VOKAL-XOR MALAKALARI VA ULARNING AHAMIYATI

Yuklangan vaqt

2024-09-10

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

5

Faytl hajmi

30,5 KB


1 VOKAL-XOR MALAKALARI VA ULARNING AHAMIYATI REJA: 1. Vokal – xor malakalari haqida ma’lumot 2. Vokal-xor malakalarining turlari 3. Musiqa darsida vokal-xor malakalarining roli 4. Ashulachilik apparatining tuzilishi va ovoz hosil qilish. Ma’ruza matni Xor bo’lib kuylash murakkab psixologik-fiziologik jarayon hisoblanadi. Musiqa madaniyati darslarida vokal-xor ishlari, o’quvchilarni ahloqiy-estetik tarbiyasi o’qitishning eng faol shaklidir. Xor bo’lib qo’shiq kuylash o’quvchilarning diqqat e’tiborini kuchaytiradi, xotirasi, nutqi rivojlaniradi, ovoz diapazoni kengayiradi, musiqiy o’quvi o’stiradi, mutatsiya davri yengil o’tadi, dunyoqarashi yildan-yilga shakllanib boradi. Vokal-xor malakalari musiqa darsida muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, xor mashg’ulotlarida o’quvchilarning diqqat-e’tibori, ongliligi va aktivligi oshadi, musiqiy xotirasi yaxshi rivojlanadi va o’rgangan qo’shiqlarini ijro etganda, zavqlanish hissi paydo bo’ladi. Qo’shiq kuylaganda, ijodiy ijrochilik hamkorligi kuchayadi va do’stona jamoaga birlashadi. Vokal-xor malakalari yordamida o’quvchilar, qo’shiqni so’z ma’nosi va musiqa ohangini chuqur idrok etadilar va asarni mazmuni orqali hayotni o’rganadilar. Юqorida bayon etilgan natijalarga erishish uchun quyidagi vokal-xor malakalarini shakllantirib borish va xor bo’lib kuylaganda bunga qattiq rioya qilish shart. CHunki aynan vokal-xor malakalari vositasi bilangina yoqimli va ohangdosh, sof xor jarangdorligiga erishish mumkin. Vokal-xor malakalari 6 (olti) turga bo’linadi: 1 VOKAL-XOR MALAKALARI VA ULARNING AHAMIYATI REJA: 1. Vokal – xor malakalari haqida ma’lumot 2. Vokal-xor malakalarining turlari 3. Musiqa darsida vokal-xor malakalarining roli 4. Ashulachilik apparatining tuzilishi va ovoz hosil qilish. Ma’ruza matni Xor bo’lib kuylash murakkab psixologik-fiziologik jarayon hisoblanadi. Musiqa madaniyati darslarida vokal-xor ishlari, o’quvchilarni ahloqiy-estetik tarbiyasi o’qitishning eng faol shaklidir. Xor bo’lib qo’shiq kuylash o’quvchilarning diqqat e’tiborini kuchaytiradi, xotirasi, nutqi rivojlaniradi, ovoz diapazoni kengayiradi, musiqiy o’quvi o’stiradi, mutatsiya davri yengil o’tadi, dunyoqarashi yildan-yilga shakllanib boradi. Vokal-xor malakalari musiqa darsida muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, xor mashg’ulotlarida o’quvchilarning diqqat-e’tibori, ongliligi va aktivligi oshadi, musiqiy xotirasi yaxshi rivojlanadi va o’rgangan qo’shiqlarini ijro etganda, zavqlanish hissi paydo bo’ladi. Qo’shiq kuylaganda, ijodiy ijrochilik hamkorligi kuchayadi va do’stona jamoaga birlashadi. Vokal-xor malakalari yordamida o’quvchilar, qo’shiqni so’z ma’nosi va musiqa ohangini chuqur idrok etadilar va asarni mazmuni orqali hayotni o’rganadilar. Юqorida bayon etilgan natijalarga erishish uchun quyidagi vokal-xor malakalarini shakllantirib borish va xor bo’lib kuylaganda bunga qattiq rioya qilish shart. CHunki aynan vokal-xor malakalari vositasi bilangina yoqimli va ohangdosh, sof xor jarangdorligiga erishish mumkin. Vokal-xor malakalari 6 (olti) turga bo’linadi: 2 1. Darsda qo’shiq kuylash holati 2. Ashulachilik nafasi 3. Ovoz hosil qilish 4. Sozlanish 5. Ansamblь 6. Talaffuz. 