KURS ISHI V.V. BARTOLD ASARLARIDA TURKIY XALQLAR TARIXINING YORITILISHI MARKAZIY OSIYO XALQLARINING MANBASHUNOSLIGI FANIDAN MUNDARIJA KIRISH I BOB. O‘RTA OSIYO VA XUROSON HUDUDLARINING O‘RGANILISHIDA AKADEMIK V.V.BARTOLDNING ASARLARNING AHAMIYATI 1.1. Akademik V.V. Bartold hayoti va ilmiy faoliyati 1.2.V.V. Bartoldning Markaziy Osiyoga birinchi ilmiy safari II BOB. V.V. BARTOLD ASARLARIDA O‘RTA OSIYOLIK ALLOMALARNING ASARLARINING O‘RNI VA TARIXSHUNOSLIGI. 2.1. Bartold asarlarining Markaziy Osiyoni o‘rganishdagi qo‘shgan hissasi 2.2. Afrosiyobning ochilishi va Amudaryo masalasi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar ro‘yxati 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek: “Farzandlarimiz maktabdan qanchalik bilimli bo‘lib chiqsa, yuqori texnologiyalarga asoslangan iqtisodiyot tarmoqlari shuncha tez rivojlanadi, ko‘plab ijtimoiy muammolarni echish imkoni tug‘iladi. Shunday ekan, Yangi O‘zbekiston ostonasi maktabdan boshlanadi desam, o‘ylaymanki, butun xalqimiz bu fikrni qo‘llab-quvvatlaydi”.1 “Professor-o‘qituvchilarning eng muhim vazifasi - yosh avlodga puxta ta’lim berish, ularni jismoniy va ma’naviy etuk insonlar etib tarbiyalashdan iboratdir”. Hayotimizning barcha sohalari kabi ta’lim tizimini ham modernizatsiyalash bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Innovatsion ta’lim muhitini yaratish, uni xalqaro andozalarga to‘liq mosligini ta’minlash yoshlarimizni bugungi tez o‘zgaruvchan ijtimoiy hayotga muvaffaqiyatli ijtimoiylashtirishning muhim omilidir. “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni amalga oshirish uzluksiz ta’lim tizimining tuzilmasi hamda mazmunini zamonaviy fan yutuqlari va ijtimoiy tajriba asosida takomillashtirishni ko‘zda tutadi. Buning uchun, avvalo, barcha ta’lim muassasalaridagi dars jarayonlarini ilg‘or, ilmiyuslubiy jihatdan asoslangan zamonaviy uslubiyot bilan ta’minlash lozim. Yosh avlodga ta’lim-tarbiya berishning maqsadi, vazifalari, mazmunini yangilash tizimi oldida turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Barchamiz bugun chuqur anglab oldik-faqatgina zamonaviy asosda ta’lim-tarbiya olgan, jahonning manaman degan mamlkatlaridagi tengdoshlari bilan bellasha oladigan, jismoniy va ma’naviy jihatdan barkamol yoshlar biz boshlagan ishlarni munosib davom ettirish va yangi bosqichga ko‘tarishga qodir bo‘ladi. “Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanok ajdodlarimiz tomonidan ko‘p asrlar mobaynida yaratib kеlingan g’oyat ulkan, bеbaho ma'naviy va madaniy mеrosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan nihoyat muhim vazifa bo‘lib qoldi». Mustaqillikga erishgan kundan boshlab O‘rta Osiyo, shu jumladan o‘zbek 1 Mirziyoyev.Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Тоshkent: O‘zbekiston, 2017. – 456 b. 3 xalqi tarixini haqqoniy va ob’yiktiv tarzda urganishga katta etibor berila boshlandi. Shu o‘rinda mahalliy mualliflar tomonidan yaratilgan asarlar bilan bir qatorda chet el olimlari, sharqshunos va tarixchilari tomonidan yaratilgan vatanimiz tarixiga oid asarlar chuqur tahlil qilinib urganilmoqda. Vatanimiz tarixini yoritishda rus tarixchi va sharqshunoslarining asarlari muhim tarixiy manba bo‘lib xizmat qilib kelmoqda. Shu jumladan rus tarixchilaridan akademik Vasiliy Vladimirovich Bartoldning ishlari a’loxida manba sifatida tahlil qilinib urganilmoqda. Mazko‘r diplom ishida akademik Vasiliy Vladimirovich Bartol’dning vatanimiz tarixini yoritishdagi ilmiy ishlari va uning hayotiy faoliyatiga bag’ishlandi. 2015 yilda yirik sharqshunos olim Vasiliy Vladimirovich Bartol’dning tug’ilganiga 146 yil to‘ldi. Akademik V. V. Bartol’dning Sharq tarixiga va ayniqsa, O‘rta Osiyo xalqlari tarixiga oid asarlari keng shuhrat topdi va sharqshunoslikdagi erishgan o‘lkan yo‘tuqlarni bo‘tun dunyoga namoyish qildi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Akademik V. V. Bartold hayoti fanning rivojlanishida, Sharq xalqlarining boy tarixiy o‘tmishini o‘rganish yo‘lida qilingan fidokorona mehnatning yorqin namunasidir. O‘zbek xalqi, O‘rta Osiyo va Qozogiston xalqlari V. V. Bartoldning yorqin xotirasini abadiy yodda saqlaydilar. Bartol’dning sobiq ittifoq davrida bosilib chiqqan sharxshunoslikka oid asosiy nashrlarda aktiv qatnashishi va samarali ilmiy-adabiy faoliyati, ayniqsa, ko‘zga yaqqol tashlanadi. “Akademik V. V. Bartold asarlarining ro‘yxati” dan ma`lum bo‘lishicha (bu ro‘yxat 1892 yildan to 1930 yilgacha yozilgan asarlarni o‘z ichiga olgan bo‘lib, olimning shaxsan ko‘zatuvi va qo‘shimchalari bilan tuzilgan), uning 350 ta asosiy asarlaridan 136 tayin sobiq ittifoq xokimiyati davrida 1918-1930 yillar mobaynida nashr etilgan. Shuningdek, T .S. Saidqulov2, В.А. Ahmedov3, K.Sh. Shoniyozov4, A. Murodov5. Asarlarida ham Bartold ijodidan foydalanib kelishgan. 2 Saidqulov T .S . O'rta Osiyo xalqlari tarixining tarxnavisligidan lavhalar. — Toshkent: O'qituvchi, 1993. 3 Ahmedov В.А. Tarixdan saboqlar. — Toshkent: O‘qituvchi, 1994. 4 Shoniyozov K.Sh. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. — Toshkent: Sharq, 2001. 5 Murodov A. O‘rta Osiyo xattotlik san’ati tarixidan. — Toshkent: Fan, 1971. 4 Kurs ishining maqsadi va vazifalari. V. V. Bartold hayoti va ilmiy faoliyatining katta bir davri Turkiston, xususan O‘zbekiston va Toshkent bilan bog’liq. U faqat 1893—1928 yillar orasida Toshkentga yetti marta kelib ketdi va uning har bir safari katta, ko‘p hollarda yechimini kutib yotgan ilmiy va ilmiy- tashqiliy masalalar bilan bog’liq edi. Ushbu ma’lumotlardan kelib chiqadigan bo‘lsak, Bartoldning ijodini o‘rganish tarixchi olimlar ijodi uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishimiz obyekti sifatida V.V. Bartold asarlarida turkiy xalqlar tarixining yoritilishi mavzusini olishimiz mumkin. Ushbu mavzu haqida yozilgan maqolalar, ilmiy ish va izlanishlar kurs ishimiz predmeti hisoblanadi. Kurs ishining nazariy-uslubiy asoslari. Mavzuni o‘rganish jarayonida Markaziy Osiyo tarixiga oid muhim manba hisoblangan Bartoldning asarlari ilmiy jihatdan yoritildi. Mazkur mavzudan oliy o`quv yurtlari, akademik litsey va maktablarda Markaziy Osiyo hududini tarixiy manbalar asosida o‘rganish jarayonida foydalanish mumkin. Kurs ishining ilmiy yangiligi va ahamiyati. Markaziy Osiyoni o‘rganishda salmoqli ishlarni amalga oshirgan Bartoldning tarixan boy hudud hisoblangan ushbu yerlarni o‘rganishdagi ilmiy ishlari diqqatga sazovordir. Shu boisdan ham bu hudud haqida ko‘plab manbalar va qator hujjatlar hozirga qadar o‘rganilib kelinadi. Ushbu jarayonni yoritib beruvchi ishimiz o‘quvchi va talabalar uchun keltirilgan mavzu yuzasidan maxsus kerakli qo‘llanma bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, to‘rtta paragraf, xulosa, mavzuga doir ilovalar hamda foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB. O‘RTA OSIYO VA XUROSON HUDUDLARINING O‘RGANILISHIDA AKADEMIK V.V. BARTOLDNING ASARLARNING AHAMIYATI 5 1.1 Akademik V.V. Bartold hayoti va ilmiy faoliyati Vasiliy Vladimirovich Bartold (1869-yil 3-noyabr – Peterburg – 1930-yil 19-avgust) — sharqshunos. Rossiya FAning akademik (1913). Peterburg universiteti sharq tillari fakultetini tamomlagan (1891). Bartold