V.Motsart ijodi. .(1756-1792)
Ko’riladigan masalalar
1. Jahon musiqa madaniyati tarixida Motsart ijodining ahamiyati.
2. Zaltsburg davrida Motsartning ijodiyoti.(1756-1780 y).
3. Kompozitor musiqasining uslubiy xususiyatlari.
4. V.A. Motsartning opera,simfoniyalari.
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar : Simfoniya, trilogiya, lamentatsiya,
kyurfyurst, opera, dramatik obrazlar, arxepiskop, sonat, aklavesin, kamerdiner,
skripka, fleyta, organ, p’esa, zingshpil, divertisment, serenada provansalcha, kolorit,
meshchan, akademiz, burjuaziya, postanovka, rechitativ, novella, xabanera, goblas,
polo, progressiv, simfoniya .
1-asosiy masala bo’yicha o’qituvchining maqsadi: Jahon musiqa madaniyati
tarixida Motsart ijodining ahamiyati xaqida so’zlab tushuntirib berish.
Identiv o’quv maqsadlari:
1.1. Jahon musiqa madaniyati tarixida Motsart ijodining ahamiyati xaqida bayon
qiladi.
1-asosiy masalaning bayoni:
Jahon musiqa madaniyati tarixida Motsart ijodining ahamiyati. Buyuk
kompozitor Volfgang Amadey Motsart o’zining qisqa, ammo ajoyib hayoti davomida
turli janrlarda 600 ga yaqin musiqa asarlarini yaratdi. Ular ichidan eng ommalashib
ketganlarini aniq nomlarini bilmasak ham, turli parchalarni ko’p marta tinglaganmiz
va hammamiz yaxshi bilamiz. Bular : “ Figaroning uylanishi”, “ Sehrli nay” operalari
va o’zining betakrorligi bilan ajralib turuvchi -- “ Rekviem” dir.
Buyuk ijodkorning hayoti, yanada ko’proq uning o’limi tafsilotlari odamlarda
odamlarda katta qiziqish uyg’otadi. Motsart o’limi jumbog’iga birinchilardan bo’lib
o’zining “ Motsart va Saleri” asarida A.S. Pushkin murojaat qildi. Keyinroq, XX
asrda, ingliz dramaturgi Piter Sheffer A.S. Pushkin asarini o’qib “ Amadeus” p’esasini
yozdi. Bu asar hozirgi kungacha jahonning ko’plab teatrlari sahnasida katta
muvaffaqiyat bilan qo’yilmoqda. 1984-yilda esa shu p’esa mazmuni asosida rejisser
Milosh Forman “ Amadey “ filmini suratga oldi. Jahon kinomatografiyasining ushbu
durdona asari turli nominatsiyalarda 7 ta “ Oskar” mukofotini oldi, shu jumladan,
rejissura uchun ham mukofotlandi.
Hayotimizda deyarli har kuni Motsart yaratgan asarlar bilan to’qnash kelamiz. Bu
musiqa radio orqali jaranglaydi. Uni televidenie orqali namoyish qilishadi. Engil,
quvnoq, xushchaqchaq musiqa kayfiyatni ko’taradi, atrof dunyoni boshqacha ko’z
bilan yordam beradi.
Barchamizning bu insonga uning shaxsiyatiga intilishimizning boisi nimada? Nega
Motsartga bo’lgan qiziqish mana 250 yildan beri so’nmasdan kelmoqda! Buni bir so’z
bilan tushuntirish mumkin: u—daho, bundaylar zaminimizda kamyob va shunisi bilan
ular bizni o’ziga tortib turadi.
Nazorat topshiriqlari:
1.1.1. Jahon musiqa madaniyati tarixida Motsart ijodining ahamiyati xaqida so’zlab
bering.
1.1.2. V.A. Motsart xaqida yaratilgan adabiy asarlar va filmlar xaqida bayon qiling.
2-asosiy masala bo’yicha o’qituvchining maqsadi: V.A.Motsartning ilk hayoti
davri xaqida so’zlab tushuntirib beradi.
Identiv o’quv maqsadlari:
2.1. V.A. Motsartning tarjimayi holi va bolalik yillari xaqida bayon qiladilar.
2.2. V.A. Motsartning bolalik davridagi kontsert safarlari xaqida so’zlab beradilar.
2-asosiy masalaning bayoni:
Zaltsburg davrida Motsartning ijodiyoti.(1756-1780 y). Volfgang Amadey
Motsart 1756-yil 27-yanvarda Alp o’lkasida joylashgan, san’at asarlariga o’xshash
daryolar, bog’ va o’rmonlar bilan o’ralgan Zaltsburg shaharchasida dunyoga keladi.
Zaltsburg o’sha paytlarda kichkinagina knyazlikdan iborat bo’lib, unga Zaltsburg
arxiepiskopi hukmronlik qilar edi. Motsartning otasi Leapold Motsart yaxshigina
shuhrat qozongan skripkachi, organchi, pedagog bo’lib, graf Turnning Zaltsburgdagi
katta amaldorlaridan birining saroy sozandasi va kamerdineri bo’lib ishlardi.
