YURISPRUDENSIYA: BIZNES HUQUQI YO’NALISHI KURS ISHI MAVZU: XALQ HOKIMIYATCHILIGI FAN: KONSTITUTSIYAVIY HUQUQ MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………….…..3 I. BOB. Xalq xokimiyatchiligi haqida umumiy tushuncha 1.1. Xalq xokimiyatining yuzaga kelishi........…..…….......................…....6 1.2. Xalq xokimiyatining asosiy prinsiplarini ………….........……..……10 II.BOB.Xalq xokimiyati qurilishining konstitutsion parametirlari 2.1. Xalq xokimiyati: xalqning jamiyat va davlat ishtiroki ........….........16 2.2. Xalq xokimiyatining konstitutsion vakolatlari Xulosa…………..….…………………………………….……………….…27 Foydalanilgan adabiyotlar……………..……….…….....…………………28 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Hokimiyatning bo’linishi prinsipini joriy qilish faqat hokimiyat tuzilmalarini normal, yaxshiroq, malakaliroq ishlashini ta’minlash uchungina emas, avvalo bu prinsip hokimiyatni to’g‘ri tashkil qilish natijasida fuqarolarning huquq va erkinliklarini to‘la ta’minlash, manfaatlarini kengroq, to'laroq ifodalashni maqsad qilib qo‘yadi. Chunki, har bir hokimiyat tuzilmasi o‘z vazifasini to'la va malakali bajarsa, huquq buzilishlariga barham beriladi. Hokimiyatning bo‘linishi prinsipi hokimiyat tuzilmalarini bir-biridan holi, mustaqil bo‘lishiga imkon yaratadi. Demokratik davlatda bu, ayniqsa, muhimdir. Hokimiyatning bo‘linishi prinsipi aslo davlat hokimiyatining yagonaligiga putur yetkazmaydi. Yagona davlat hokimiyati kuchli funksiya va vazifalarni amalga oshirish zarurligidan kelib chiqib, uning qonunchilik, ijro etish, sud faoliyatini kuchli, shu sohaga ixtisoslashgan organlar olib borishini nazarda tutadi. Kurs ishining maqsadi. Davlat hokimiyati o'z ifodasini, erkini majburiy ravishda qonun, farmon, qaror asosida hayotga tatbiq qiladi. Kurs ishining vazifasi. Davlat hokimiyati qonunchilik hokimiyati, ijro hokimiyati, sud hokimiyati orqali ijtimoiy hayotga tatbiq qilinadi Kurs ishining obyekti. Davlat hokimiyati hamma uchun umummajburiy qoidalar yaratadi, ularni qo'llaydi va o‘zi ham o'rnatilgan qoidalarga amal qiladi. Siyosiy institutlari, mafkuralar va fikrlar xilma-xilligini o'z ichiga oladi Kurs ishining predmeti. Davlat hokimiyati xalq irodasiga tayanadi. I BOB. Xalq xokimiyatchiligi haqida umumiy tushuncha Davlat siyosiy institutlar uchun normal siyosiy makon yaratib berishi, ular esa, ijtimoiy guruhlarning manfaatlarini ifodalashi va himoya qilishga qodir bo'lishi zarur. Prezidentimizning “Siyosiy partiyalar mavjud bo'lishining asosiy va birdan- bir prinsipi davlatning konstitutsiyaviy me’yorlarini hurmat qilish va ularga rioya etishdan iborat bo‘lmog‘i lozim” - degan so'zlari siyosiy partiyalarning konstitutsiyaviy tuzumdagi o‘rniga berilgan to‘g‘ri bahodir. O'zbekiston Konstitutsiyasida mafkuraga munosabat ham huquqiy davlat nazariyasidan kelib chiqib hal qilingan. Mafkura jamiyatdagi muayyan siyosiy, huquqiy, axloqiy, diniy, badiiy, falsafiy, ilmiy qoidalar, fikrlar va g'oyalar majmuidir - deb e’tirof etsak, albatta, u turli-tuman bo'lishi kerak, degan xulosa paydo bo'ladi. Barchaga yagona mafkurani singdirish ularning qarashlariga zid holat bo'ladi. Shuning uchun, O'zbekistonda mafkura va fikrlar xilma-xilligi konstitutsiyaviy darajada o'rnatildi. Bu yagona mafkuraning hukmron bo'Iishiga yo'l qo'ymaydi. Biron mafkuraning