Oʻrta Osiyoga birinchi marta 1893-yilda kelgan. Keyinchalik bir necha bor Toshkentda boʻlgan. Toshkentdagi Turkiston arxeologiya havaskorlari toʻgaragi tashkilotchilaridan biri. U Fanlar akademiyasi sharqshunoslar kollegiyasining doimiy raisi, Turkiston xalq universitetining faxriy aʼzosi (1918), Turkshunoslik qoʻmitasining rahbari (1928– 1930). Moddiy madaniyat tarixi Davlat akademiyasi raisi oʻrinbosari, "Eron" ilmiy jurnalning muharriri. Bartold Yaqin, Oʻrta Sharq, ayniqsa Oʻrta Osiyo va Arab xalifaligi, islom tarixi, turkiy xalqlar tarixi, filologiyasi va etnografiyasi, Afgʻonistan, Eron, Kavkaz orti va qisman Xitoy tarixiga oid asarlar yozgan. Nashr qilingan 685 asaridan 320 tasi Oʻrta Osiyo tarixiga bagʻishlangan. Bartold Shoʻro Sharqidagi xalqlarning alifbosini arabchadan lotinchaga oʻtkazishda faol qatnashdi. Uning koʻpgina asarlari oʻzbek, tatar, qirgʻiz, turk, fors, arab, ingliz, nemis va fransuz tillarida nashr qilingan. "Islom ensiklopediyasi"da 246 maqolasi bilan qatnashgan. Bartold Oʻrta Osiyo xalqlari tarixi, etnologiyasi va psixologiyasini chuqur oʻrgangan olim boʻlsada, Turkiston xalqi madaniyatini obʼyektiv va haqqoniy baholay olmadi, maʼlum darajada uni kamsitdi. Bu uning "Ulugʻbek va uning davri" asarida aniq seziladi. Chunki Bartold chor Rossiyasi mustamlakachiligining ideologi edi, u yevropaliklarning osiyoliklardan ustunligi gʻoyasini olgʻa surdi va shu ustunlikni ilmiy va mafkuraviy jihatdan asoslashga xizmat qildi.6 V. V. Bartoldning “Mo‘g‘ullar bosqini davrida Turkiston” nomli klassik asarining (1963 yilgi) nashriga yozilgan so‘z boshisida Bartold ulug‘ tarixchi deb ta`riflangan edi. V. V. Bartoldning hayot yo‘li o‘z mazmuniga ko‘ra, yo‘qsak iqtidorli va ko‘p qirrali olim faoliyatining tashkil topishi va rivojlanishining tipik 6 Axmedov B. Таriхdan saboqlar -Т., 1996i. 7.Bronshtein А. “Меtodika istoricheskogo issledovaniya”. Rostov, 1971. B.113. 6 namunasidir. Yo‘qsak qattiyatlilik, halollik va fikrlashda dadillik, o‘ziga va o‘zgalarga nisbatan qattiq talabchanlik xususiyatlariga ega bo‘lgan inson Bartoldning ichki dunyosi ancha mo‘rakkabdir. Bartold doimo vaqtni qattiq hisobga olar, o‘zining bo‘tun kuch va quvvatini ilmiy ishlarga bag‘ishlab, har soat, har daqiqani unumli foydalanishga tirishardi. U nihoyatda ser g‘ayrat odam edi. Bartoldning shogirdi professor A.Yu. Yakubovskiy ustozi to‘g‘risida: “u naqilga aylanib ketgan zo‘r xotiraga va o‘zini soat yanglig‘ aniq harakat qiladigan mexanizmga aylantirib yuborgan ishchanlik qobiliyatiga ega edi», — deb eslaydi. Bartold keraksiz mavzulardagi tutriqsiz gap-so‘zlarni yomon ko‘rar, fan olamida daydib yurgan tasodifiy kishilarga munosabati keskin va mo‘rosasiz edi. (Akademik N. Yakubovskiy, Bartol’d hech kimning, agar u o‘zining tug‘ishgan birodari bo‘lsa ham munofiqligini sira kechirmasdi, deb yozadi). Bartoldning oq ko‘ngil, qalbi ochiq, kamtar, ilmdagi o‘z safdoshlariga sodiq do‘st, yosh olimlarga g‘amxo‘r ustoz bo‘lgan chin inson ekanligini har kim ham darhol bilib ololmasdi («Ish sohasida,— deb eslaydi professor V.F.Minorskiy,— Bartold bilimdon, sodiq do‘st hamda birovning talant va tashabbusini birinchi bo‘lib qo‘llab quvvatlaydigan kishi edi”). Bartoldning olim sifatidagi butun ongli hayoti o‘zining aql-zakovati va kuch-quvvatini bir umrga o‘zi tanlab olgan ilm sohasiga baxshida etishning yorqin namunasidir. Vasiliy Vladimirovich Bartold 1869- yil 3-noyabrda Peterburgda “burjua oilasi”da dunyoga keldi. Uning otasi aslida Rigalik bo‘lib, birja dalloli edi, onasi Peterburgdagi bir bank xo‘jayinining qizi bo‘lgan. V. V. Bartoldning eslashicha, otasidan meros qolgan mablag‘ uning ilm bilan mashg‘ul bo‘lish va o‘z ma`lumotini oshirish hamda ilm yo‘lidagi sayohatlar uchun kerak bo‘lgan barcha xarajatlarning yuziga borib o‘tirmaslik imkonini bergan. V. V. Bartol’d maktabda o‘qib yurgan chog‘laridayoq Shrq xalqlari tarixi bilan qiziqib qoldi. 1887- yilda u Peterburgdagi 8-gimnaziyani oltin medal bilan tamomlaydi. Usha yilning kuzida Peterburg universiteti Sharq tillari fakul’tetining arab-fors, turk, tatar bo‘limiga o‘qishga kiradi. Bu erda u usha zamonning ko‘zga ko‘ringan sharqshunos olimlari N.I.Veselovskiy, K.P.Patkanov, V. D. Smirnov, V. R. Rozen kabilardan leksiya tinglaydi. 7 Universitetda V. V. Bartoldning ilmiy qiziqishlari asosan, Yaqin va O‘rta Sharq mamlakatlarining o‘rta asr tarixiga qaratildi. Olimning aytishiga qaraganda, uning tarixga qiziqishini oila a`zolari ham ma`qullashgan. Otasining ma`lumoti keng (u usha zamon kommersiya bilim yo‘rtini tugallagan edi) bulmasa ham, ilmning qadriga yetar, o‘g‘lining bolalarcha bajargan dastlabki sodda tajribalarini, undagi tarixchiga xos uncha- muncha talant uchqunlarini ko‘rib, o‘g‘lining ilmga bo‘lgan intilishlarini qo‘llab-quvvatlaydi.7 Yosh olimning diqqatini, ayniqsa, O‘rta Osiyo ko‘proq o‘ziga tortdi. sakkiz million nafar (XIX asr oxirlaridagi hisob bo‘yicha) aholisi bo‘lgan bu bepoyon mamlakatni chor hukumati rus kapitalistlari va pomeshchiklrining mustamlakasiga aylantirgan edi. O‘rta Osiyo mehnatkash ommasi chor mustamlakachilarining, savdogar va boshqa tekinxo‘rlarning, shuningdek, mahalliy ekspluatatorlarning zulmi ostida ezilib keldi. O‘rta Osiyo o‘sha vaqtlarda iqtisodiy va texnik jixatdan qaloq va xalqi huquqsiz, qashshoq bir o‘lka hisoblanardi. Lekin, ayni zamonda, u turli-tuman tabiiy imkoniyat va boyliklarga: serhosil vohalar, bepoyon dasht va cho‘llar, baland tog‘lar, yashnagan vodiylar, Sirdaryo va Amudaryo kabi daryolar hamda boshqa ko‘p narsalarga ega edi. O‘rta Osiyoning yer osti boyliklari qariyb tekshirilmagandi. Lekin o‘sha vaqtlarda uncha-muncha ma`lum bo‘lgan konlar bu o‘lkaning neft, toshko‘mir, turli qurilish materiallari, nodir metallar kabi ko‘pgina qazilmalarga boy ekanidan darak berardi. Rossiya, Angliya, Germaniya, Fransiya, Turkiya, Misr va boshqa mamlakatlarning kutubxona va muzeylarida O‘rta Osiyoga tegishli qadimiy qo‘lyozmalar saqlangan bo‘lib, u asarlarda O‘rta Osiyo hududida sodir bo‘lgan tarixiy voqealar va bu yerda yashovchi xalqlarning hayoti va turmushi to‘g‘risida boy ma`lumotlar keltirilgan. Ular orasida Xorazmiy, Beruniy, Rudakiy, Ibn Sino, Navoiy, Jomiy va boshqa buyuk olim, mo‘tafakkir va shoirlarning asarlari ham bor edi. Bu qo‘lyozmalarning bir qismi o‘sha vaqtlarda mutaxassislar tomonidan 7 Axmedov B. Таriхdan saboqlar -Т., 1996i. 7.Bronshtein А. “Меtodika istoricheskogo issledovaniya”. Rostov, 1971. B.113. 