Volfgang oiladagi ettinchi farzand edi. Uning deyarli barcha aka-ukalari va opa-
singillari go’daklik chog’laridayoq vafot etishgan, birgina opasi Mariya Anna tirik
qolgan edi. Uni oilada erkalab, Nannerl deb chaqirishar edi. Qizcha undan 4 yarim
yosh katta edi.
Volfgang va Nannerlning dastlabki musiqiy tarbiyasi otasining rahbarligida amalga
oshadi. Nannerl 8 yoshidan klavesin chalishni o’rgana boshlaydi. Otani hayratlarga
solgancha, 3 yarim yoshli bolakay opasi o’rgatgan barcha p’esalarni, eshitganlarini
xatosiz holda takrorlay olardi. Kunlarning birida ota uyga o’z do’sti Shaxtner bilan
kirib keladi.
4 yoshli Motsart stolda o’tirganicha nota qog’oziga pero bilan nimalarnidir yozardi.
Siyohdonga faqat pero emas, bolaning barmoqlari ham botirilar edi. Otasining “Nima
qilayapsan”, degan savoliga bola : “Klavesin uchun kontsert yozayapman”, deb javob
beradi. Ota nota qog’ozi varag’ini qo’liga olib, bola yozuvi bilan tuzilgan, siyoh
dog’lari bilan qoplangan notalarni ko’zdan kechiradi. Dastlab, unga va Shaxtnerga
bularning barchasi bolalarcha o’yinqaroqlik bo’lib tuyuladi. Biroq diqqat bilan
kuzatganidan keyin, uning ko’zlaridan xursandchilik yoshlari toma boshlaydi.
“Qarang, janob Shaxtner”,-- deb yuzlanadi u do’stiga,-- bularning barchasi to’g’ri,
ma’noli-ku!”.
1762-yil yanvarda Volfgang 6 yoshga to’ladi, opasi esa 10 yarim yoshli bo’ladi.
Ularning har ikkisi ham klavesin chalish texnikasini shu darajada egallashadiki, ota
bolalar bilan birgalikda kontsert safari uyushtirish rejalarini tuzadi. Ular dastlab
Myunxenga kelib kurfyurst Bavarskiy saroyida muvaffaqiyatli chiqishlar qilishadi.
Leopold Motsart ta’til paytida Avstriya poytaxti safari taraddudi bilan band bo’ladi.
Motsart farzandlarining Venadagi birinchi chiqishlari katta shov-shuvga sabab
bo’ldi. Bolalar a’yonlarning mehmonxonalarida, hatto qirol oilasida kontsertlar
berishadi. Saroy hashamatlari orasida 6 yoshli artistning gavdasi odastdagidan ko’ra
yanada nozik, zaif va jajji ko’rinar edi.
Volfgangning favqulodda san’ati hayajonlar bo’ronini hosil qildi. Barcha zafar va
ommaviy hayajonlarga qaramasdan, bunday hayot bolalar uchun og’irlik qilardi. Ular
dam olmasdan turib turli shaharlar va mamlakatlarga borishadi. Ketma-ket bir necha
soat davomida ijrochilik va improvizatsiya qilashardi. ( U vaqtlarda kontsertlar 4-5
soatlab davom etgan). Uylariga qaytishlari bilanoq, Leopold Motsart bolalarning
mashg’ulotlari qat’iy va rejali tarzda amalga oshishi xaqida qayg’uradi. Bunda u faqat
musiqani emas, balki maktab o’quv fanlarini ham nazardan chetda qoldirmaydi.
Motsart o’qish, husnixat, frantsuz tili bilan shug’ullana boshlaydi. Uning eng yaxshi
ko’rgan fani arifmetika edi. Volfgang hisobni qunt bilan o’rganadi va tez orada 4
arifmetik amallarni egallaydi. U har kuni misol va masalalar bilan yozuv taxtasining
har ikki tomonini to’ldirib tashlardi.
Shu yilning yozida arxiepiskopdan yana bir marta ta’til uchun ruxsat so’rab,
Leopold Motsart bolalar bilan nisbatan uzoqroq safarga otlanadi. Ularning oxirgi
maqsadlari Parij edi. Past bo’yli, bir yonida jajjigina shamshirchasi hamda qo’ltig’ida
uchburchakli bezagi bo’lgan, binafsharang atlas kamzul kiygan kokilli parikdagi
kichkintoy Motsart klavesin yoniga dadil kelar, yoqimli, samimiyat bilan o’ng va chap
tomonga ta’zim bajo qilib qo’yardi. U o’zining va boshqalarning asarlarini mahorat
bilan ijro etar, notanish notalarni shunday engillik bilan o’qir ediki, go’yoki ular unga
oldindan tanishdek tuyulardi. Berilgan mavzularda improvizatsiya qilar, ustiga ro’mol
yopib qo’yilgan klaviaturada eng og’ir p’esalarni tiniq va xatosiz chalardi.
Motsart Parijda barakali ijod qildi. 1764-yil boshida uning skripka va klavesin
uchun dastlabki 4ta sonatasi nashrdan chiqdi. Zarvaraqda ularning etti yoshli bola
tomonidan yozilgani ko’rsatib qo’yilgan edi.