1. Qo’shiq kuylash holati, deganda darsda o’quvchilarning o’tirishi va turish holati nazarda tutiladi. O’tirib yoki turib kuylaganda bosh, qo’l va oyoqlarni qanday tutish lozimligi haqida o’quvchilarga tushuntirish va doimo nazorat qilib, eslatib turishdan iboratdir. Mazkur malakaning qoidalari gavdani qiyshaytirmasdan to’g’ri turish, o’tirib kuylaganda parta suyanchig’iga suyanmasdan, yelkalarni yengil kerib, iyakni ortiqcha ko’tarmasdan, bo’yin va boshni to’g’ri ushlash, qo’llarni erkin pastga tushirish va kaftlarni tizzalar ustiga yengil qo’yib engashmasdan o’tirish va oyoqlarni yelka kengligida erkin kuylash kabi holatlardan iboratdir. 2. Ashulachilik nafasi. Ma’lumki kuylashdagi nafas bilan fiziologik nafas o’rtasida ma’lum darajada farq bor. Fiziologik nafas bola tug’ilgan kundan tabiiy holda hayotining oxirigacha amal qila boshlaydi va aniq bir ritmdan ma’lum bir vaqt oralig’ida sodir bo’ladi. Ashula aytishdagi nafas esa qo’shiq xarakteriga qarab, tez, qisqa vaqt oralig’ida sodir bo’ladi. Nafas olish va uni chiqarish qo’shiq jumlasining cho’zimiga, sur’atiga va harakterining ifodalanishiga qarab cho’ziladi. Sun’iy nafasdan aktyorlar, suhandonlar va qo’shiqchilar foydalanadilar. SHuningdek, sun’iy ya’ni ehtiyojga qarab olinadigan nafas, ashulachilik nafasi deyiladi. Ashulachilik nafasining quyidagi turlari mavjud: ko’krak nafasi; diaffragma nafasi; qorin nafasi. Kichik bolalarning ko’krak nafasi hali tor, qisqa ekanligi sababli, ular nafasni ko’krak bilan oladilar, shu bois ashula aytganlarida yelkalarini ko’tarib, shoshilib va qo’shiq jumlasini, so’zini bo’lib nafas olishlari tabiiydir. SHuning uchun bolalarning yelkalarni ko’tarmasdan, osoyishta, vazmin nafas olishi va uni qo’shiq jumlasining oxiriga qadar bir maromda yetkazish, ayniqsa so’zni bo’lib nafas olmaslikni o’rgatib borishi lozim. Nafas olish malakasini ustida ishlash jarayonida bolalar diqqatini 2 1. Darsda qo’shiq kuylash holati 2. Ashulachilik nafasi 3. Ovoz hosil qilish 4. Sozlanish 5. Ansamblь 6. Talaffuz. 1. Qo’shiq kuylash holati, deganda darsda o’quvchilarning o’tirishi va turish holati nazarda tutiladi. O’tirib yoki turib kuylaganda bosh, qo’l va oyoqlarni qanday tutish lozimligi haqida o’quvchilarga tushuntirish va doimo nazorat qilib, eslatib turishdan iboratdir. Mazkur malakaning qoidalari gavdani qiyshaytirmasdan to’g’ri turish, o’tirib kuylaganda parta suyanchig’iga suyanmasdan, yelkalarni yengil kerib, iyakni ortiqcha ko’tarmasdan, bo’yin va boshni to’g’ri ushlash, qo’llarni erkin pastga tushirish va kaftlarni tizzalar ustiga yengil qo’yib engashmasdan o’tirish va oyoqlarni yelka kengligida erkin kuylash kabi holatlardan iboratdir. 2. Ashulachilik nafasi. Ma’lumki kuylashdagi nafas bilan fiziologik nafas o’rtasida ma’lum darajada farq bor. Fiziologik nafas bola tug’ilgan kundan tabiiy holda hayotining oxirigacha amal qila boshlaydi va aniq bir ritmdan ma’lum bir vaqt oralig’ida sodir bo’ladi. Ashula aytishdagi nafas esa qo’shiq xarakteriga qarab, tez, qisqa vaqt oralig’ida sodir bo’ladi. Nafas olish va uni chiqarish qo’shiq jumlasining cho’zimiga, sur’atiga va harakterining ifodalanishiga qarab cho’ziladi. Sun’iy nafasdan aktyorlar, suhandonlar va qo’shiqchilar foydalanadilar. SHuningdek, sun’iy ya’ni ehtiyojga qarab olinadigan nafas, ashulachilik nafasi deyiladi. Ashulachilik nafasining quyidagi turlari mavjud: ko’krak nafasi; diaffragma nafasi; qorin nafasi. Kichik bolalarning ko’krak nafasi