8 o‘rganilib, nashr etilgan va yevropa tillariga tarjima qilingan edi, lekin qo‘lyozmalarning talay qismi qo‘l urilmagan holda kutubxona va arxivlarda «o‘lik yo‘q» bo‘lib qalashib yotardi. Yuzlab va minglab qo‘lyozmalar esa ayrim shaxslarning qo‘lida bo‘lib, bozorlarda sotilar va ko‘pincha, yuqolib ketardi. Shunday qilib, O‘rta Osiyo tarixi bo‘yicha umumlashtirilgan katta va jiddiy asarlar hali yaratilmagan edi. Bunday umumlashtirilgan asar yaratish uchun o‘sha vaqtlarda olimlar qo‘lida faktik materiallar juda ham oz edi.8 Shuningdek, Bartold Eduard Meyer (1855—1930), Teodor Nel’deks (1836— 1930) va boqsha taniqli olimlarning leksiyalarini tinglashga ham muyassar bo‘ladi. Bartold chet ellarda bo‘lgan vaqtida Sharq tillari bo‘yicha o‘z bilimini oshirdi, sanskrit tilini o‘rganishga kirishdi, Tabariy va boshqa sharq mualliflari asarlari asosida O‘rta Osiyo, jumladan, turklar to‘g‘risidagi ma`lumotlarni o‘rgandi. Bartold o‘zining xorijiy mamlakatlardagi mashg‘ulotlari haqida ana shu safarining tashabbuskori hisoblanmish ustozi Rozenni muntazam ravishda xabardor qilib turdi. Xorijiy mamlakatlarga qilingan safar jarayonida O‘rta Osiyo to‘g‘risidagi manbalarni chuqur o‘rganish bilan shug‘ullanish zarur degan fikr Bartoldni butunlay qamrab olgandi. «Tarixiy rivojlanishning yevropa tarixi uchun ishlab chiqilgan qonuniyatlarini yo‘llagan holda, qiyosiy usul yordamida O‘rta Osiyo tarixining hali bir qismini o‘rganishga birorta kishi ham o‘rinib ko‘rmagan bo‘lsa kerak,— deb yozgan edi Bartold Rozenga yo‘llagan maktublaridan birida,— O‘rta Osiyo tarixidan jiddiyroq ilmiy kurs yaratishni hozir, tasavvo‘r qilish qiyin. O‘z-o‘zidan ma`lumki, buni (O‘rta Osiyo tarixini) men yarata olmayman, lekin vujudga kelishini o‘z asarlarim bilan (agar ulmasam va salomat bo‘lsam) aqalli birmuncha tayyorlab ketish umididaman». Bartoldning bu maktub alohida diqqatga sazovordir. Birinchidan, u yigirma uch yashar yosh olim tasavvo‘rida O‘rta Osiyo va umuman, Sharq tarixi bo‘yicha kelajakdagi o‘z tadqiqotlarining vazifa va usullari hozirdayoq shakllana borayotganidan darak berardi. Chunonchi, 8 Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении. Ташкент: Фан. 1981. – 223 с. 9 u sharq tarixini o‘rganishda tarixiy rivojlanishning yevropa tarixi uchun ishlab chiqilgan qonuniyatlarni qo‘llagan holda qiyosiy usuldan foydalanishni o‘rtaga tashlaydi. Bu qonuniyatlarni sharq tarixini o‘rganishga tadbiq qilish to‘g‘risnda yosh olim ilgari so‘rgan fikr usha vaqtlarda shubxasiz progressiv xarakterga ega edi. Ikkinchidan, agar Bartoldning olim sifatidagi keyingi faoliyati nazarga olinsa, mazkur xat o‘ziga xos bashorat xarakteriga ega bo‘lganini bilib olish mumkin. Nihoyatda kamtar va o‘ta talabchan Bartold O‘rta Osiyoning ilmiy tarixini yaratish vazifasi o‘z zimmasiga tushishini aslo o‘ylamagan va bu xususda o‘z vazifasini shu tarixning «vujudga kelishini aqalli birmuncha tayyorlash»dan iborat deb bilgan edi. Bartol’d bu vazifani sharaf bilan va o‘z zamonasi uchun imkoni bo‘lgan maksimal darajada ado etdi (O‘rta Osiyoning chinakam va o‘zil-kesil tarixi esa 1917 yildan so‘ngina olimlarining jamoaviy kuch-g‘ayratlari bilan yaratildi ).9 Bartold asarlari quyidagi to‘qqiz jildda o‘nta kitob bo‘lib nashriyotdan chiqdi: I jild. Mug‘ullar bosqini davrida Turkiston. II jild. 1-qism. O‘rta Osiyo tarixi bo‘yicha umumiy ishlar. Kavkaz va Sharqiy Yevropa tarixi bo‘yicha ishlar. II jild. 2-qism. O‘rta Osiyo tarixining ayrim muammolari bo‘yicha ishlar. III jild. Tarixiy geografiya bo‘yicha ishlar. IV jild. O‘rta Osiyo va unga chegaradosh bo‘lgan mamlakatlarning arxeologiyasi, numizmatikasi, epigrafikasi va etnografiyasi bo‘yicha ishlar. V jild. Turkiy va mug‘ul xalqlarining tarixi va filologiyasi bo‘yicha ishlar. Markaziy Osiyo va Uzoq Sharq tarixi bo‘yicha ishlar. VI jild. Islom va arab xalifaligi tarixi bo‘yicha ishlar. VII jild. Eron va Afroniston tarixi va filologiyasi bo‘yicha ishlar. VIII jild. Manbashunoslik bo‘yicha ishlar. IX jild. Sharqshunoslik tarixi bo‘yicha ishlar. 9 Axmedov B. Таriхdan saboqlar -Т., 1996i. 7.Bronshtein А. “Меtodika istoricheskogo issledovaniya”. Rostov, 1971. B.113. 10 1.2. V.V. Bartoldning Markaziy Osiyoga birinchi ilmiy safari 1893-yilda V. V. Bartold O‘rta Osiyoga birinchi ilmiy safar qiladi. Rassom va etnograf S. M. Dudin hamroh bo‘lgan ushbu safardan maqsad «bu o‘lkaning o‘tmishi to‘g‘risidagi yozma ma`lumotlarga qo‘shimcha ularoq qadimiy xalqlar manzilgohlaridan qolgan izlar to‘g‘risida ma`lumotlar to‘plash hamda qadimiy shahar va istehkomlar xarobalarining mumkin qadar qisqacha ta`rifini keltirish»dan iborat edi. Usha vaqtlarda olimlarning O‘rta Osiyo bo‘ylab qiladigan safari ma`lum o‘quv, jismoniy chidamlilik, yo‘lning xilma-xil azob-o‘qubatlarini chidam bilan yenga olish talab etiladigan juda mushkul ish ekaniga qaramay, Bartold o‘z oldiga qo‘ygan vazifani bajarishda nihoyatda g‘ayrat ko‘rsatdi. (Bartold Toshkentga kelishi bilan Chimkent — Avliyoota yo‘nalishi va undan keyin Talas daryosi (Oxum degan joydan shimolga, Dmitrievskoy qishlog‘idan janubga tomon) bo‘ylab safarga junadi. Bu yo‘nalish yo‘lida uchragan bir qancha qadimgi manzilgohlar va ayrim yodgorliklar ko‘zdan kechirildi va tavsifi yozib olindi.) Yo‘lda sodir bo‘lgan baxtsiz hodisa (otdan yiqilib oyogi sinadi) sababli, Bartold Toshkentga qaytishga majbo‘r bo‘ladi va shahardagi harbiy gospitalga yotqiziladi. U Toshkentda qishni o‘tkazishga majbo‘r bo‘ladi. Bu hol O‘rta Osiyoni o‘rganish sohasida mahalliy arboblar bilan uzoq yillik aloqalarining boshlanishiga asos bo‘ldi. Bartold hayoti va faoliyatining ana shu yillari to‘g‘risida alohida to‘xtalib o‘tish o‘rinli bo‘lar edi. Usha vaqtlarda O‘rta Osiyoda madaniy kadrlar nihoyatda oz edi. Lekin vaqtning o‘tishi bilan ana shu kam sonli mahalliy ziyolilar orasidan O‘rta Osiyoning tarixiy o‘tmishi bilan chuqur va beg‘araz qiziquvchi kishilar guruhi (mansabdorlar, o‘qituvchilar, vrachlar, injenerlar va boshqa soha mutaxassislari) vujudga keldi. Ular qadimiy yodgorliklarni (qo‘rg‘on, maqbaralarni, eski binolar xarobalarini) ro‘yxat qilish va ularning tavsifini yozib borish, tasodifiy topilmalarni (tanga-chaqalar, sopol va metall buyumlar) yig‘ish va saqlash, xalq afsonalari va o‘lkaning o‘tmishi to‘g‘risidagi rivoyatlarni yozib borish hamda Sharq qo‘lyozmalarini o‘rganish yo‘li bilan bu o‘lka to‘g‘risida zarur ma`lumotlar to‘plashga harakat qildilar. Ular 11 orasida maxsus tarixiy tayyorgarlikka ega bo‘lgan kishilar nihoyatda oz edi. Borlari esa havaskor o‘lkashunoslar edi, xolos. Shuning uchun ham ular g‘ayri ixtiyoriy xatoliklardan, ishda sodir bo‘ladigan kustarchilikdan ularni ogohlantirib, faoliyatlarini to‘g‘ri yo‘lga yunaltirib to‘ruvchi mutaxassis olimlarning maslahat va takliflariga hali juda muhtoj edilar.10 Mahalliy o‘lkashunoslar Bartoldni o‘zlarining sodiq va sevimli ustozi hamda rahbari deb qabul qildilar. Bartold bilan ular orasida mustahkam ilmiy aloqa o‘rnatildi, doimiy yozishmalar olib borildi. Bu aloqalar keyinchalik ham davom etdi. Shuni ishonch bilan ta`kidlash mumkinki, yirik olim bilan uning kichik kasbdoshlari, mahalliy o‘lkashunoslar, jumladan, 1895 -yilda Bartoldning o‘z ko‘magi bilan Toshkentda vujudga kelgan Turkiston arxeologiya havaskorlari tugaragi a`zolari o‘rtasidagi yaqin va davomli o‘zaro foydali hamkorlikning bu singari boshqa biror namunasi butun vatan o‘lkashunosligi tarixida ko‘rilmagan edi. Mazkur ilmiy o‘lkashunoslik tugaragi 1917-yilgacha, ya`ni yigirma yildan ko‘proq vaqt davom etib, qadimgi O‘rta Osiyo yodgorliklarini hisobga olish, tavsiflash va ularni o‘rganish ishiga ko‘p hissa qo‘shdi. Bartoldning mahalliy sharqshunoslarga ko‘rsatgan yordami qanchalik zo‘r bo‘lganini, masalan, shunday faktdan bilish mumkin. O‘tgan asrning 80-yillari oxirlarida taniqli havaskor sharqshunos N. S. Likoshin o‘rta asr tarixchisi Abu Bakr Muhammad bin Ja`far an-Narshaxiyning O‘rta Osiyo tarixi bo‘yicha eng muhim manbalardan biri hisoblangan «Tarixi Narshaxiy» nomli kitobini forschadan rus tiliga tarjima qiladi. Bu kitob Buxoro tarixi va tarixiy topografiyasi bo‘yicha juda ko‘p ma`lumotlarni o‘z ichiga olgan katta asar edi. Shuning uchun ham uning Likoshin tomonidan tarjima qilinganligi mahalliy ilmiy hayotda muhim hodisa va Sharqshunoslik tarixida diqqatga sazovor voqea bo‘ldi. Likoshin mazkur asar tarjimasiga ko‘p mehnat sarflagan bo‘lsada, lekin bu ishning barcha qiyinchiliklarini oxirigacha yenga olmadi. Narshaxiy tekstida Likoshin tushunolmagan ba`zi so‘zlar, iboralar hamda parchalar uchrardi. Bartold Likoshin tarjimasini ma’qulladi va unga 10 Axmedov B. Таriхdan saboqlar -Т., 1996i. 7.Bronshtein А. “Меtodika istoricheskogo issledovaniya”. Rostov, 1971. B.113. 