Parijdagi 5 oy davom etgan safar muvaffaqiyatlaridan ruhlangan Leopold
Motsart 1764-yil aprelida bolalarni Londonga olib boradi. Angliyada Persell vafotidan
keyin endilikda jahon e’tiboridagi o’z milliy kompozitorlari yo’q edi, vaholanki, XVII
asrda London musiqa san’ati yuksak darajada rivojlangan shaxar xisoblanardi. Bu
erda Volfgang Iogann Xristian Bax bilan tanishadi, u buyuk Iogann Sebastyanning
o’g’li edi. Baxning klavesindagi mahoratli ijrolari bolada juda katta taasurot qoldiradi.
Unga I.S.Baxning klavir sonatalari yoqib qoladi. Ular yorqin va hayotbaxsh, o’ynoqi
va erka kuylarga boy, italyancha operalardagi ariyalarga o’xshab ketardi. Yoshlari
orasidagi katta farqqa qaramasdan, ular tez orada qalin do’st bo’lib qolishadi.
Ko’pincha ular ayni bir paytning o’zida musiqiy mavzuda ikki klavesinda
improvizatsiya kuy ijro etishib, eshituvchilarning barchasini xayratda qoldirishar edi.
Londonda sakkiz yoshli Volfgang yana oltita sonata yozadi. Ular klavesin uchun
bo’lib, skripka yoki fleyta jo’rligida ijro etishga mo’ljallangan edi. Bundan tashqari u
simfoniyalar yaratishga xam kirishib ketadi. Angliyada o’tkazilgan bir yil davomida
boladagi musiqiy rivojlanish sezilarli tarzda olg’a ketdi.
Bir joydan ikkinchi joyga muntazam ravishda ko’chib yurishlarga qaramasdan,
bola otasining rahbarligida musiqa bilan xam, umumta’lim fanlari bilan xam uzluksiz
shug’ullanishni kanda qilmadi.
Mehmondo’st Angliya bilan xayrlashish qanchalik og’ir bo’lmasin, Leopold
Motsartga Zaltsburg arxiepiskopi tomonidan berilgan ta’til muddati allaqachon o’tib
bo’lgan edi. Golland elchisining qattiq iltimosining yuzidan o’tolmay, Leopold yo’l-
yo’lakay Gollandiya va Frantsiyaga kirib o’tishni xam rejalashtiradi. Ular Gaaga,
Gent, Rotterdam, Amsterdam va boshqa shaxarlarda bo’lishadi. Hamma erlarda xam
muvaffaqiyat juda yuksak bo’ladi. Ilgari Frantsiya va Angliyada bo’lganiday, bu erda
ham bolalarni gulduros qarsaklar bilan kutib olishadi, ularning sha’nlariga maqtovlar
yog’dirishadi.
1766-yil noyabrda Parijda, Shvetsariya, Germaniyaning ko’plab shaxarlarida
muvaffaiyatli chiqishlaridan so’ng, Motsartning oilasi jonajon Zaltsburg shaxriga
qaytib keladi. Uyga qaytib kelganlari zaxotiyoq ota bolalar bilan jiddiy va rejali
ishlarni boshlab yuboradi. Skripka, klavesin va organdagi mashg’ulotlar davom
ettiriladi. Musiqiy kompozitsiya jiddiy o’rganiladi. Shuningdek, arifmetika, tarix va
geografiya mashg’ulotlari ham davom etadi. Bulardan tashqari, Volfgang lotin va
italyan tillarini o’rganishga kirishadi . U davrlarda buni o’rganish kompozitor uchun
majburiy edi.
1767-yilda Vena yosh gertsoginya Mariya Iozefaning Neapol qiroliga nikohlanishi
munosabati bilan bo’ladigan saroy tantanalariga tayyorlanayotgan edi. Qulay
daqiqalarni hisobga olgan holda, Leopold Motsart sentyabrda oilasi bilan Avstriya
poytaxtiga yo’l oladi. Biroq safar muvaffaqiyatsiz chiqadi. Venada chechak kasali
tarqalgandi. Bolalarni zudlik bilan shahardan olib ketishga to’g’ri keladi. Motsartlar
oilasini Moraviyada joylashib qolishi uchun taklif bergan do’stlar paydo bo’lishadi.
Biroq allaqachon vaqt qo’ldan ketgan edi. Opa ham uka ham suvchechakning og’ir
shakli bilan og’rishadi, Volfgangning ko’zlarida asorat qoldiradi. Unga hatto bir
umrga ko’rlik tahdid soladi. 10 kundan keyingina uning ko’rishi tiklana boshlaydi.
1768-yil yanvarida Motsartlar oilasi Venaga qaytib keladi . Ammo Vena
tomoshabinlarida opa va ukaning chiqishlariga bo’lgan qiziqish sovugan edi. Ularni
o’z salonlariga taklif qiladiganlar keskin kamayib ketadi . Faqat rus elchisi knyaz
Dmitriy Mixaylovich Golitsinning yosh Zaltsburgliklarga mehri saqlanib qoladi.