hali tor, qisqa ekanligi sababli, ular nafasni ko’krak bilan oladilar, shu bois ashula aytganlarida yelkalarini ko’tarib, shoshilib va qo’shiq jumlasini, so’zini bo’lib nafas olishlari tabiiydir. SHuning uchun bolalarning yelkalarni ko’tarmasdan, osoyishta, vazmin nafas olishi va uni qo’shiq jumlasining oxiriga qadar bir maromda yetkazish, ayniqsa so’zni bo’lib nafas olmaslikni o’rgatib borishi lozim. Nafas olish malakasini ustida ishlash jarayonida bolalar diqqatini 3 ovozlarning kuychan, ravon, yoqimli jaranglashiga jalb etiladi. Buning uchun gulni hidlagandek osoyishta va shovqinsiz nafas olishga o’rgatiladi. Ana shu malakani amalga oshirishda darsliklarda, qo’llanmalarda tavsiya etilgan vokal-xor mashqlarini kuylash, bolalar xorlarida ijro etilgan qo’shiqlarni magnit tasmalari orqali tinglash kabi amaliy mashg’ulotlarda shakllantirib boriladi. Bolalar mashq va qo’shiqlarni kuylaganda o’qituvchining qo’l ishoralarga qarab nafas olishga va uni tejab, rasamati bilan jumla oxirigacha yetkazishga odatlanib borishadi. Ayniqsa, dirijyorlik holatlari «diqqat», «auf», «ijroni boshlash», «ijroni tugatish»larga rioya etib kuylashga o’rgatish nafasini rejaga solish uchun muhimdir. Bolalar nafasining hajmi imkoniyatlarini hisobga olgan holda mashq va qo’shiqlarda nafas olish joylari oldindan belgilab qo’yiladi va ularni o’rgatish jarayonida amalga oshiradi. Ovoz hosil qilish. Ovozni vujudga kelishi murakkab psixologik, fiziologik jarayondir. U ovoz apparati (kekirdak, hiqildoq) va uning ichidagi konussimon ikkita ovoz pardasining nafas (o’pka, traxeyalar, ko’krak qismi) va eshituv apparatlarining birgalikdagi amaliyotida hosil bo’ladi. Tomoqda hosil bo’lgan tovush kuchsiz va xishillab, sadolanib chiqadi, uning nutq apparati ayniqsa burun bo’shlig’i orqali tebranishi kuchayadi va o’ziga xos tembr va jarangdorlik xususiyatiga ega bo’ladi. To’rt organ – nafas, ovoz, nutq va eshituv apparatining o’zaro faoliyatidagi musiqiy oxangga qo’yiladigan ovoz-ashulachilik ovozi deb ataladi. 1-sinfda o’quvchilarning ovozni zo’riqtirmasdan kuylatish uchun ashula aytishi primar (solь1-lya1) bo’ladi, ishchi diapazoni (mi1-si1). Umumiy diapazon (re1-do2) bo’lib, bunga me’yorida amal qilish lozim. Bolalar bosh rezanatoriga asoslangan falьtsetga yaqin ovozda kuylaydilar. Bolalarni kuylatganda faqat юmshoq attaka bilan boshlash lozim, hech qachon qo’shiqni qattiq attaka bilan boshlamaslik kerak. Buni o’qituvchi nazorat qilib borishi shart. Sozlanish. 3 ovozlarning kuychan, ravon, yoqimli jaranglashiga jalb etiladi. Buning uchun gulni hidlagandek osoyishta va shovqinsiz nafas olishga o’rgatiladi. Ana shu malakani amalga oshirishda darsliklarda, qo’llanmalarda tavsiya etilgan vokal-xor mashqlarini kuylash, bolalar xorlarida ijro etilgan qo’shiqlarni magnit tasmalari orqali tinglash kabi amaliy mashg’ulotlarda shakllantirib boriladi. Bolalar mashq va qo’shiqlarni kuylaganda o’qituvchining qo’l ishoralarga qarab nafas olishga va uni tejab, rasamati bilan jumla oxirigacha yetkazishga odatlanib borishadi. Ayniqsa, dirijyorlik holatlari «diqqat», «auf», «ijroni boshlash», «ijroni tugatish»larga rioya etib kuylashga o’rgatish nafasini rejaga solish uchun muhimdir. Bolalar nafasining hajmi imkoniyatlarini hisobga olgan holda mashq va qo’shiqlarda nafas olish joylari oldindan belgilab qo’yiladi va ularni o’rgatish jarayonida amalga oshiradi. Ovoz hosil qilish. Ovozni