davlat mafkurasi sifatida o'rnatilishi totalitarizmga olib keladi. Ijtimoiy hayot mafkuralar xilma-xilligi asosida rivojlanishining belgilanishi mafkuraning ajralmas qismi bo'lmish fikrlarning xilma-xilligini ta’minlaydi. Jamiyat rivojini ta’minlovchi asosiy vositalardan biri fikrlar xilma-xilligi, bahs- munozaralardir. Siyosiy institutlarning xilma-xilligi fikrlar xilma- xilligini ta’minlovchi vositalardandir. Siyosiy, iqtisodiy masalalarni to'g'ri hal qilishda turli fikrlar bo'lishi, albatta, zarur. Fikrlar xilma-xilligi hamma sohada foydalidir. Ayniqsa, turli fikrlilik parlament faoliyatida muhim rol o'ynaydi. Uning natijasida mukammal qarorlar qabul qilinadi, xato va kamchiliklarga yo'l qo'yilmaydi. Fikrlar xilma-xilligiga amal qilmagan jamiyat, davlat inqirozga mahkum bo'ladi. Bu sobiq Ittifoq misolida o’z isbotini topgan. Qaysi mamlakatda erkin fikrlash, xilma-xil qarashlar mavjud bo'lsa shu mamlakatlarning rivojlanayotganligini ko'rish mumkin. Shuning uchun mamlakatda barcha jabhalarda, hokimiyat miqyosida, siyosiy faoliyatda fikrlar xilma-xilligi bo'lishiga ahamiyat berilmoqda. Buning natijasida fuqarolar ham jamiyatda o'z o'rniga ega ekanligini his qiladi. U larning fikri, so'zi inobatga olinishiga ishonch hosil qiladi, erkin shaxs sifatida namoyon bo'ladi. O'zbekistonda siyosiy institutlar va fikrlar xilma-xilligi Konstitutsiyada hech qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida o'rnatilishi mumkin emas, degan qoida asosida kafolatlanadi. Biror-bir mafkura davlat mafkurasi sifatida o'rnatilsa, unda fikrlar xilma-xilligi to'g'risida gap bo'lishi mumkin emas. Chunki, bunga hukmron mafkura aslo yo'l qo'ymaydi. XALQ HOKIMIYATI — o’z-o’zini boshqaruvchi davlat. Unda har bir shaxsning erkinlik darajasi uning boshqaruvda to’g’ridan-to’g’ri yoki bevosita ishtiroki bilan belgilanadi. Xalq o’z hokimiyatini o’zi saylaydigan yoki tuzadigan organlar orqali ro’yobga chiqaradi. Ma’lumki, Konstitutsiya konsitutsiyaviy tuzumning asosiy shartlaridan biri bo’lmish xalq hokimiyatchiligini mustahkamlab beradi. «Xalq hokimiyatchiligi» atamasi yunoncha «demokratiya» so’zining aynan tarjimasidir. Ilk bor yunon shahar davlatida paydo bo’lgan bu so’z butun dunyoga tarqalgan va siyosiy lug’atdan mustahkam o’rin olgan. Jahondagi demokratik davlatlarning Konstitutsiyalari «butun hokimiyat xalqqa tegishli» yoki «butun hokimiyat xalq tomonidan amalga oshdaniriladi», degan tushunchani o’zida mujassamlashtirgan.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasinig 2-bobida «xalq hokimiyatchiligi» atamasi «hokimiyat manbai» degan atama bilan uzviy bog’langan. Demokratiyaning asl mohiyati o’z-o’zini boshqarish, o’z hayotini o’z qobiliyatiga, o’z tafakkuriga va o’z vijdoniga ko’ra qurishdir va buning oqibati uchun ma’suliyatini ham o’ziga olishdir. O’zbekiston davlat hokimiyatining birdan-bir manbai xalq bo’lib, davlat xalq irodasini ifodalaydi, uning manfaatlariga xizmat qiladi. Davlat siyosatini xalqning xohish-irodasi belgilab beradi. Mazkur siyosat inson va jamiyatning farovonligini, O’zbekistondagi barcha fuqarolarning farovon turmushini ta’minlashga qaratilgan bo’lishi kerak. Konstitutsiyaning 8-moddasida qayd etilgan qoida jahondagi hech bir konstitutsiyada uchramaydi. Unda «O’zbekiston xalqi» tushunchasiga Konstitutsiya darajasida