deb xisoblanuvchi «Don Juan» (1787) operasi qad rostlab turadi. Motsartning ta’kidlashicha: «operada poeziya dramaning qizi sifatida unga itoat qilishi kerak». Ushbu fikr bizga operaga qarashda Motsart nuqtayi nazarining musiqani dramatik xarakatlarga bo’ysundirishga uringan Glyuknikidan nimasi bilan farq qilishini tushunishga imkon beradi. Musiqani operaning asosi deb bilgan Motsart uning dramatik moxiyatiga katta axamiyat bergan. Ijodkorning operalarida musiqa xamma vaqt sahna harakatlarining rivojlanishi bilan to’liq uyg’unlikda bo’lgan. Motsart o’z operalarining librettolariga haddan tashqari talabchan bo’lardi. U librettochilardan musiqaga nisbatan maksimal darajadagi lo’ndalik va e’tiborni talab qilar edi. Musiqaga ustivorlikni bersa-da, Motsart operaga murakkab yaxlit organizm sifatiga qarardi. Motsart opera harakatining barcha unsurlarini bir-biriga bo’ysundirgan holda musiqa va dramatik xarakatlarning to’la moslashuviga erishgan. Motsart buffa, seria va zingshpil janrlarida operalar yaratgan. Bu janrlarning xar biri Vena simfonizmining tamoyillariga o’xshab, uning ijodida boshqa janrlarning unsurlarini qo’shish bilan boyitilib borardi. Jumladan, «Figaroning uylanishi» asosiy janr belgilariga ko’ra, buffa operasi, biroq grafinya obrazi buffa obrazlari turiga kirmaydi: uning birinchi ariyasi («Sevgi xudosi») seria operalarining lirik ariyalariga xos bo’lgan lamentoni xam qamrab oladi.. Motsart o’z qaxramonlarining musiqiy tavsifini berishda nihoyatda moxir edi. Bu qotib qolgan maskalar emas, balki tirik insonlar bo’lib, ularning ichki va tashqi qiyofalari butun spektakl davomida ochilib boradi. Don Juan, Donna Anna, Susanna va boshqa ko’plab personajlar shular jumlasidandir. Uning operalaridagi asosiy harakatlanuvchi shaxslar murakkab va ko’p qirrali obrazlarni yaratadigan o’ziga xos, intonatsiyali davrlar (tovushlar izchilligi) bilan ziynatlangan. Masalan, Don Juan obrazida uning jur’ati, qayfiyati, hayotiy lazzatlarga nisbatan behalovat muxabbati ta’kidlanadi; Susanna obrazida — ayol jozibasi, ayyorligi, aqli va hiylakorligi; Bazilio obrazida — pastkashlik va makkorlik kabi qirralar ko’rsatilgan. Qaxramonlarning tavsifi yakkaxon nomerlar va duetlardagina emas, balki ansambllarda xam ochib beriladi. XVIII asr operalarining kompozitsion tarkibi muayyan an’analarga ega: opera o’zida bir qator mustaqil tugallangan nomerlarni xam mujassamlashtirgan, ular o’zaro yo rechitativlar, yoki so’zlashuv dialoglari bilan bog’lanib turgan. Operaning xar bir ko’rinishi barcha ishtirok etuvchi shaxslarning qatnashuvidagi rivojlangan ansamblli saxnadan iborat bo’lgan katta final bilan yakunlangan. Bu an’anaga Motsart xam rioya qiladi, biroq nomerlarning bir-biridan keyin kelishi unda har doim qotib qolgan sxemalarning kuchi bilan emas, balki dramatik xarakatlarning mantiqi bilan shartlangan. Jumladan, «Figaroning uylanishi» Susanna va Figaroning ikkita dueti bilan boshlanadiki, bu amaldagi qonuriiyatlarni ochiqdan ochiq buzish edi. Motsart xar doim qaxramonlarining navbatdagi ariyani kutib, sahnada qotib qolmasligi uchun qayg’urardi. Uning opera shakli sohasidagi kashfiyotlari shu bilan bog’liq. Ko’p hollarda u aloxida nomerlarning tugallanganligini opera sahnasining yaxlit rivoji bilan qo’shib yuboradi. Operaning eng hayajonli, asosiy sahnalari ansamblli ko’rinishlar bo’lib, ularda ziddiyatlar ravshan va o’tkir nuqtasiga etadi. «Figaroning uylanishi» operasi.