12 muharrir bo‘lishga rozi bo‘ldi. Tarjima 1897-yilda Tashkentda chop etildi. Bartold Likoshin tarjima qilgan mazkur kitobni tazfir qilibgina qolmay, shu bilan birga, Narshaxiy asaridagi murakkab joylarning rus tiliga to‘g‘ri va aniq tarjima qilinishiga hamda uni ilmiy izohlar bilan to‘ldirishga ham yordam qildi. Tarjima jarayonida shunday vaqtlar ham bo‘ldiki, Likoshin ayrim mujmal joylarga duch kelib qolib, tarjimani davom ettirishdan voz kechishga borib etadi. Shunday kezlarda Bartold Likoshinga dalda berib, boshlagan ishining muvaffaqiyatli tugallanajagi to‘g‘risida unda ishonch to‘g‘diradi. Natijada Bartoldning o‘lkan yordami tufayli tarjima nashrga tayyor bo‘ladi.11 Bartoldning safardan oldin O‘rta Osiyo tarixiga oid yozma manbalarni sinchiklab o‘rganib chiqqanligi hisobotning yuksak darajada, sifatli chiqishiga sababchi bo‘ldi. Mana u manbalar: xitoy tarixchilarining J-Degin, YU. Kloprot, N. Ya,Bichurin tomonidan to‘plangan mo‘g‘ullargacha bo‘lgan davrga oid ma`lumotlari, Syuan-Szan sayohatlari, IX—X asrlardagi arab geograflarining ma`lumotlari, Xitoy va yevropa sayyohlarining mo‘g‘ullargacha bo‘lgan davrga oid ma`lumotlari, «Mo‘g‘ullar tarixi bo‘yicha musulmon tarixchilarining asarlari». Bu manbalar ro‘yxatini Bartold o‘z hisobotining so‘z boshisida keltirgan. 1898-yilda V. V. Bartol’d «Yettisuv tarixidan ocherk» nomli asarini nashr qildirdi. Bu asarda olim birinchi bo‘lib eradan avvalgi II asrdan to XVIII asrning ikkinchi yarmi boshlarigacha bo‘lgan davrdagi Yettisuv tarixining yig‘ma va ilmiy jihatdan aniq mulohaza berishga intildi. Bu asar Bartoldning fikricha, eng muvaffaqiyatli chiqqan bo‘lib, uning ilmiy ijodiyotida ko‘zga ko‘rinarli o‘rinni egalladi va hozirgi kungacha o‘zining ilmiy ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Bartoldning 1896-yil 8-aprelda universitetda o‘qigan birinchi leksiyasi «Chingizxon imperiyasining tashkil topishi» degan mavzuga bag‘ishlangan. Shu narsa diqqatga sazovorki, yosh olim bu imperiyaning tashkil topishiga o‘z leksiyasida ayrim mo‘g‘ul hukmdorlari va ularning guruhlari manfaatining xokimiyat uchun bo‘lgan kurashda o‘zaro to‘qnashuvlariga yoki qabilalar va 11 Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении. Ташкент: Фан. 1981. – 223 с. 13 urug‘lar o‘rtasida yuz bergan ko‘rashlarga emas, balki ko‘proq, XII asr oxirlari va XIII asr boshlarida mo‘g‘ul jamiyatning ichkarisida yuz bergan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga, ya`ni sinfiy ko‘rashlarga bog‘lab tahlil qildi. Bartoldning fikricha, Chingizxon so‘zining chin ma`nosida «xalq rahbari» emas, u vujudga keltirgan davlat tuzumi mutlaqo aristokratik xarakterga ega edi. Temuchin (Chingizxon) o‘zini qo‘llab-quvvatlagan sahro aristokratlari (nuyonlar, ko‘chmanchi chorvador a`yonlar) ning rahnamosi va ular manfaatining ifodachisi bo‘lsa, boylik yoki shon-shuhrat emas, balki kundalik tirikchilik g‘amini o‘ylagan oddiy xalq esa Jamirat qabilasi rahbarlaridan biri - Deamuh atrofiga jipslashdi, deb ko‘rsatadi Bartold. Bartoldning Chingizxon imperiyasi tashkil topishi sabablari to‘g‘risidagi bu qarashlari uning murakkab va kam o‘rganilgan masala tahliliga puxta uylab yondashganidan dalolat beradi.12 Bartold 1365-yilgi voqealar tafsilotini bayon qiluvchi bir qancha yozma manbalarning ma`lumotlaridan foydalanib (shu vaqtgacha bu ma`lumotlar yevropa faniga Juvayniy asarlaridan olingan parchalardan ma`lum edi) birinchi bor Samarqanddagi sarbadorlar qo‘zg‘olonining paydo bo‘lishi va borishining keng manzarasini gavdalantirdi. Bunda u mazkur qo‘zg‘olonning hech qanday diniy sabablarsiz, mahalliy noib va uning qarindoshlari zulmi natijasida yuz berganligini ta`kidlaydi. Bartol’dning sarbadorlar qo‘zg‘oloni to‘g‘risidagi maqolasi birinchi rus revolyutsiyasi boshlangan yillarda bosilib chiqdi. Maqolada ijtimoiy xarakterga ega bo‘lgan bir qator iboralarning («hunarmandlar sinfidan chiqan va aslzodalar quvg‘iniga duchor bo‘lgan kishi», «ishchilar sinfining vakillaridan biri», «studentlar va ishchilar tomonidan hokimiyatni qo‘lga olish» singari) ishlatilishi, ehtimol, ma`lum darajada xuddi ana shu sharoit bilan bog‘liq bo‘lgandir. Lekin shuni ham unutmaslik kerakki, «sinfiy kurash» kabi iboralar, hatto Bartoldning dastlabki (1899 yillardagi) asarlarida ham uchraydi. Holbuki, o‘sha vaqtdardagi ko‘pchilik sharqshunos olimlar o‘tmishdagi ozodlik harakatlarini o‘rganishdan o‘zlarini chetga olishni afzal ko‘rdilar, ular inqilobdan 12 Axmedov B. Таriхdan saboqlar -Т., 1996i. 7.Bronshtein А. “Меtodika istoricheskogo issledovaniya”. Rostov, 1971. B.113. 14 qo‘rqib, undan xazar qilishar, «sinfiy kurash», «xalq qo‘zg‘olonlari» va shu kabi iboralarni tilga olmaslikka tirishar edilar.13 II BOB. V.V. BARTOLD ASARLARIDA O‘RTA OSIYOLIK ALLOMALARNING ASARLARINING O‘RNI VA TARIXSHUNOSLIGI. 2.1. Bartold asarlarining Markaziy Osiyoni o‘rganishdagi qo‘shgan hissasi Bartold har tomonlama chuqur o‘rganib chiqqan bir qancha o‘rta asr mualliflarining (Gardiziy, al-G‘arnatiy. Nasafiy, Bakran, Juvayniy, Damdulloh Qazviniy, Hofiz Abru va boshqalarning) qo‘lyozma asarlaridagi O‘rta Osiyo tarixiga oid ma`lumotlarni o‘z tadqiqotiga asos qilib oladi. Qo‘lyozmalar ustida ishlash jarayonida Bartoldning ajoyib iste`dodi — Sharq qo‘lyozmalaridan fan uchun eng foydali barcha narsalarni ajratib ola bilishdek hayratomuz qobiliyati yaqqol ko‘rindi. Bu narsa yuzaki qaraganda oddiy bo‘lib ko‘rinadigan ish emas, aslo. Chunki mazkur qo‘lyozmalarning mualliflari to‘rli xil madaniy va bilim darajasiga, saviyaga, his, did va kayfiyatga ega hamda o‘z zamonasi voqeligiga to‘rlicha baho beruvchi kishilar edi. Lekin bu qiyinchilikning bir tomoni edi, xolos. Bundan tashqari, qo‘lyozmalarda muayyan tarixiy voqealar to‘g‘risida, ma`lum bir davlat arbobi haqida va boshqa xususlarda keltirilgan ma`lumotlarning hammasini ham to‘g‘ri deb bo‘lmasdi. Aksincha, qadimgi qo‘lyozmalarda faktik ma`lumotlar, aksari, afsonalarga, ishonchli ma`lumotlar esa ishonib bo‘lmaydigan naqllarga qo‘shilib ketgan bo‘lardi. Ba`zan qo‘lyozma mualliflari o‘z ko‘zlari bilan ko‘rgan, o‘zlari yaxshi bilgan voqea-xodisalarni yozsalar, ba`zi vaqtlarda turli voqealar to‘g‘risida birovlardan eshitgan narsalarini yozishardi, birovlar esa mazkur ma`lumotlarni o‘z navbatida boshqa kishilardan eshitgan bo‘lardi. Bundan