ta’rif berilgan. O’zbekistonda tug’ilgan, uning zaminida istiqomat va mehnat qilayotgan har bir kishi, milliy va irqiy mansubligidan, e’tiqodidan qat’i nazar, respublikamizning teng huquqli fuqarosi bo’lishga munosibdir. O’zbekiston fuqarolari, o’zlarining nasl- nasabi, irqi, ijtimoiy kelib chiqishi va boshqa holatlardan qat’i nazar, O’zbekiston xalqini tashkil etadi. Konstitutsiya O’zbekiston xalqini tashkil etuvchi barcha millat va elatlarning urf-odatlari va milliy an’analari hurmat qilinishini kafolatlaydi. Insoniyat tajribasi demokratiyaning ikki shaklini ishlab chiqqan: to’g’ridan-to’g’ri, bevosita demokratiya hamda vakillik demokratiyasi-organlar, avvalambor, vakillik va boshqa saylab qo’yiladigan organlar orqali amalga oshiriladigan demokratiya, ya’ni saylov demokatiyasi. Demokratiyaning mazkur shakllarini bir-biriga qarshi qo’ymaslik lozim, chunki bu ikkala shakl o’ziga xos ahamiyatga ega va o’zaro uzviy bog’liqdir.To’g’ridan-to’g’ri demokratiya insonning davlat ishlarini hal qilishda yashirin ovoz berish orqali yoki boshqa shaklda bevosita ishtirok etish. Vakillik demokratiyasi deb insonning davlat ishlarini hal etishda o’zi saylagan vakillari, ya’ni deputatlar orqali ishtirok etishiga aytiladi.Bevosita demokratiya (asosiy qarorlar barcha fuqarolar tomonidan referendum, yig’in kabilarda qabul qilinadi) va bilvosita demokratiya (qarorlar saylab qo’yiladigan muassasalar - parlamentlar va boshqalar tomonidan qabul qilinadi) farqlanadi. Demokratiya institutlari huquqiy davlatda to’la rivojlanadi. Xalq xokimiyatining asosiy prinsiplarini O’zbekiston о’z taqdirini belgilovchi asosiy hujjat — Konstitutsiya qabul qilishdan ko'zlangan maqsadlardan biri sifatida demokratiya va ijtimoiy adolatga sadoqatni namoyon qilish ekanligini e’tirof etgan. Davlat o'z faoliyatini inson va jamiyat farovonligini ko'zlab, ijtimoiy adolat va qonuniylik prinsiplari asosida amalga oshi- radi (14-modda). Davlatning faoliyati, eng avvalo, jamiyat farovonligini ko'zlashi xalq xohish-irodasiga to‘la mos tushadi. Bu yo'lda davlatning tashkilotchilik qobiliyati, undan foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. Jamiyat farovonligiga erishish yo'lida iqtisodiy asoslarni yaratish, bozor munosabatlarini shakllantirish borasida davlatning o'tkazayotgan tadbirlari konstitutsiyaviy normalarni hayotga tatbiq qilishdir. O'zbekiston faqat demokratik huquqiy davlat emas, balki demokratik odil davlat qurishni ham maqsad qilib qo'ygan. Jamiyatda adolat o'rnatilmasa, boshqa amalga oshirilayotgan tadbirlar o'z samarasini bermaydi. Adolat hamma jabhalarda: siyosiy hayotda, iqtisodda, turmushning barcha munosabatlarida o'rnatilishi zarur. Adolatning buzilishi og'ir oqibatlarga, fojiaga sabab bo'ladi. Ijtimoiy adolatni buzish aholini shunda ham tang ahvolini yanada og'irlashtirib, jiddiy ijtimoiy ziddiyatlarga olib kelishi mumkin. O'zbekiston bir tuzumdan boshqa tuzumga o'tdi. Ushbu davrda odamlarning moddiy ahvoli yomonlashuviga olib keladigan, noma’lum, keskin qarorlar qabul qilishga ham to'g'ri keldi. Ana shunday paytda aholining kam ta’minlangan, ijtimoiy himoyaga muhtoj qismini turli choralar bilan qo'llab-quvvatlash ijtimoiy adolat prinsipiga amal qilish natijasi bo'ldi. Umuman O‘zbekistonning rivojlanishini belgilovchi tamoyillar orasida kuchli ijtimoiy himoyani