Uning saroyida Volfgang va Nannerl uchun maxsus tashkil etilgan kontsert katta
muvaffaqiyat bilan o’tadi, bu ma’lum darajada Venada zodagonlarning loqaydligiga
berilgan munosib javob edi.
Do’stlarinig yordami bilan Volfgang saroyda chiqish qilish imkoniga ega bo’ladi.
Volfgangning asari Avstriyaning yangi imperatori Iosif II ga yoqib qoladi va u 12
yoshli kompozitor asarlaridan birini Vena opera teatri sahnasida ijro etilishi xususida
istak bildiradi. Opera uchun buyurtma olinishi katta muvaffaqiyat edi. Sho’x va
qiziqarli “Soxta laqma” pe’sasiga to’xtashadi. Volfgang opera yozishga katta qiziqish
bilan kirishadi. Alohida ansambllar va ariyalarning tuzilishidan tashqari, imkoniyat
doirasida, kompozitor ularni o’z operalarining bo’lajak ijrochilariga xam ko’rsatib
berardi. U yo’l-yo’lakay partituraga zaruriy o’zarishlarni kiritar, ularni u yoki bu
xonandaning ovoz xususiyatlari bilan aniq uyg’unlashtirishga xarakat qilardi. Xamma
ishlar oxirlab borardi.
Xuddi shu vaqtda kutilmagan noxushlik boshlanadi. Shu aytgacha yosh
musiqachiga omad kulib boqayotgan edi. Xamma undan bamisoli qiziqarli
qo’g’irchoqqa qaraganday zavqlanishardi. Endi esa Volfgang 12 yoshga kirmoqda.
Tez orada u o’z sohadosh musiqachilarining havfli dushmaniga aylanib qoladi. Uning
shu yoshda operalar ijod qilishi va ularni qo’yishi hazil gapmi? “Soxta laqma”
operasining qo’yilishiga nima bo’lsa xam yo’l qo’ymaslik lozim!
Yaqindagina mo’’jizakor bola bilan iftixor qilib yurgan ayrim san’atkorlar, endi
orqavarotdan bo’ladigan ziddiyatlarning murakkab kirdikorlarini ishga solib
yuborishadi. Kelgindi Italiyalik maestrolarning aytganlariga xavola qilib, ular
kichkina Motsartni musiqani o’zi yozmaganlikda ayblashadi. 12 yoshli bolaga opera
yozish xaqidagi buyurtma g’arazli bo’lib, to’liq uydirma va yolg’ondan iborat deb
mish-mish tarqataladi. Bu ayyor Zaltsburglik organchi o’g’lining o’rniga o’zi yozadi-
da, o’g’lining kelajagini ta’minlash uchun uning nomidan e’lon qiladi! Leopold
Motsart o’kinch va darg’azablikdan o’zini yo’qotib qo’yadi. Shunday qilib, bosh
repetitsiya tashkil bo’lmaydi. Teatr direktsiya va’da qilingan pullarni to’lashdan bosh
tortadi. Bu batamom mag’lubiyat edi.
1769-yil yanvarda doktor Mesmerning uyida havaskor qo’shiqchilar kuchi bilan
Volfgangning bir ko’rinishli “ Basten va Bastena “ zingshpilining namoyishi bo’lib
o’tadi. Bu asar barchani ohangdorligi, Avstriya xalq qo’shiqlariga yaqinligi bilan asir
qiladi. Volfgangning Zaltsburgga qaytib kelishi bilanoq, uning yutuq va qayg’ularini
yuragiga yaqin oladigan arxiepiskop o’z kapellasidagi musiqachilarga “ Soxta laqma”
operasini o’rganib olishlari uchun ko’rsatma beradi. Bu opera hozirgacha ham
Zaltsburg sahnalarida qo’yilib kelinadi.
1770-yilda Leopold Motsart o’g’lini Italiyaga olib keladi. Italiya shaharlarida
Volfgangning kontsertlari shov-shouvli muvaffaqiyatlarga erishadi. 14 yoshli o’smir
taklif etayotgan dasturlar o’zining kengligi va murakkabligi bilan hammani hayratga
soladi. Ularda faqat klavir chalish texnikasigina emas, balki bolaning ajoyib
kompozitorlik mahorati, uning o’zigagina xos bo’lgan improvizatsiya qila bila olish
qobiliyati ham namoyon bo’ladi.
Boloniyada Motsart 2 oy mobaynida padre Martini bilan kontrapunktdan saboq
oladi hamda kompozitsiya bo’yicha ancha murakkab imtihonlarni topshiradi.
Mahalliy Filarmoniya akademiyasi uni o’z a’zosi qilib saylaydi. O’z navbatida
Milandagi opera teatri direktsiyasi unga “ Mitridat, Ponti shohi” ( Rasin tragediyasi
asosida) operasini tayyorlash uchun buyurtma beradi. Uni yaratar ekan, yosh
kompozitor ongli ravishda o’sha paytdpagi italyancha “ jiddiy” operalar(opera seria)
uslubiga mo’ljal oladi. Opera liq to’lgan zalda ketma-ket 20 marta qo’yiladi.