tashqari, ko‘p qo‘lyozmalar ma`lum vaqt mobaynida bir emas, bir qancha kishilar tomonidan 13 Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении. Ташкент: Фан. 1981. – 223 с. 15 kuchirilgan va buning ustiga qo‘lyozmaning asl nusxasi emas, ko‘chirilgan nusxasi bo‘lardi. Bu xildagi qo‘lyozmalarda ko‘pincha, to‘rli chalkashliklar va hatto kuchiruvchilarning o‘zlari kiritgan qo‘shimcha va tuzatishlar uchrardi. Shuningdek, ayni bir voqea turli mualliflar tomonidan har xil bayon etilgan, shahar va qishloqlarning nomlari turlicha ko‘rsatilgan bo‘lib, ularning geografik o‘rni va oralaridagi masofa taxminan hamda noaniq keltirilgan hollar ham uchraydi. Shunga ko‘ra, Sharq qo‘lyozmalarini o‘rganuvchi olimlardan qo‘lyozma tekstlariga tanqidiy munosabatda bo‘lish, ularni chuqur rahlil qila bilish, bir xil qo‘lyozmalardagi ma`lumotlarni boshqa qo‘lyozmalarda keltirilgan ma`lumotlar bilan sinchiklab solishtirish, to‘g‘ri narsalarni noto‘g‘ri narsalardan farqlay bilish, ular orasidan muayyan tarixiy faktga oid bo‘lgan eng muhim ma`lumotlarni saralab ola bilish, bir muallif ma`lumotlarini boshqa muallif ma`lumotlari bilan to‘ldirish kabi mashg‘ulotlarning uddasidan chiqish talab qilinardi.14 Bartold tadqiqotchilarga xos barcha xislatlarga mukammal ega bo‘lgan ajoyib olim edi. Shu tufayli u Turkistonning mo‘g‘ul bosqini davridagi murakkab va kam tekshirilgan tarixini shu qadar yaxshi va ilmiy jihatdan asosli qilib yoritib berishga erishdi. Bartold “Mo‘g‘ullar bosqini davrida Turkiston” asarida sharqshunos akademik S. F. Oldenburg so‘zlari bilan aytganda, ishda asoslilik va bir ishni oxirigacha yetkazishga qobillik kabi o‘ziga xos xislatlari ochiq namoyon bo‘lgan. «Bu asar - deydi Oldenburg,— hozirgacha O‘rta Osiyo tarixi bo‘yicha asosiy qo‘llanma bo‘lib kelmoqda». Bartoldning “Mo‘g‘ullar bosqini davrida Turkiston” mavzusidagi dissertatsiyasini yoqlash marosimi zo‘r muvaffaqiyat bilan o‘tdi. Birinchi rasmiy opponent professor N. I. Veselovskiy “Turkiston tarixini o‘rganayotgan har qanday tadqiqotchining Bartold kitobini qo‘liga olmay iloji yo‘q” deganida batamom haq edi. Fakultet kengashining Bartoldga mashxur asari uchun Sharq tarixi doktori degan ilmiy daraja berish to‘g‘risidagi taklifini universitet kengashi ma`qullaydi. V. V. Bartoldning «Turkiston» kitobi, — 14 Axmedov B. Таriхdan saboqlar -Т., 1996i. 7.Bronshtein А. “Меtodika istoricheskogo issledovaniya”. Rostov, 1971. B.113. 16 deyiladi kengash protokolida, — haqiqatan ham fanga qo‘shilgan nihoyatda katta hissa bo‘ldi, u avtorga yo‘qsak sharaf keltiradi.15 Bartold Sharq tarixi doktori ilmiy darajasi uchun dissertatsiya yoqlagandan so‘ng ko‘p o‘tmay, 1901-yil 10-avgustda Peterburg universitetining o‘zi uchun jonajon bo‘lib dolgan Sharq tillari fakultetiga shtatdan tashkari professor, 1906-yil 21-yanvardan boshlab esa shtatli professor lavozimiga tayinlanadi. 1906-yildan 1918-yilga qadar fakultet sekretari vazifasini bajaradi. Bu vaqtga kelib, yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, Bartoldning juda boy, lekin juda kam o‘rganilgan tarixiy o‘tmishga ega bo‘lgan bepoyon o‘lka hisoblanmish O‘rta Osiyo tarixi muammolariga qizikishi to‘la shakllanadi. Bartold o‘zini «asosan O‘rta Osiyo tarixchisi» deb atay boshlaydi. «O‘rta Osiyo tarixi bilan shug‘ullanuvchi har bir kishi,—-deydi u, — ma`lum darajada, filolog bo‘lmog‘i kerak». 1902-yilda Bartold O‘rta Osiyo ikkinchi marta safar qiladi. Bu gal ham u O‘rta Osiyoning tarixiy o‘tmishini zo‘r qiziqish bilan o‘rganadi. Bu narsa Sharq qo‘lyozmalari ustida ishlash uning eng jonajon ilmiy mashg‘uloti, butun hayoti davomida asosiy ishi bo‘lganidan yana bir marta dalolat beradi. Uning o‘zi ham, O‘rta Osiyoga qilingan safarlari orasida eng foydalisi 1902-yildagi safari bo‘lganini, chunki bu vaqtda mahalliy mutaxassis xodimlar bilan aloqani yo‘lga quyish va kengaytirishdan tashqari, asosan, qo‘lyozma yodgorliklari bilan ko‘proq tanishganini alohida ta`kidlaydi: hali hech kim tomonidan foydalanilmagan boy manbaalarga ega bo‘lgan Sharq tarixini o‘rganib, undagi qo‘lyozmalarni o‘qir ekansan, ko‘pincha, o‘zingni xuddi qadimiy shaharlar o‘rnini kavlab, yangi dunyo ochayotgan ixtirochi singari tasavvur qilib, zavq-shavqatlarga to‘lasan kishi, - deb yozadi Bartold, Bartold O‘rta Osiyoga kelishi bilan o‘lkadagi xususiy hamda jamoatga qarashli qo‘lyozma to‘plamlarini ko‘zdan kechirishga katta e`tibor beradi. Bunda 15 Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении. Ташкент: Фан. 1981. – 223 с. 17 o‘zining maxsus mashg‘uloti hisoblanmish O‘rta Osiyo tarixiga oid asarlarga alohida e`tibor qildi. Bartold Toshkentga kelganida Turkiston xalq kutubxonasidagi «Temur tarixi» (Jahongirning hayotlik vaqtida G‘iyosiddin Ali tomonidan yozilgan) va XVI asr o‘rtalarida xivalik Utemish Hoji tomonidan yozilgan «Juchiylar tarixi» kitoblarini ko‘zdan kechirdi va bu har ikki qo‘lyozmaning to‘la tavsifini yozdi. Bartold generalmayor Jo‘rabek tomonidan yig‘ilgan qulyozmalar to‘plamidan Rashididdinning mo‘g‘ullar tarixiga oid va Maxmud bin Valining tarixiy asarlarini topdi. O‘tkir zehnli Bartold qadimgi qo‘lyozmalar orasida ba`zi hujjatlarning (ko‘proq vaqf hujjatlari singari) qalbaki ekanini payqagan va aniqlagan hollar ko‘p bo‘lgan. Masalan, Bartold 1401 yilda guyo Amir Temur tomonidan Sig‘noq saidlariga berilgan «Temur yorliqlari» shunday qalbaki hujjat ekanligining va hatto uning uslubiga qarab hujjatning yozilgan aniq vaqtini (XVI asrning ikkinchi yarmi) ham aniqlay oldi. Bartold Turkiston arxeologiya havaskorlari tugaragining faxriy tashkilotchia`zosi sifatida uning 1902-yil 16 - avgustda bo‘lib o‘tgan majlisida ishtirok etdi va so‘zga chiqib, o‘zining O‘rta Osiyo bo‘ylab qilayotgan safari natijalari to‘g‘risida tugarak a`zolariga axborot berdi. Bartoldning bu safari sharqshunoslik sohasida uning mahalliy xodimlar bilan bo‘lgan aloqasini yanada mustahkamladi.16 Bundan tashqari, Bartold avtorlardan biri sifatida «Turkestanskie vedomosti», «Ukraina» («Chekka o‘lka» ma`nosida), «Russkiy Turkestan», «Samarkand» va «Turkiston» singari mahalliy gazetalarga maqola yozib turishni o‘zining vazifasi deb bilardi. Bartold Peterburgdalik chog‘ida ham «Turkistonliklar» bilan qizg‘in va mastakam aloqasini tark etmadi. O‘zbekistan SSRda xizmat ko‘rsatgan o‘qituvchi, rus geografiya jamiyati Turkiston bo‘limining sobiq sekretari N. P. Arxangelskiy shunday eslaydi: «Vasiliy Vladimirovichning usha vaqtlarda Peterburgda ta`lim olib to‘rgan Turkistonlik talabalarga ko‘rsatgan g‘amxo‘rligini alohida ta`kidlash lozim. Inqilobdan ilgari 16 Axmedov B. Таriхdan saboqlar -Т., 1996i. 7.Bronshtein А. “Меtodika istoricheskogo issledovaniya”. Rostov, 1971. B.113. 