tashkil qilish doimo o'zini sezdirib turadi. Adolat prinsipining namoyon bo'lishi, mamlakatimiz xalqining munosib, farovon va erkin hayotini ta’minlashga, har bir kishi huquq va imkoniyatlaridan to'liq foydalanishi uchun zarur sharoitlar yaratishga o'z ta’sirini ko'rsatadi. Adolat prinsipining amal qilishi natijasida respublikamizda osoyishtalik va barqarorlik saqlanib turibdi. Adolat prinsipiga amal qilish, uni ijtimoiy hayotning barcha sohalarida qo'llashga erishish davlatga juda qimmatga tushadi. Buning uchun juda katta mablag'lar zarur bo'ladi, lekin Yurtboshimiz aytganlaridek: “Adolat va haqiqat g'oyasi ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarini qamrab olmog'i darkor. Adolat va haqiqat g'oyasi qonunchilik faoliyatimizning zamini, bosh yo'nalishi bo'lmog'i shart. Davlatchilik va fuqarolik munosabatlari, mehnat va uy- joy, nafaqa va soliq, tabiatni muhofaza qilish va jinoyatchilikka qarshi kurashish masalalari, qo'yingki, hayotimizning hamma jabhalari ana shu zaminga tayanishi zarur”. Adolat prinsipi davlatchilik tariximizda azaldan qo'llanib, mansabdor shaxslarga qo'yiladigan talab va bahoning asosi bo'lgan. Hokimiyat masalasi davlatchilikda muhim masala bo'lib, har qanday davlatning ajralmas qismini tashkil etadi. Davlat hokimiyatining qanday tashkil etilishi u tayanadigan prinsiplarga bog'liq. O'zbekiston huquqiy davlat qurishni maqsad qilib qo'ygan ekan, o'z faoliyatida qonuniylik va adolat prinsiplariga tayanadi. Ularning real bo'lishi esa, fuqarolar taqdiriga to'g'ridan-to'g'ri ta’sir qiladi. Amaldagi O'zbekiston Konstitutsiyasida hokimiyatning xalq manfaatiga mos tarzda tashkil etilishi uni tom ma’noda xalq hokimiyatchiligi deb atash uchun asos bo'ladi.Hozirgi davrda jamiyat hayotini, fuqarolar tinchligi, farovonligini davlatsiz, hokimiyatsiz tasavvur qilish qiyin. Jamiyatning ma’Ium bosqichida davlat yo‘q bo‘ladi, degan g'oyalar xomxayol ekanligi hozirgi kunda aniq bo'lib qoldi. Amalda barcha davlatlar o‘zini demokratik davlat deb hisoblaydi (diktatura, avtoritar davlat bo‘lsa ham) va buni konstitutsiyalarida mustahkamlab qo‘yishgan. O‘zbekiston ham o'z taraqqiyotini demokratiya bilan bog'ladi va konstitutsiyada O'zbekistonning demokratik respublika ekanligi belgilab qo'yildi. Demokratiya atamasi turli ma’nolarda ishlatilsa ham, uning mag'zini “xalq hokimiyati” tushunchasi tashkil etadi. Demokratik davlat hokimiyat xalqqa tegishliligini bildiradi. Bunda hokimiyat nafaqat xalqqa tegishli, balki hokimiyatning o'zi xalqdan vujudga kelishi, uning yagona manbai xalq ekanligi bilan xarakterlanadi. O‘zbekiston — demokratik davlat. Bu xalq hokimiyati amal qilishini bildiradi. Davlat siyosiy hokimiyatini amalga oshirar ekan, xalqdan vakolat oladi. Konstitutsiyaning Xalq hokimiyatchiligi.II bobida: “Xalq davlat hokimiyatining birdan-bir manbaidir”, — deb belgilangan Demokratik jamiyat hisoblanuvchi O‘zbekistonda hokimiyat xalqqa tegishli. Ana shu hokimiyat samarali ishlashi, undan barcha manfaatdor bo'lishi uchun u to‘g‘ri tashkil qilinishi kerak. Xalq hokimiyatini to‘g‘ri va samarali tashkil qilish vositalaridan eng samaralisi va sinovdan o'tgani hokimiyatni davlat hokimiyati orqali amalga oshirishdir. Chunki, davlat uzoq yillar davomida hokimiyatni amalga oshirish bilan shug'ullanadi va katta tajriba to'plagan. Bu