Motsartning ikki yil keyinroq qo’yilgan ikkinchi operasi --“ Lyuchiy Sulla” ham
oldingisidan ham kam zafar qozonmaydi. Shunga qaramay, yosh musiqachiga
Italiyadan doimiy boshpana topishning imkoni bo’lmaydi.
Motsart oilasining sayohat yillarida Leopold Motsartning tez-tez ketib
qolishlariga keng fe’llik bilan qaraydigan arxiepiskop vafot etadi. Vafot etgan
arxiepiskop o’rnini graf Ieronim Koloredo egallaydi. Ushbu badqovoq va takabbur
boshliqning opera musiqachilarini ko’rishga toqati yo’q edi. U o’ziga bo’ysunadigan
musiqachilarning opera yozish singari “ nomo’’tabar” mashg’ulotlarga, shuningdek,
xorijiy teatrlarga vaqt sarflamasliklari kerak hisoblardi. Motsartlarga (ota va o’g’ilga)
zudlik bilan Zaltsburgga qaytib kelishga buyruq beriladi. 1773-yilning martida
Volfgang Italiyani bir umrga tark etadi. Xilma-xil taassurotlar, zo’r muvaffaqiyatlar
hamda kelajakka bo’lgan ko’tarinki ishonch bilan to’lgan bolalik ortad qoladi.
Hayotning yangi sahifalari boshlanadi.
Volfgang 17 yoshga to’ladi. Shunda u shunchalik baland bo’yli bo’lmagan,
ozg’in, yuzi to’la bo’lmasa-da kattagina o’spirin edi. Yuz ifodalari tez-tez o’zgarib
turardi. Uning yirik moviy ko’zlari jiddiy va o’ychan boqardi. Biroq ular ijodiy
ruhlanish alangasi bilan to’lganida, uning yuzlari ham go’zallashib ketardi. Afsuski
o’zining buyuk iqtidori gullagan paytida Motsart sharoit taqozosiga ko’ra,
kichkinagina, markazdan uzoqda qolgan shaharchada kunlarni bema’nilarcha
o’tkazishga mahkum edi. Bu erdagi hamma narsa: qo’pol va zolim arxiepiskopga
qullarcha itoatkorlik ham, mahalliy zodagonlarning ochko’zligi va johilligi ham
yigitchaga azob berardi. Zaltsburgda opera teatri ham, ochiq kontsertlar ham qiziqarli
ma’rifatli kishilar bilan uchrashuvlar ham yo’q edi. Shahardan ruxsatsiz chiqish,
buning ustiga opera yozish navqiron Motsartga qat’iy taqiqlab qo’yilgandi.
Biroq kompozitsiya bilan jiddiy shug’ullanish davom etardi. Endilikda u asosan,
cholg’u asarlar, ya’ni simfoniya va sonatalar, sho’x divertismentlar, ochiq havoda
ijro etish uchun mo’ljallangan tabrik serenadalarini yaratardi. Ayni shu yillarda
motsartona shakl shakllanib boradi. Sayohat qilgan yillarida turli mamlakatlarda
to’plangan badiiy taassurotlar uning asarlarida ko’proq ko’zga tashlanib, ijodiy
mustaqillik bilan omuxtalashib bormoqda edi.
Arxiepiskopning buyrug’iga muvofiq, yigitcha cherkovdagi xor musiqasi uchun
ko’plab asarlar yozishga majbur bo’ladi. Bunday asarlar shu lahzadayoq o’rganilar va
ijro etilardi. Bu kelajakda operalar, ulug’vor xor sahnalari yozish uchun tayyorgarlik
vazifasini bajargan... Shunga qaramay, Italiya shuhratidan keyin faqat birgina shularni
(messa) yozish bilan shug’ullanish zerikarlidir. Yagona quvonch -- drama teatri edi.
1774-yilda Gyotening xatlaridan tashkil topgan “Yosh Verterning iztiroblari”
romani bosilib chiqiladi. Bu asar yosh muallifga butun Evropa shuhratini olib keldi.
Romanning dadil yangiligi shunda ediki, qahramonning chuqur shaxsiy iztiroblari
ijtimoiy hayotda hal qilib bo’lmaydigan ziddiyatlar bilan zich tarzda bog’lanib ketgan
edi. Yorqin aql va katta qalb egasi bo’lgan yosh yigitcha-- Verter hayotdan ko’z
yumadi. Buning sababi faqat baxtsiz sevgi bo’lib qolmasdan, ayni paytda atrof-muhit
bilan kelisha olmaslik ham edi. Shunday qilib, romanda birinchi marotaba ijtimoiy
tartiblar qoralanadi.