18 Peterburgda «keksa Turkistonliklar» deb nomlanuvchi va ilgari o‘zoq vaqt Turkiston o‘lkasida istiqomat qilgan va ishlagan bir qancha shaxslar yashardi. Ularning ko‘pi Turkiston talabalari hamshaharlik uyushmasiga qo‘llaridan kelgancha yordam berishni o‘z burchlari deb bilishardi. Xatto Peterburgda o‘qiyotgan Turkistonlik talabalarga yordam jamiyati ham tashkil etilgandi. Bu jamiyatning aktiv a`zolaridan biri V. V. Bartold edi.17 1902-yili Bartoldning O‘rta Osiyo bo‘yicha «Orol dengizi va Amudaryo etaklari to‘g‘risida qadim zamonlardan to XVII asrgacha bo‘lgan ma`lumotlar» nomli yana bir katta asarining mahalliy nashri dunyoga keldi. Bu kitob Bartoldning tarixiygeografik tadqiqotlari bo‘yicha birinchi yirik asari edi. Bu tadqiqotlar olimga O‘rta Osiyoning tarixiy geografiyasini yaratuvchisi degan sharafli nom keltirdi. Bartold o‘z tadqiqotlarida ana shu tarixiy-geografik ma`lumotlardan bizning zamonamizdagi xalq xo‘jaligi muammolarini, ayniqsa, Turkistonni sun`iy sug‘orish muammolarini hal etishda ham kerakli va muhim yordamchi material sifatida foydalanishga intiladi. Turkistonning o‘ziga xos tabiiy sharoitida sun`iy sug‘orish muammosi xususan juda dolzarb masala edi. Bartoldning O‘rta Osiyo tarixiga doir maqolalari orasida, xususan, «1365 yilgi Samarqand xalq harakati» (1907) nomli maqolasi alohida diqqatga sazovordir. Bu maqola Bartoldning o‘rta asrlarda Sharqda ruy bergan ijtimoiy (xalq) harakatlari tarixiga nixoyatda qiziqish bilan qaraganidan dalolat beradi. Muallif o‘z maqolasida bu harakatlarning tarixdagi roli va o‘rni to‘g‘risida to‘g‘ri fikrlar bayon qiladi. Jumladan, Bartold 1365-yilgi Samarqand voqealarini musulmon Sharqida ham odatda taxmin qilganlaridan ko‘ra ko‘proq sodir bo‘lib turgan ijtimoiy harakatlar jumlasiga kiritadi. Shu bilan birga Bartold, maqolada, garchi vaqtincha bo‘lsa ham, yakka hukmronlikni batamom bartaraf qilgan va ijtimoiy o‘z-o‘zini anglash bilan, shahar hayotining rivojlanishi bilan, savdo- sanoatchilar sinfining paydo bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lgan harakatlarni ham shu jumlaga kiritadi. 1365-yil voqealari mo‘g‘ullarning bosqinchilik siyosatlariga 17 Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении. Ташкент: Фан. 1981. – 223 с. 19 qarshi, ularga qushilgan mahalliy turalarga qarshi, ular o‘rnatgan tartibotga qarshi bo‘lgan va dehqonlar, hunarmandlar, qullar tomonidan qizg‘in qullab- quvvatlangan sarbadorlar qo‘zg‘oloni tarixining yorqin sahifalaridan biri edi. 2.2. Afrosiyobning ochilishi va Amudaryo masalasi. Bartoldning o‘zi bir necha bor ta`kidlab o‘tganidek, yozma manbalar ustida ishlashga bo‘lgan qiziqishi uni O‘rta Osiyoning iqtisodiy hayotini jonlantirish uchun o‘lkaning tabiiy resurslarini ishga solishda ozmi-ko‘pmi foyda keltirish istagidan aslo qaytarolmadi. Bartoldning yuqorida aytilgan asariga kelganda shuni aytish kerakki, u tarixchilar, geograflar, geologlar va boshqa soha olimlarining diqqatini ilgaridan o‘ziga jalb qilib kelayotgan Amudaryo muammosiga bevosita aloqador edi. O‘rta Osiyoning eng yirik suv yo‘li bo‘lmish Amudaryo eng qadim zamonlarda Kaspiy degiziga quyilganmidi? O‘zboy Amudaryoning qurib qolgan o‘zani bo‘lganmi yoki u qadim zamonlarda dengiz bug‘ozi bo‘lgan joyning o‘zimi? Tabiiy-ilmiy bilimlarning vakillarigina emas, arxeologlar, tarixchilar, sharqshunoslar ham bu muammolarni hal etishga rosa o‘rinib ko‘rganlar. Biroq revolyutsiyadan ilgari o‘tgan tarixchi-sharqshunoslardan birontasi ham bu ishga V. V. Bartold singari ulkan hissa qo‘sha olmadilar. Bartoldning «Orol dengizi va Amudaryo etaklari to‘g‘risida ma`lumotlar» asari Orol dengizi va Amudaryo etaklari (Xorazm vohasi va uning atrofidagi tumanlar) to‘g‘risidagi musulmon avtorlari keltirgan ma` lumotlarning, jumladan, gidrogeografiya, irrigatsiya va boshqa masalalarga doir ma`lumotlarning juda keng bayoni va tanqidiy analizi edi. Bu yerda ham Bartold tarixiy geografiya sohasida o‘z prinsiplariga sodiq qoladi. Bartoldning tarixchi sifatidagi birinchi navbatdagi vazifasi, uning o‘z so‘zicha, «Amudaryoning qayoqqa quyilishi to‘g‘risidagi ma`lumotlarnigina aniqlashdan emas, balki mahalliy sharoitning xarakterini aniq bilib olish uchun Amudaryo Kaspiy dengiziga quyilgan qadim zamonlarda mavjud bo‘lgan joylar va sodir bo‘lgan voqealar to‘g‘risidagi ma`lumotlarni to‘plash»dan iborat edi. Bartoldning fikricha, «O‘zi sug‘orib o‘tgan mamlakatlarning butun hayotini belgilovchi ana shu daryoning qadim zamonlarda qaysi tomonga qarab oqanligi masalasi yer 20 sirtining tarixini yoki O‘rta Osiyo aholisi tarixini aniqlash bilan sho‘g‘ullanuvchi barcha kishilar uchun muhim ahamiyatga ega» bo‘lgan muammo edi.18 Bartold o‘z vazifasini favqulodda muvaffaqiyat bilan ado etdi. Shuningdek, «Amu qayoqqa quyilar edi» masalasini tushunib olish borasida ham Bartold asari katta ahamiyatga molik bo‘ldi. Akademik L.S. Bergning ishonchli so‘zlariga qaraganda, «Bartold qisman yangi topilgan mu`tabar tarixiy shahodatlar orqali, qisman ilgari ma`lum bo‘lgan qo‘lyozma manbalarni- tanqidiy ishlab chiqish yo‘li bilan Amudaryoning bir qismi suvi XIII—XVI asrlar mobaynida, haqiqatan ham O‘zboy orqali oqqanligini aniqlashga muyassar bo‘ldi». Bartoldning o‘zi Amudaryoning XIII asrdan XVI asrgacha Kaspiy dengiziga quyilganiga shubha qilmas va tarixchining bu xulosasi geograflar, geologlar va paleontologlar orasida qizg‘in qullab-quvvatlanganidan juda mamnun edi. XIX asr boshlarida Bartol’d O‘rta va Sharqiy Osiyo bo‘yicha sobiq rus komiteti ishlarida ishtirok etadi va bu komitet orqali Turkistonda tarixiysharqshunoslik ishlarining jonlanishi va rivojlanishiga samarali hissa qo‘shadi. Mazkur komitet 1899-yilda Rim shahrida bo‘lib o‘tgan jahon sharqshunoslari XII kongressining qarori bilan tashkil topgandi. Qarorda, jumladan, bunday deyilgan: “O‘rta va Sharqiy Osiyoni o‘rganish uchun xalqaro uyushma tuzish va bu tashkilotning markaziy komiteti qilib Peterburgdagi rus komiteti belgilanishi maqsadga muvofiq.” 1902-yilda Gamburg shahrida ochilgan Sharqshunoslar XIII jahon kongressida uyushma nizomi qabul qilindi. Bu kongressda rus Sharqshunosligi faoliyati yuksak baholandi. O‘rta va Sharqiy Osiyoni tarixiy, arxeologik, lingvistik va etnografik jihatlardan o‘rganish bo‘yicha rus komitetining faoliyati shu tariqa boshlanib, to 1919-yilgacha davom etdi. Bartold bu komitetning aktiv a`zolaridan va uning sekretarlaridan biri edi. U O‘rta Osiyoda arxeologik qidirish ishlarini amalga oshirish uchun komitetdan mablag‘ ajratish tashabbuskori 18 Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении. Ташкент: Фан. 1981. – 223 с. 21 bo‘lgan edi. Jumladan, uning taklifi bilan Afrosiyobda qazish ishlari olib borishga mablag‘ ajratiladi. 