faoliyatni yaxshiroq amalga oshirish maqsadida davlat faoliyati, tuzilishi takomillashtirilib boriladi. Xalq davlat hokimiyatini amalga oshiruvchi organ va mansabdor shaxslarni saylashda, tayinlashda bevosita yoki vakillari orqali ishtirok etadi. Ular xalq oldida mas’uliyatli hisoblanadi. Vakolatni xalqdan olgach, o'zlarining faoliyatini xalq manfaatlariga xizmat qilishga qaratadi. O‘zbekistonda davlat faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirishga qaratilgan yo'l ham xalq hokimyatini kuchaytirishga qaratilgandir. Xalqning xohish istagi davlat siyosatini belgilashda hal qiluvchi o'rin egallaydi. O'zbekiston Respublikasida, barcha demokratik davlatlar singari, davlat hokimiyati xalq manfaatlarini ko'zlab va Respublika Konstitutsiyasi hamda uning asosida qabul qilingan qonunlar vakolat bergan idoralar tomonidangina amalga oshiriladi (7-modda). Demak, birinchidan, davlat hokimiyati xalq manfaatlarini ko‘zlashi kerak, ikkinchidan, davlat hokimiyati konstitutsiya va maxsus qonunlar vakolat bergan organlar tomonidangina amalga oshiriladi. Konstitutsiya davlat hokimiyatining uch turdagi hokimiyat tarmoqlari: qonunchilik, ijro, sud organlari tomonidan amalga oshirilishini belgilagan. Asosiy qonunda davlat boshlig'i - Prezident, qonunchilik hokimiyatini amalga oshiruvchi Oliy Majlis va uning palatalari vakolatlari belgilab qo‘yilgan. Konstitutsiyadan tashqari yana bir necha qonunlar mavjud bo’lib, ularda davlat hokimiyatini amalga oshiruvchi organlar vakolatlari belgilangan, jumladan, “O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to‘g‘risida”gi, “O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to‘g‘risida”gi, ’“Sudlar to'g'risida’gi, “O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to'g'risidagi, “Mahalliy davlat hokimiyati to‘g'risida”gi qonunlarda. Birinchi. Vazirlar Mahkamasi vakolatlari tizimlashtirildi va aniqlashtirildi, uning 6-ta vakolati bandlarda aniq-ravshan etib ifodalandi. Muqaddam 98-moddaning 2011 yilgi tahririda uning atigi 2 ta vakolati aniq ko‘rsatilgan bo‘lsa, endilikda ularning soni 6 taga yetdi. Xususan, Vazirlar Mahkamasi ilgari faqatgina iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma’naviy sohaning samarali faoliyatiga rahbarlik qilishi belgilangan bo‘lsa endilikda ushbu sohalar moliyaviy, pul-kredit siyosati yuritilishi, fan, madaniyat, ta’lim, sog‘liqni saqlashni hamda iqtisodiyotning va ijtimoiy sohaning boshqa tarmoqlarini rivojlantirish bo‘yicha dasturlar ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi uchun javobgar bo‘lishi bilan to‘ldirildi. Shuningdek, fuqarolarning iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa huquqlari hamda qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish, davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari ishini muvofiqlashtirish va yo‘naltirish, ularning faoliyati ustidan qonunda belgilangan tartibda nazoratni ta’minlash; O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga har yili mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining eng muhim masalalari yuzasidan ma’ruzalar taqdim etish kabi yangi vakolat va vazifalar belgilandi. O'zbekiston o'z taraqqiyotiga jahon davlatchilik taraqqiyotidagi eng ijobiy xususiyatlarni, prinsiplarni amalda qo’llash orqali erishishni maqsad qilib qo'ygan. Davlatni