Faqat adabiyotshunoslargina emas balki o’sha davrdagi barcha yosh ijodkorlar
yangi erkin istiqbolga intilishadi. Ularning orasida Motsart ham bor edi. U o’zining
navqiron yigitlik davridagi ijodida zamondoshlarini to’lqinlantirayotgan bezovtalik va
shubhalarga bevosita javob beradi. Bu 17 yoshli kompozitornig yangi 4 ta
simfoniyasida ochiq ko’zga tashlanadi. Shu yillardagi eng muvaffaqiyatli va o’ziga
xos asarlardan biri -- sol minor (№25) simfoniyasidir. Unda qayg’uli, iztirobli
kechinmalar, tuyg’ularning shiddati isyonkor va jo’shqin e’tirozlar bilan alashinadi.
Ushbu simfoniyani Zaltsburg ommasi anglab etmadi. Uni kompozitorning otasi ham
ma’qullagan emas.
Zaltsburgliklar engil, ko’ngilochar musiqalarni xush ko’rishardi. Shuning uchun
ham yosh kompozitor uchun birinchi navbatda sho’x divertismentlar (o’ziga xos
syuitalar) va poetik serenadalar turadi. Ularda latif hayotbaxsh p’esalar nozik samimiy
lirika bilan almashinib turadi. Besh yildan keyingina katta qiyinchiliklar bilan Motsart
Zaltsburgdan ketish uchun ruxsat oladi. Myunxen va Mangeym orqali u Parijga
jo’naydi. Bu gal uni onasi kuzatib boradi.
Bu vaqtlarda Mangeym eng yirik musiqa markazlaridan biri edi. U erda ko’plab
kuchli musiqachilar ijod qilishardi. Mangeym simfonik orkestri tom ma’noda shuhrat
taratgan edi. Mangeymda yosh Motsart 15 yoshli Aloziya Veberni uchratadi. Aloziya
go’zal ovoz sohibasi edi. Uning uchun yigitcha go’zal kontsert ariyalarini yozib
beradi. Ayni paytda u Aloziyaga uylanishni xamda kelgusi operalarida uning
qo’shiqlar kuylashini orzu qilardi. O’g’lining teatrdagi kambag’al ishchining qiziga
uylanish xaqidagi niyati Leopold Motsartning jahlini chiqaradi. Tezroq Parijga ketish
kerak! Biroq Parijda yosh kompozitor uchun ish yo’q edi. Bir necha oy mobaynida
arzon mexmonxonaning ko’rimsiz nomerida arzimas darslar bilan qanoatlanishga
majbur bo’ladi. Buning ustiga uni taqdirning yana bir yangi zarbasi kutardi -- uning
onasi kasal bo’lib qoladi va tez orada vafot etadi. Ruhi cho’kkan holda u o’z yurtiga
qaytadi. Barcha ko’rguliklarning ustiga Motsart bu vaqtda Aloziyaning opera malikasi
bo’lib ulgurgani xamda turmushga chiqqanligini eshitadi. Shu paytlarda kyurfurst
Bavarskiy Motsartga Yunon mifologiyasi syujetiga asoslangan “Idomeney Krit shohi”
operasini yozishga buyurtma beradi.
“Idomeney”ning prem’erasi 1781-yil 29-yanvarda bo’lib o’tadi. Birinchi
tovushlaridanoq opera tinglovchilarning butun e’tiborini jalb qiladi. “Idomeney”ning
porloq muvaffaqiyatidan keyin arxiepiskop uyida malay maqomidagi Motsartning
ahvoli yanada chidab bo’lmas darajaga etadi. Uning iste’fo xaqidagi iltimoslari
kamsitishlarning yangi oqimini vujudga keltiradi: arxiepiskopning yaqinlaridan biri
graf Arko Motsartni xaqoratlarga ko’pib tashlaydi xamda g’azabi tutib turganda uni
eshikdan tashqariga uloqtiradi. Bunga chiday olmagan Motsart Venaga ketadi. U
Aloziyaning onasi xonim Veberning mo’’jazgina xonadonidan boshpana topadi.
Oilada Aloziyaning bir necha singillari bo’lib, ulardan biri Konstanstsiya edi.
Keyinroq Motsart unga uylandi. Kompozitor uch- to’rtta dars topishga muvofiq
bo’ldi. Eng muhimi saroy milliy opera teatri uchun zingshpil -- “Saroydagi o’g’irlik”
komik operasiga buyurtma oldi ” Saroydagi o’g’irlik” zingshpilida Motsart nemis
milliy operasining asoschisi sifatida namoyon bo’ladi. U o’z asarlarida ohang
jihatidan rivojlanib boruvchi ariyalarni, murakkab ansambllarni kiritadi. Qo’shiqlarga
boy oddiy komediya uning talqinida xaqiqiy operaga aylandi. Prem’era 1882-yil 16-
iyunda bo’lib o’tadi. Tomoshabinlar uni gulduros qarsaklar bilan kutib oladi. Tez
orada opera ko’plab teatrlarning sahnalarida qo’yila boshlaydi. Venadagi hayot oson
kechmadi. Boylar xonadonlari va ochiq kontsertlardagi tez-tez uyushtiriladigan
chiqishlar, o’quvchilar bilan o’tkaziladigan holda toydiruvchi mashg’ulotlar, xar-xil
“voqeliklarga” bag’ishlangan tezkor asarlarni yozish, ertangi kunga nisbatan
ishonchsizlik -- bularnig barchasi Motsartning unchalik yaxshi bo’lmagan sog’lig’ini
emira boshlaydi. U shu kezda 30 yoshga to’lib bormoqda edi.