1904-yilda Bartoldning O‘rta Osiyoga uchinchi sayohati boshlanadi. Bu gal olim qadimgi shahar — Afrosiyobda qazishma ishlari olib borishni o‘z oldiga maqsad qilib quyadi. Bartold Samarqandga jo‘nash oldidan 16 martda u shahar to‘g‘risida bosma hamda qo‘lyozma manbalarda bayon etilgan jami ma’lumotlarni batafsil o‘rganish niyatida ekanligi to‘g‘risida yozgan edi. Bartold qazishma jarayonida Afrosiyobni sinchiklab o‘rganishga kirishib, uning topografik holatiga alohida e’tibor berdi. U, jumladan, Shahristonning (atrofi devor bilan o‘rab olingan shahar markaziy qismi) arab geograflari qo‘lyozma asarlarida ta’rif qilingan to‘rt darvozasi o‘rnini aniqlash hamda bu qadimiy shaharning suv bilan qay yusinda ta’minlanganligini o‘rganish uchun tegishli ma’lumotlar to‘plashga o‘rindi. Sinchiklab tekshirishlar natijasida shahar janub tomondan va qo‘lyozma manbalarda keltirilganidek, faqat vodoprovod orqali suv bilan ta’min etilib kelgani aniqlandi. Qadimiy Samarqandning suv ta’minoti to‘g‘risida Bartold maxsus maqola yozadi. Bartoldning Afrosiyobda olib borgan arxeologik qazishmalarida nomi yuqorida tilga olib o‘tilgan samarqandlik arxeolog o‘lkashunos V. I.Vyatkin ham qatnashdi. Qazishma shaharning shimol tomonidagi bir necha joylarida olib borildi. Qazishma oxirida pishiq g‘ishtdan ishlangan qandaydir katta bir binoning qoldiqlari topildi. Biroq u binoning qanday maqsad uchun qurilganligini aniqlab bo‘lmadi.19 G‘ishtin devor qoldiqlarining ba’zi joylarida «ishid», «musayyob», «ishtixon» deb yo‘ritiluvchi kufaz harflarida tushirilgan yozuvlar bor. Bartold olib borgan qazishmalar Afrosiyobning X asrda o‘tgan arab geograflari aytib o‘tgan qadimiy Samarqand Shazfistoni joylashgan erga to‘g‘ri kelishini tasdiqladi. Bartold o‘zining arxeologik qazishma natijalari to‘g‘risida gapirib, bu shunchaki bir tajriba, ilk qadam ekanligini va qariyb 1500 yilcha davr so‘rgan, katta joyni 19 Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении. Ташкент: Фан. 1981. – 223 с. 22 egallagan Afrosiyobdek qadimiy shaharda madaniy qatlamni bo‘tunicha tekshirib bo‘lgunga qadar har yili o‘zluksiz olib boriladigan qazishmalargina haqiqiy va chinakam tadqiqot bo‘la olishini ta`kidlaydi.. Bartold juda katta mablag‘ talab etadigan bunday qazishmalar Afrosiyobda yaqin orada ruyobga chiqmasligini aytadi. Shu bilan birga Bartoldning Afrosiyobda olib borgan qazishmalari unda shunday o‘zil-kesil ishonch hosil qildiqi, bunday ishlar bilan haqiqiy arxeologlargina shug‘ullanishi lozim. Bartold bu xususda o‘z-o‘zini tanqid qiladi va keyinchalik arxeologik qazishma ishlariga rahbar bo‘lishni o‘z zimmasiga olmaydi. Haqiqatan ham, arxeologik va muzey mashg‘ulotlari Bartold faoliyatida unchalik katta o‘rin to‘tmaganini ko‘ramiz. Biroq Bartoldning bu ishlarga nihoyatda qiziqish bilan qarashi, O‘rta Osiyoda arxeologik tadqiqotlarning va muzey ishlarining rivojlanishiga yordam berishga intilishi umrining oxirigacha so‘nmadi. Shu bilan birga Bartold mutaxassis-arxeolog, shuningdek, numizmatika, epigrafik degan nomga da`vo qilmagan xolda, ilgarigidek, bu sohalarda ham vaqti vaqti bilan qimmatli maqolalar yozib, fanda sezilarli iz qoldirdi. Bu narsa jumladan, Samarqand arxeologiyasiga ham oid edi. Bartold Samarqandning O‘rta Osiyo va ma`lum darajada Sharqdagi boshqa bir qancha mamlakat xalqlarining tarixiy taqdirlarida muhim rol o‘ynaganini bir necha bor ta’kidlagan edi. Bartold usha vaqtdagi O‘rta Osiyo bo‘yicha arxeologik materialning qashshoqligi o‘lka qadimiy tarixining qashshoqligi natijasi emas, balki bu tarixiy o‘rganishning zaifligi natijasi ekanligini ilmiy bashorat qilib aytgan edi. 1896-yildayoq Bartold topilgan eng qadimiy tangachalarga va sopol haykalchalarga asoslanib Movarounnahrning Yunon-Baktriya podsholigiga kirganligi to‘g‘risida gapirar ekan, kelgusida bulardan ham qadimiyroq buyumlar topilishiga umid bildiradi. Darhaqiqat, arxeologlarning keng ko‘lamda va rejali ravishda olib borgan arxeologik tadqiqotlari natijasida O‘rta Osiyo hududida qadimgi tosh davriga 23 (paleolit) oid talay buyum va yodgorliklar topildi. Shuningdek, Yunon-Baktriya podsholigidan ilgarigi zamonlarga oid bo‘lgan yodgorliklar ham topildi.20 Bartoldning arxeologik va numizmatikaga doir maxsus maqolalari qatorida tarixiy, tarixiy-filologik hamda manbashunoslikka oid asarlari ham O‘rta Osiyo arxeologiyasi, numizmatikasi va etnografiyasi uchun juda katta ahamiyatga molikdir. Shuning uchun ham o‘z faoliyatini O‘rta Osiyoning o‘rta asrlar davriga oid qadimgi yodgorliklari, buyumlari va tanga-chaqalarini o‘rganishga bag‘ishlagan har qanday arxeologik yoki numizmat Bartoldning “Mo‘g‘ullar bosqini davrida Turkiston”, “Orol dengizi to‘g‘risida ma`lumotlar” «Turkistonning sug‘orilish tarixiga doir», «Marv, tarixiga doir» kabi asarlariga murojaat qilmasdan ishi bitmasligi tasodifiy emas, albatta. Bu asarlarda arxeolog va numizmatlarning izlanishlarini yengillatuvchi va moddiy madaniyat yodgorliklaridan yana ham chuqur va to‘la foydalanishlariga yordam beruvchi juda ko‘p umum tarixiy, tarixiy-topografik, fiolologik va boshqa ma`lumotlar bor. Bundan tashqari, Bartoldning «Yunon-Baktriya davlati va uning shimoli-sharq tomon yoyilishi», «Temurning dafn etilishi to‘g‘risida», «Turklar va mo‘g‘ullarning dafn marosimlari masalasiga doir» va shunga o‘xshash maqolalari to‘g‘risida ham ayni shu fikrni aytish mumkin. Bartoldning arxeologik xarakterdagi bir qancha asarlarga, shu jumladan, chet el arxeologlarining O‘rta Osiyoga doir asarlariga bergan retsenziyalarini ham alohida ta`kidlab o‘tish lozim. Bartold bu retsenziyalarida doim vatan tadqiqotchilarining birinchililik huquqlarini himoya qilishga, ular asarlarini jahon fani mulkiga aylantirishga intilardi. U O‘rta Osiyoda ishlovchi chet ellik mutaxassislarning rus ilmiy adabiyotini inkor etishlari, uni bilmasliklari, O‘rta Osiyoning tarixiy o‘tmishiga doir materiallar bilan faqat og‘zaki tanishuvlari uchun ularni qattiq qoralardi. Bartoldning professor R. Pampelli boshchiligidagi Amerika tarixiy-arxeologik va geologik ilmiy ekspeditsiyasining (1903 y.) O‘rta Osiyo to‘g‘risida e`lon qilgan materiallariga bergan bahosi boyagi xildagi 20 Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении. Ташкент: Фан. 1981. – 223 с. 24 retsenziyalarning tipik namunasi edi. Bartold mazkur ekspeditsiya ishidagi ba`zi ijobiy tomonlarni ta`kidlash bilan birga, ekspeditsiya qatnashchilari orasida, ularning o‘z hisobotlariga qaraganda, O‘rta Osiyo tarixini biluvchi bironta kishi bo‘lmaganligi, umuman, bironta ham sharqshunos yo‘qligi, professor Pampellining o‘zi yozgan hisobotida O‘rta Osiyoning o‘tmishini ham, hozirgi ahvolini ham butunlay bilmaslik ko‘rinib to‘rganligini ko‘rsatib o‘tadi. Bartold o‘z retsenziyasida mazkur ekspeditsiya a`zolarining, aslida, O‘rta Osiyo tarixidan bexabar ekanliklari ochiq-oydin ko‘rinib to‘rganligini ustalik bilan ochib beradi. ekspeditsiyaning O‘rta Osiyoda arxeologik qazishmalarni yana davom ettirish niyati borligi sababli, Bartold «mamlakat tarixini bilmay turib, undagi tarixiy shaharlar o‘rnida olib boriladigan qazishmalar kutilgan natijalarni bermasligi» to‘g‘risida ularni ogohlantirdi. Afrosiyobda, umuman, Samarqand atrofida, olib boriladigan keyingi qazishmalarga kelganda, bu ishlarni Bartold V. P. Vyatkin ixtiyoriga topshiradi. Lekin o‘zi ham ma`naviy, ham rus komiteti orqali moddiy yordam ko‘rsatish yo‘li bilan Vyatkin ishlarini muntazam va diqqat bilan ko‘zatib boradi. 1908—1909- yillardagi qazishmalar vaqtida asrimizning eng zur arxeologik kashfiyotlaridan biri bo‘lmish Ulug‘bek rasadxonasi xarobalari topiladi. 