vujudga kelishi murakkab psixologik, fiziologik jarayondir. U ovoz apparati (kekirdak, hiqildoq) va uning ichidagi konussimon ikkita ovoz pardasining nafas (o’pka, traxeyalar, ko’krak qismi) va eshituv apparatlarining birgalikdagi amaliyotida hosil bo’ladi. Tomoqda hosil bo’lgan tovush kuchsiz va xishillab, sadolanib chiqadi, uning nutq apparati ayniqsa burun bo’shlig’i orqali tebranishi kuchayadi va o’ziga xos tembr va jarangdorlik xususiyatiga ega bo’ladi. To’rt organ – nafas, ovoz, nutq va eshituv apparatining o’zaro faoliyatidagi musiqiy oxangga qo’yiladigan ovoz-ashulachilik ovozi deb ataladi. 1-sinfda o’quvchilarning ovozni zo’riqtirmasdan kuylatish uchun ashula aytishi primar (solь1-lya1) bo’ladi, ishchi diapazoni (mi1-si1). Umumiy diapazon (re1-do2) bo’lib, bunga me’yorida amal qilish lozim. Bolalar bosh rezanatoriga asoslangan falьtsetga yaqin ovozda kuylaydilar. Bolalarni kuylatganda faqat юmshoq attaka bilan boshlash lozim, hech qachon qo’shiqni qattiq attaka bilan boshlamaslik kerak. Buni o’qituvchi nazorat qilib borishi shart. Sozlanish. 4 Soz har bir bolaning berilgan musiqa tovushini aniq idrok etib, o’z ovozini unga moslab kuylashi, saqlanishi degan ma’noni anglatadi. Boshqacha qilib aytganda, sozlanish – ma’lum balandlikdagi tovushni aniq intonatsiya kuylash demakdir. Bu muhim malaka bo’lib hisoblanadi, chunki boshlang’ich sinfdagi vokal-xor ishlarining asosiy maqsadlaridan biri sof unison (sof bir ovozda kuylashga) erishishdan iboratdir. SHuning uchun birinchi darsdan boshlab bolalarda sozlanish malakalarini rivojlantirish ustida sistemali ish boriladi. Ayniqsa, musiqa o’quvi sust rivojalanayotgan bolalarga e’tibor kuchaytiriladi. Ularni o’qituvchi ovoziga cholg’u asboblardan soz uchun berilayotgan tovushga va iqtidorli bolalar ovoziga qo’shilishga va tovush balandligi bilan barobarlashishga, ya’ni tenglashishga da’vat etiladi va intonatsion sof sozga erishiladi va bir hil balandlikda kuylanadigan mashqlar orqali amalga oshiriladi. Ansamblь Ansamblь – frantsuzcha so’z bo’lib, birgalikda degan ma’noni anglatadi. U musiqa, balet, arxitektura san’atlarining qonuniyatlaridan biridir. Musiqada bir necha ijrochilarning birgalikdagi ijrosi ansamblь deyiladi. Masalan: o’zbek xalq cholg’u asboblari ansambli, raqs ansambli, vokal ansambli va boshqalar. Xorda esa barcha xonandalarning soz birligi, ijro tempi, ritm-usul va dinamik uyg’unligi vokal- xor ansambli deyiladi. Ansamblь xususiy va umumiy turlarga bo’linadi. Xordagi barcha ijrochilarning bir ovozga sozlanib, hamma bir kuyda ansamblь bo’lib, ikki yoki uch ovozda kuylashi umumiy ansamblь deyiladi. Har bir ovozni alohida- alohida sozi va ansambli xususiy ansamblь deyiladi. Soz va ansamblni uyg’unligi uzoq ish jarayonini talab etadi va shundagina oldimizga asosiy maqsad qo’yilgan sof unisonga erishish mumkin. Talaffuz Kuylashdagi talaffuz nutq talaffuzidan farq qiladi. Kuylashdagi talaffuz artikulyatsiya organlari (lab, til, jag’) ning faol hamjihatligi, vositasida amalga oshiriladi. Bolalar nutqida zaiflik, noaniqlik, ovoz apparatini siqib gapirish natijasida xorda baqirib kuylash nuqsonlari uchraydi. Bunday bolalarga e’tiborni kuchaytirish va ular bilan uzoq vaqt yakka tarzda olib borish, shoshmasdan erkin 4 Soz har bir bolaning berilgan musiqa tovushini aniq idrok etib, o’z ovozini unga moslab kuylashi, saqlanishi degan ma’noni anglatadi. Boshqacha qilib aytganda, sozlanish – ma’lum balandlikdagi tovushni aniq intonatsiya kuylash demakdir. Bu muhim malaka bo’lib hisoblanadi, chunki boshlang’ich sinfdagi vokal-xor ishlarining asosiy maqsadlaridan biri sof unison (sof bir ovozda kuylashga) erishishdan iboratdir. SHuning uchun birinchi darsdan boshlab bolalarda sozlanish malakalarini rivojlantirish ustida sistemali ish boriladi. Ayniqsa, musiqa o’quvi sust rivojalanayotgan bolalarga e’tibor kuchaytiriladi. Ularni o’qituvchi ovoziga cholg’u asboblardan soz uchun berilayotgan tovushga va iqtidorli bolalar ovoziga qo’shilishga va tovush balandligi bilan barobarlashishga, ya’ni tenglashishga da’vat etiladi va intonatsion sof sozga erishiladi va bir hil balandlikda kuylanadigan mashqlar orqali amalga oshiriladi. Ansamblь Ansamblь – frantsuzcha so’z bo’lib, birgalikda degan ma’noni anglatadi. U musiqa, balet, arxitektura san’atlarining qonuniyatlaridan biridir. Musiqada bir necha ijrochilarning birgalikdagi ijrosi ansamblь deyiladi. Masalan: o’zbek xalq cholg’u asboblari ansambli, raqs ansambli, vokal ansambli va boshqalar. Xorda esa barcha xonandalarning soz birligi, ijro tempi, ritm-usul va dinamik uyg’unligi vokal- xor ansambli deyiladi. Ansamblь xususiy va umumiy turlarga bo’linadi. Xordagi barcha ijrochilarning bir ovozga sozlanib, hamma bir kuyda ansamblь bo’lib, ikki yoki uch ovozda kuylashi umumiy ansamblь deyiladi. Har bir ovozni alohida- alohida sozi va ansambli xususiy ansamblь deyiladi. Soz va ansamblni uyg’unligi uzoq ish jarayonini talab etadi va shundagina oldimizga asosiy maqsad qo’yilgan sof unisonga erishish mumkin. Talaffuz Kuylashdagi talaffuz nutq talaffuzidan farq qiladi. Kuylashdagi talaffuz artikulyatsiya organlari (lab, til, jag’) ning faol hamjihatligi, vositasida amalga oshiriladi. Bolalar nutqida zaiflik, noaniqlik, ovoz apparatini siqib gapirish natijasida xorda baqirib kuylash nuqsonlari uchraydi. Bunday bolalarga e’tiborni kuchaytirish va ular bilan uzoq vaqt yakka tarzda olib borish, shoshmasdan erkin 5 gapirish va kuylashga undash lozim.Nafasni to’g’ri olib, jumlani oxirigacha yetkazishda, unli tovushlarni cho’zib, undosh tovushlarni burro, dona-dona qilib kuylashga o’rgatib borish talab etiladi. Bunda og’iz shaklini, tilni harakatlariga, o’zgarishiga katta ahamiyat berish kerak. Eng muhimi, bolalarni mashq va qo’shiqlar matnini vokal uslublariga muvofiq, talaffuz etishga o’rgatib borish lozim. TEKSHIRISH SAVOLLARI 1. Musiqa darslarida vokal-xor malaklari qanday ahamiyatga ega? 2. Vokal-xor malakalarini qanday turlari mavjud? 3. Ashulachilik apparatini tuzilishi va bolalar ovozini qanday ehtiyot qilish kerak? Tayanch tushunchalar: Vokal – yakka ovozda kuylash Malaka – odat, ko’nikma. 5 gapirish va kuylashga undash lozim.Nafasni to’g’ri olib, jumlani oxirigacha yetkazishda, unli tovushlarni cho’zib, undosh tovushlarni burro, dona-dona qilib kuylashga o’rgatib borish talab etiladi. Bunda og’iz shaklini, tilni harakatlariga, o’zgarishiga katta ahamiyat berish kerak. Eng muhimi, bolalarni mashq va qo’shiqlar matnini vokal uslublariga muvofiq, talaffuz etishga o’rgatib borish lozim. TEKSHIRISH SAVOLLARI 1. Musiqa darslarida vokal-xor malaklari qanday ahamiyatga ega? 2. Vokal-xor malakalarini qanday turlari mavjud? 3. Ashulachilik apparatini tuzilishi va bolalar ovozini qanday ehtiyot qilish kerak? Tayanch tushunchalar: Vokal – yakka ovozda kuylash Malaka – odat, ko’nikma.