Nazorat topshiriqlari:
2.1.1. V.A. Motsartning tarjimayi holi va bolalik yillari xaqida bayon qiling.
2.1.2. V.A. Motsartning bolalik davridagi kontsert safarlari xaqida so’zlab bering.
2.1.3. V.A. Motsart oilasi xaqida so’zlab bering.
2.2.1. V.A. Motsart hayotining ilk davrida yaratgan asarlarini bayon qiling
2.2.2. V.A. Motsartning shaxsiy hayoti xaqida so’zlab bering.
3-asosiy masala bo’yicha o’qituvchining maqsadi: V.A. Motsart musiqasining
uslubiy xususiyatlari xaqida tushuntirish.
Identiv o’quv maqsadlari:
3.1. V.A. Motsart musiqasining uslubiy xususiyatlariga tasnif beradilar.
3.2. V.A.Motsart operasi estetikasining Glyuk opera estetikasidan farqini izohlab
beradilar.
3-asosiy masalaning bayoni:
Kompozitor
musiqasining
uslubiy
xususiyatlari.
Motsart
artistlarning
musobaqalarida tengi yo’qligicha qolaverdi. Motsartona ijrolarning ko’tarinki
jozibasi, bitmas-tuganmas ijodiy kashfiyotlar uni Vena ommasining sevimli
musiqachisiga aylantirgan edi. Ohangdor ta’sirchanlik, ijrodagi xushxohanglik
Motsart ijrosida o’sha davr klavesinchilariga xos bo’lgan texnikaning hayratli
darajadagi sayqallanganligi bilan qo’shilib ketgan edi. Uning badihalari takrorlanmas
darajada go’zal bo’lgan. Kontsert estradasining o’zidayoq bo’ladigan bevosita ijod,
hayajonga to’lib turgan ommaning ko’z oldida yangi musiqa yaratish quvonchlari
motsartona ijrolarga qandaydir alohida beqiyos joziba bag’ishlardi.
Kontsertlarda chiqish qilar ekan u har gal o’z asarida yangi p’esalarni ijro etishni
burchi deb bilardi. Shuning uchun ham o’sha yillar klavir kompozitsiyalari :
fortepiano va orkestr uchun kontsertlar, sonatalar, fantaziyalar, variatsiyalarning
ustunligi bejiz emas. Yo’l-yo’lakay turli-tuman kamer ansabllari, triolar, kvartetlar,
kvintetlar yaratilardi.
1786-yilda Motsart abbat Lorentso da Ponte bilan tanishadi. U har tomonlama
ma’lumotli shaxs, buning ustiga yaxshigina shoir bo’lgan. U italyancha matnlarga
yozilgan Motsartning 3 ta operasiga librettolar tayyorlagan . Bular -- “ Figaroning
uylanishi”, “ Don Juan” va “ Xamma shunday qiladi” operalari uchun librettolari.
Operani nemis tilida qo’yish imkoniga ega bo’lmaganligi uchun Motsart buffa janriga
murojaat qiladi. Da Ponte bilan birgalikda Motsart Bomarshening “ Figaroning
uylanishi” trilogiyasining 2 chi qismida to’xtaydi. U biroz oldinroq--- 1784-yilda
Parijda qo’yilgan edi.
Bomarshening mashhur p’esasi syujeti asosida opera yaratish g’oyasi Avstriyada
reaktsiya hukmron bo’lgan bir sharoitda favqulodda jur’at talab qilishi sir emas.
Bomarshe komediyasi Frantsiyadagi 1789-yilgi burjua inqilobi arafasida feodal-
aristokratik tarkiblarni fosh qilishda juda katta rol o’ynaydi xamda uchinchi tabaqa
qo’lidagi inqilobiy bayroq vazifasini o’tadi.
Da Ponte librettosida komediyaning ijtimoiy o’tkirligi bir ozgina silliqlangan
bo’lasa-da, eng asosiysi -- beshafqat ho’jayinlar, zodagonlar bilan aqlli, epchil
kelishgan xizmatchilarni o’zaro qarshi qo’yish saqlab qolingan.
“Figaroning uylanishi” operasi tashqi tomondan buffa operalari an’anasida
yozilgan bo’lsa-da, musiqiy-dramatik yangilanish tamoyillariga ko’ra u XVIII asr
musiqy teatri tarixida mutlaqo yangi voqea sifatida namoyon bo’lgan edi. “Saroydagi
o’g’irlik”da qo’yilgan tamoyillarni rivojlantirar ekan, Motsart “ Figaroning
uylanishi”da realistik komediya yaratadi. Undagi har bir harakatlanuvchi shaxs
o’zining shaxsiy musiqiy tavsifiga ega bo’ladi.
Opera prem’erasi 1786-yil 1-mayda bo’lib o’tadi. U juda katta muvaffaqiyat
qozonadi. Figaroning mashhur “Sho’x bola” ariyasi Vena ko’chalarida mayxona va
restoranlarda ijro etilardi.