«Figaroning uylanishi» operasi 1786-yilda frantsuz yozuvchisi Bomarshening «g’alati kun yoki Figaroning uylanishi» komediyasi asosida yozilgan. Motsartni komediyaning dadilligi va o’tkirligi jalb etgan. Graf Almaviva xonadonida ikki xizmatkor — Figaro va Susannalarning to’yiga tayyorgarlik bormoqda. Biroq grafning o’ziga xam Susanna yoqadi, shuning uchun u turli baxonalar bilan to’yni orqaga suraveradi. Figarodagi aql, topqirlik va epchillik barcha to’siqlarni sindiradi. Xizmatkorlar, xatto o’z xo’jayinlarini xam axmoq qilishni uddalashadi xamda uni juda noqulay vaziyatda qoldirishadi. Faqat tashvishlar bilan to’lib-toshgan kun baxtli to’y bilan yakunlanadi. Komediyaning syujeti xuquqsizlikning barcha azoblarini o’z boshidan kechirgan Motsart uchun juda yaqin edi. Operada oddiy insonning boy, badavlat xukmdorlardan ustunligini ko’rsatish imkoniyati uni, ayniqsa, o’ziga ko’proq jalb etgan. Opera librettosi (uning so’z bilan ifodalangan matni) italiyalik Lorenso da Pontega tegishli. Da Ponte Bomarshe komediyasining eng o’tkir qirralarini ancha silliqlashga majbur bo’lishiga qaramasdan, operada uning bosh g’oyasi — xizmatkorning xo’jayindan ustunligi saqlanib qolgan. V.A.Motsartning simfonik ijodiyoti. Motsart yaratgan simfonik musiqa janrlariga simfoniyalar (41), serenadalar, divertismentlar, kassatsiyalar (30 dan ortiq), turli cholg’ularining orkestr bilan birgalikdagi kontsertlari kiradi. Motsartning dastlabki simfoniyalari I.K. Bax ta’siri ostida sak-kiz yoshida yaratilgan edi. Keyinroq Motsart Evropa simfoniyachiligining eng yaxshi an’analariga tayangan bo’lsa-da, ulardan ancha o’zib ketdi. Ayrim simfoniyalar syuita, serenada, divertismentlarga yaqin bo’lib, turkum bilan yaxlit birlikni tashkil etmaydi. Biroq ularda kompozitorning tez rivojlanib xamda mustahkamlanib borayotgan individualligi: Motsartga xos boigan davrali (tovush izchilligiga ega bo’lgan) go’zal hxanglar, musiqiy dramatizm, dinamika ko’rsatib turadi. Motsart simfoniyalari orasida «Xafner simfoniyasi»ni alohida ajratish mumkin. U dastlab serenada tarzida yozilgan bo’lib, olti qismdan iborat. Keyinchalik ikki qismni marsh xamda ikki menuetlardan birini olib tashlab, Motsart bu asarni to’rt qismli simfoniyaga aylantiradi. Yana bitta qiziqarli simfoniya mavjud bo’lib, u «Pragacha» deyiladi. Zero, bu asar dastlab Pragada «Figaroning uylanishi» operasi qo’yilgan yilda ijro etilgan edi. U uch qismli turkumdan iborat bo’lib, unda menuet mavjud emas, shuningdek, u sub’ektiv-lirik xarakteri bilan xam ajralib turadi. Motsartning oxirgi uchta simfoniyasi uning simfonik ijodining yakuni bo’lib, undagi eng xarakterli va qimmatli jihatlarning oliy darajadagi sintezini umumlashtiradi. 39-simfoniyaning o’ziga xosligi qahramonona-dramatik yo’nalish bo’lib, raqsona-maishiy musiqa asosida shakllantirilgan. 