1906-yilda va undan keyingi o‘n yillar ichida Bartoldning O‘rta Osiyo tarixining ayrim masalalari bo‘yicha bir qancha muhim maqolalari bosilib chiqadi. Masalan, 1909 yilda bosilib chiqqan «XVII asr O‘zbekxonlari saroyidagi tantana marosimi» degan maqolasida O‘rta Osiyodagi keyingi feodal davlatlarining ma`muriy tuzilishiga doir qimmatli ma`lumotlar beriladi. Maqolada, shuningdek, Bartoldni doimo qiziqtirib kelgan mavzu, chunonchi, ko‘chmanchi fotihlarning o‘zlari bosib olgan madaniy viloyatlar aholisi ta`siriga sekin-asta bo‘ysunib borishlari, urug‘larga bo‘linish sekin-asta barham topib, urug‘chilik tuzumining o‘troq jamoachilik hayoti bilan almashina borishi mavzusi ko‘tarib chiqildi.21 XULOSA 21 Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении. Ташкент: Фан. 1981. – 223 с. 25 Xulosa qilib aytganda, Bartoldning g‘ayrat bilan qilgan ko‘magi natijasida Pomir ekspeditsiyasi tashkil qilinadi. Shuningdek, sobiq ittifoq aholisining etnik tarkibini o‘rganuvchi akademik komissiya prezidiumining a`zosi va shu komissiyaning Turkiston bo‘limi raxbari ham edi. Bo‘lim faqat sovet Turkistoninggina emas, balki qo‘shni Eron va Afg‘oniston demografiyasini (xalqlarning soni, tarkibi va ko‘payish, kamayishini) o‘rganish bilan sho‘g‘ullanardi. V. V. Bartold, jumladan, yana katta O‘rta Osiyo ekspeditsiyasiga rahbarlik qiladi. Ekspeditsiyaning samarali faoliyati tufayli 1926-yilda sobiq ittifoq Fanlar akademiyasining antropologiya va etnografiya muzeyiga O‘rta Osiyo aholisining hayoti va urf-odatlarini o‘zida aks ettirgan 200 dan ziyod etnografik eksponat to‘plandi. Bartoldning tashabbusi bilan turkman qabilalari tekshirilib, Turkmanistondagi mayda xalqlar (jamshidiylar, xazarlar, barbarlar, bulujlar) o‘rganib chiqildi. Ikkinchidan, Bartold turkiy qabilalar va xalqlarning o‘tmishi va xozirgi ahvolini o‘rganish ishlarini kuchaytirish va birlashtirish maqsadida SSSR Fanlar akademiyasi sistemasida tashkil etilgan turkologiya kabinetiga 1928-yil 1 oktyabrdan boshlab direktor qilib tayinlanadi. Olim bu kabinet ixtiyoriga o‘zining shaxsiy kutubxonasidan 500 ga yaqin kitobni sovg‘a qiladi. Mazkur iliy muassasa 1930-yilgacha, ya`ni to sobiq ittifoq Fanlar akademiyasining sharqshunoslik instituta tarkibiga qo‘shilguniga qadar mavjud bo‘lgan. 1930-yilda sovet sharqshunosligida muhim bir tashkiliy tadbir amalga oshirildi. Chunonchi, Osiyo muzeyi, Budda madaniyati instituti, Turkologiya kabineta va sharqshunoslar kollegiyasi bitta yagona yirik ilmiy tadqiqot muassasasi bo‘lmish sobiq ittifoq Fanlar akademiyasining sharqshunoslik institutiga birlashtirildi. Bu yangi institut tarkibiga V. V. Bartold va unga zamondosh barcha yirik sharqshunoslar kiritildi. Uchinchidan, Bundan tashqari, Bartold muzey hamda tarixiy san`at va tabiat yodgorliklarini muhofaza qilish ishlari bo‘yicha O‘rta Osiyo davlat muassasalari (Samkomstaris, Turkkomstaris, Sredazkomstaris) bilan juda yaqin aloqada edi. Bu muassasalar Bartoldni o‘zlarining eng bilimdon ustozi va 26 maslahatchisi deb bilishardi. O‘rta Osiyoda birinchi universitetning ochilishi uchun olib borilgan tayyorgarlik ishlarida, sovet Sharqi xalqlari yozuvida yangi turkcha alifbeni yaratishda Bartold aktiv ishtirok etadi. To‘rtinchidan, Bartold O‘rta Osiyoga so‘nggi bor 1928-yilda keladi. Bu safar u mahalliy ilmiy o‘lkashunoslik muassasalari va tashkilotlarini qayta tuzish, ularning ish planlarini muhokama qilish va qadimgi yodgorliklarni o‘rganish hamda ularni tiklash ishlariga doir masalalarni xal etishda aktiv qatnashdi. Bartold sobiq ittifoq sharqshunosligining munosib vakili sifatida xorijiy mamlakatlarda bo‘lgan ilmiy anjumanlarda bir necha bor qatnashdi. Masalan, 1922-yilda u Angliyada London universitetining iltimosiga binoan O‘rta Osiyodagi kuchmanchi-turkiy xalqlar va mug‘ullar tarixi to‘g‘risida olti marta leksiya o‘qidi. 1923-yil 27-martda Antropologiya institutida ana shu leksiyalarning qisqa (umumlashgan) bayonini so‘zlab berdi. Shu yili aprel oyida SSSR Fanlar akademiyasining delegata sifatida tarix fanlari arboblarining Bryussel shahrida chaqirilgan xalqaro sezdida qatnashdi. Sezdning Sharq tarixi seksiyasida o‘zining 1922-yilda Sankt-Peteburgda bosilib chiqqan asari (dastlabki musulmon masjidlari) yuzasidan maruza qildi. Finlyandiyada (1923) Bartold Finugor jamiyati majlisida rus olimlarining Turkiston tarixi to‘g‘risidagi asarlari obzorini bayon qildi. 1926-yilda esa Turkiyada bo‘lib, Istambul shahrida O‘rta Osiyodagi turkiy xalqlar tarixidan leksiya o‘qidi. Bu leksiyalar turk va nemis tillarida ham bosilib chiqdi. Beshinchidan, Bartold O‘rta Osiyoning ulug shoiri va o‘rta asr mutafakkiri Alisher Navoiyga bag‘ishlab monografiya ham yaratdi. Bu asar, o‘z navbatida, Ulugbek haqidagi tadqiqotning davomi bo‘lib, sovet navoiyshunosligida muhim manba hisoblanadi. Bartoldning jahon adabiyotida yuksak baholagan va keng tanilgan bu asari ustida mufassal gapirib o‘tishning hojati bo‘lmasa kerak. Dastlabki asl manbalar asosida yaratilgan bu asarda o‘z zamonasining yirik siyosiy arbobi bo‘lmish Navoiyning ilmiy biografiyasi juda aniq va turli xil ifoda etilgan. Bu asar yana shuning uchun ham qimmatliki, Navoiy biografiyasi Sulton Husayn Boyqaro davlati hayotining keng qamrovda bayon qilingan. 27 Oltinchidan, Bartold O‘rta Osiyo tarixiga doir yana bir qator ilmiy maqolalar ham yozdi. «Sug‘d va toxar tillari masalasiga doir», «Buxoro va uning atrofidagi qadamjolar», «Turk va mug‘ullarning dafn marosimlari masalasiga doir» (1921), «Samarqand yodgorliklari to‘g‘risida yangi ma`lumotlar» (1921), «Kubas minorasi tarixiga ma`lum bo‘lgan musulmon-fors me`morchiligining birinchi yodgorligidir» (1922), «O‘rta Osiyoda ruslar kelguniga qadar bo‘lgan davrdagi paxtachilik», «1924 yil yozida Samarqandda olib borilgan arxeologik ishlar to‘g‘risida» (1925) kabi maqolalari shular jumlasidandir. Bartold asarlari ko‘p hollarda o‘zidan keyingi avlod olimlarining yangi, qo‘shimcha tadqiqotlarida dastlabki marra bo‘lib qoladi, ularga ishonchli ilmiy mo‘ljal beradi. Bizning zamonimiz tadqiqotchilari Bartold asarlaridagi u yoki bu qoidalarga qushilmagan chog‘larida ham, bu qadar ilmiy munozaralarga sabab bo‘lganida ham, Bartold asarlarining qimmati yaqqol namoyon bo‘lishini ko‘ramiz. Chunki mazkur hollarda bu o‘lkan ilmiy meros ilmiy tafakkurni olg‘a siljitishga, uni uyg‘otishga, unga jonli, ijodiy xarakter, tinimsiz izlanish va kashfiyotchilik xarakteri baxsh etishga yordam beradi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari 1. Mirziyoyev.Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Тоshkent: O‘zbekiston, 2017. – 456 b. 2. Mirziyoyev.Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Тоshkent:O‘zbekiston, 2016. – 98 b. II. Ilmiy adabiyotlar 3. Axmedov B. Таriхdan saboqlar -Т., 1996i. 7.Bronshtein А. “Меtodika istoricheskogo issledovaniya”. Rostov, 1971. 28 4.“Vostochnoye istoricheskoye istochnikovedeniye i spetsialniye distsiplini”.Vip. 1. – М., GVVL, 1989. 5. Axmedov B. O‘zbekiston xalqlari tarixi manbalari. - T.: O‘qituvchi, 2001. 6. Axmedjanov G.A. Rossiyskaya imperiya v Sredney Azii. Istoriya i istoriografiya kolonialnoy politiki sarizma v Turkestane (1867-1917)”. –T.: Fan. 1995. 7. Ahmedov B.A. Istoriko-geograficheskaya literatura Sredney Azii XVI-XVIII vv. Pismenniye pamyatniki. – T., 1985. 8. Axunova M.A., Lunin B.V. Istoriya istoricheskoy nao‘qi v Uzbekis-tane. -T.: Fan, 1970. III. Rus tili manbalari 11. Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении. Ташкент: Фан. 1981. – 223 с. 12. Лунин Б.В. Историография общественных наук в Узбекистане, Биобиблиографические очерки. Ташкент: Фан, 1974. – 384 с.