O’sha paytlarda yirik markazlardan biri – Chexiyaning poytaxti Pragada “
Figaroning uylanishi” birinchi qo’yishdayoq katta shuhrat qozondi. 1786-1787-
yillarning butun mavsumi davomida uzluksiz qo’yildi. “ Figaroning uylanishi” dagi
musiqa xalq musiqasiga aylanib ketdi.
Motsart o’zining do’sti Ponte bilan 1787-yilda Praga opera teatri uchun maxsus
“ Don Juan” operasini yaratadi. Motsart ko’plab syujetlarni ko’rib chiqadi, nihoyat,
oxirida ispan dvoryani Don Juan xaqidagi afsonaga to’xtaydi. Dastlab bu afsonaga
ispan dramaturgi Tirso da Molina dramatik ishlov bergan edi. Keyinroq unga
“J.B.Moler va K. Galdoni murojaat etishgan. XIX asrda Don Juan obrazi Bayron,
Lena va Pushkinni o’ziga jalb etadi.
Opera janrida “ Don Juan” -- Motsartning buyuk yutug’idir. Agar “ Figaroning
uylanishi” o’zining barcha yangiliklari bilan buffa opera janriga mansub, “ Saroydagi
o’g’irlik” zinshpil, “Don Juan”ni esa muayyan bir janr turkumiga kiritish mumkin
emas edi. Motsartning o’zi operani “ drama giokoso” (“ quvnoq drama”) deb atagan
edi. Bu bilan u operaning dramatik mohiyatini ta’kidlab ko’rsatgan.
Motsartning opera estetikasi, uning Glyuk opera estetikasidan farqi.
Hasadchilarning hiyla nayrangiga qaramay, nihoyat, imperator Motsartga Glyuk
vafotidan so’ng bo’shab qolgan kamer-musiqachi lavozimini berishga qaror qildi.
Lekin Glyuk oladigan ikki ming taler o’rniga Motsartga 800 taler belgilanadi, xolos.
Umuman olganda, Iosif II ni buyuk bastakorning ijodi kam qiziqtirardi. Motsartning
butun saroy xizmatidagi vaqti mobaynida, unga faqat saroy shahar ballari chun bir
necha 10ta raqslarga buyurtma beriladi.
“ Don Juan” operasining muvaffaqiyati bastakorning moddiy holatini
yaxshilamadi. Pragada ushlanib qolganligi tufayli Motsart deyarli barcha darslarini
yo’qotdi. Xotini og’ir betob edi. Eski qarzlarga yangilari qo’shilardi.
Ertangi kunga doimiy ishonchsizlik, tashvish va xavotirlar yildan yilga
Motsartning noziklashib qolgan sog’lini zaiflashtirardi. U jadallik bilan ko’plab
asarlar: turli yakka holda ijro etiluvchi musiqa cholg’ulari va orkestr uchun
kontsertlar, kvartetlar va kvintetlar, ariya va qo’shiqlar, kichik raqslar yaratardi. Lekin
barcha urinishlar befoyda edi. Noshirlar bastakorni har qadamda aldab, tunashardi.
Zamondoshlari tomonidan kam tushunilgan, so’nggi ansambllari --- kamer
musiqasi shoh asarlari uchun Motsart o’z noshiridan kulgili darajada past bo’lgan
qalam haqi oladi.
So’nggi 3 ta simfoniya. 1788-yili yozi davomida Motsart 3 ta so’nggi
simfoniyalarini yozadi: raqs ohanglari singdirilgan mi bemol major simfoniyasi XVIII
asr simfonik musiqasida va XIX romantik simfonizmida ustunlik qiluvchi nodir
hodisa bo’lgan. Motsartning eng mashhur lirik-dramatik sol minor simfoniyasi, do
major monumental simfoniyasi (“ Yupiter”) nomini olgan edi, u uchlik fuga bilan
omuxtalashuvchi ko’tarinki finalga ega edi. Uchta simfoniyada simfonik
turkumlarning birligi muammosi hal qilingan .
1790-yilning boshida Venada Motsartning Da Ponte librettosiga yozilgan yangi
“ Hamma shunday qiladi” buffa operasi qo’yiladi. G’oyaviy jihatdan bu opera “
Figaroning uylanishi “ va “ Don Juan”dan pastroq bo’lsa-da, musiqiy tavsiflarning
yorqinligi, individual aniqligiga, psixologik nozikligiga, ansambl mahoratiga ko’ra u
motsartona musiqiy dramaturgiya tamoyillarini rivojlantiradi. Motsartning bu
quvnoq, shuningdek, bir qator shodiyona sahnaviy vaziyatlarga boy seria operasi
kompozitorning o’z hayoti bilan keskin nomuvofiqlikda edi: uning moddiy ahvoli
og’ir va ahyon-ahyondagi chiqishlari esa hayotiy ehtiyojlarini qondirolmasdi.
1791-yil yozida Chexiya qiroli Leopold II ning taxtga o’tirishi munosabati bilan
Motsartga «Titning raxmdilligi» seria operasiga buyurtma beriladi (Metastazio