40-simfoniya — g-moll mutlaqo o’zgacha g’oyaviy-emotsional xamda obrazli mazmunga ega bo’lib, Motsart simfoniyalarining barchasidan ko’ra mashhurdir. Uni ba’zan «verterona» deb xam atashadi, chunki u «Bo’ron va tazyiq» davridagi g’oyaviy muhitda uning ko’tarinki emotsionalligi bilan tug’ilgan. Gyotening mashhur asari “Yosh Verterning iztiroblari” xam xuddi shu davrda yaratilgan edi. Ushbu simfoniya qaysidir ma’noda romantik sim-fonizmni oldindan payqagan xamda Shubertning «Tugallanmagan simfoniyasi»ga o’xshab ketadigan joylari bor. Ushbu simfoniya turkumning yagonaligi bilan ajralib turadi. Bu holat birinchi qism va final oralig’idagi arkalarda namoyon bo’ladi. Motsartnng so’nggi — 41 C-dur simfoniyasi yuksak badiiy mahorati bilan ajralib turadi. Sub’ektiv-lirik g-moll simfoniyasidan farqli ravishda ushbu simfoniya nisbatan ob’ektiv va epik xarakter kasb etadi. Musiqa tarixida u «Yupiter» nomi bilan mashhurdir. Simfoniyaning o’ziga xos xususiyati shundaki, uning umumiy rivojlantirilishi monumental finalga olib boradi. «Associated Press» agentligi ma’lumotlariga ko’ra, buyuk bastakor Volfgang Amadey Motsart o’limidan 200 yil o’tib, uning shu paytgacha ma’lum bo’lmagan ikkita yangi asari topilgan. Bu musiqiy asarlar bir asrdan ortiq vaqtdan beri Frantsiyaning Nant shaxridagi kutubxonada saqlab kelinayotgan edi. Avstriyaning Zaltsburg shaxrida joylashgan Motsart xalqaro fondi tadqiqotchilari 2007-yilning sentabrida ushbu p’esalar Motsartga tegishli bo’lishi mumkinligini aytishgan. Uzoq izlanishlardan so’ng, asarlar xaqiqatan xam san’atkor ijodiga mansub ekanligi ma’lum bo’ldi. Mazkur fondning ilmiy izlanishlar etakchisi Ulrich Leisinger «Motsart buni yoshlik chog’larida, aniqrog’i, 7—8 yoshlarida yozgan», degan to’xtamga kelgan. Uning aytishicha, Motsart bu yoshda musiqiy notalarni bilmagani uchun u chalayotgan kuylarni otasi Leopold qog’ozga tushirgan. Motsart jamg’armasi o’tkazgan bir qancha izlanishlar xam qo’lyozmalar uning otasiga tegishli ekanini tasdiqladi. Biroq mutaxassislar fikricha, Motsartning otasi musiqani uslub jihatdan puxta qilib yoza oladigan darajadagi bastakor bo’lmagan. Topilgan asarlar noyob iste’dod birinchi musiqiy asarini o’z ichiga oluvchi «Nanner s Music Book» («Nannerlning musiqiy kitobi») qo’lyozmasining qismlari, deb xisoblanmoqda. Nazorat topshiriqlari: 4.1.1. Motsartning Rekviem asarini xaqida bayon qiling? 4.1.2. Opera janrini talqin etishda Motsart va Glyuk nuqtayi nazarlarining asosiy farqlarini sharhlab bering? 4.1.3. Motsartning harakatlanuvchi shaxslarning musiqiy tavsifni be- rishdagi mahorati bilan bog’liq yangiliklar xaqida bayon qiling. 4.2.1. XVIII asr operalarining kompozitsiya qurilishidagi o’ziga xoslikning Mohiyatini tushuntiring. 4.2.2. Motsart qaysi an’analarga tayangan holda ijod qilganini bayon qiling. 4.2.3. Motsart simfoniyalari xaqida so’zlab bering. 4.2.4. Motsartning simfoniyalari kimning ta’siri ostida yozilgani xaqida izoh bering. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. ” Chet el musiqa tarixi”dan ma’ruzalar matni. G; 2010 yil. 2. I.Proxorova “Muzo’kalnaya literatura zarubejno’x stran” M; «Muzo’ka»1977. 3. A.X.Trigulova « Xorijiy musiqa adabiyoti» T. “ Ilm Ziyo” 2209 yil.