tashkil etish, davlat hokimiyatini amalga oshirish masalasida ham barcha rivojlangan mamlakatlar tajribasida qo’llanilib kelinayotgan va amalda o'zini oqlagan davlat hokimiyati tizimining hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo'linishi prinsipini konstitutsiyada mustahkamlash va amalda qo'llash yo'lidan bordi. Hayotda va ayrim yuridik manbalarda “hokimiyat bo'linishi prinsipi” degan atama uchrab turadi. Aslida esa, davlat hokimiyati yagona, u bo'linmaydi. Bo'linish deganda faqat davlat hokimiyati tizimining tarmoqlarga bo'linishi tushunilishi kerak. Agar davlat hokimiyatini bir katta daraxt deb olsak, daraxtning shoxlari shu hokimiyatning tarmoqlaridir. Daraxt shoxlarga bo'linishi bilan butunlay bo'linib ketmaganidek, hokimiyat tizimining tarmoqlarga bo'linishi bilan hokimiyatning yagonaligiga putur yetmaydi, chunki u bo'linib ketmaydi. Davlat hokimiyatini alohida tarmoqlar tomonidan amalga oshirilishi hokimiyatning samarasini oshiradi. Chunki ular shu ishga ixtisoslashgan. O'zbekiston mustaqillikka erishgach, mustaqillikning birinchi huquqiy asosi “O'zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligi asoslari to‘g'risida”gi 1991-yil 31-avgust Qonunida birinchi marta hokimiyat tizimi hokimiyatning bo'linishi prinsipida tashkil qilinishi ko'rsatilgan. Keyinchalik Konstitutsiyaning 11-moddasida: “O'zbekiston Respublikasi davlat hokimiyatining tizimi hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo'linishi prinsipiga asoslanadi”, — deb belgilandi. Shu asosda O'zbekistonda hokimiyatni amalga oshiruvchi organlar tizimi barpo etildi. Mamlakatimizda qonunchilik hokimiyati Oliy Majlis, ijro hokimiyati Vazirlar Mahkamasi va hokimlar, sud hokimiyati Konstitutsiyaviy sud, Oliy sud, Oliy Xo'jalik sudi va hududiy tuzilish- lardagi sudlar orqali amalga oshiriladi. Hokimiyatning bo'linishi prinsipidan kelib chiqib, har bir alohida hokimiyat tuzilmalarining vakolatlari aniq belgilab qo'yiladi. Hokimiyat bo'linishi prinsipi faqat vakolatlarni aniq belgilab qo'yishnigina nazarda tutmaydi. II BOB. Xalq xokimiyati qurilishining konstitutsion parametrlari O‘zbekiston xalqi. Xalqning jamiyat va davlat hayotida ishtiroki. Xalq nomidan ish olib borish Konstitutsiyaning 8-moddasida: “O‘zbekiston xalqini millatidan qat’i nazar, O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari tashkil etadi, qisqa huquqiy ta’rif berilgan. Xalq tushunchasini aniqlash huquqiy munosabatlarda muhim o'rin egallaydi. Chunki, O‘zbekistonda kimlar yashashidan qat’i nazar, davlat boshqaruvida faqat xalq ishtirok etadi, xalq esa O‘zbekiston fuqarolaridir. 0‘zbekiston fuqarosi bo'lmagan shaxslar, ya’ni xorijiy mamlakat fuqarolari yoki fuqaroligi bo'lmagan shaxslar davlat boshqaruvida, idora ishlarida ishtirok etmaydi. O'zbekiston xalqi, ya’ni fuqarolarigina davlat boshqaruvida ishtirok etadi. O'zbekiston xalqini davlatni boshqarish ishlarida ishtiroki ularning siyosiy huquqlari hisoblangani uchun bunday huquqlar siyosiy huquqlarga taalluqli Konstitutsiya normalarida belgilab qo'yilgan. Konstitutsiyaning 32-moddasiga asosan, O'zbekiston Respublikasining fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita hamda o'z vakillari orqali ishtirok etish huquqiga egadirlar. Bunday ishtirok etish o‘zini-o‘zi boshqarish, referendum bilan amalga oshiriladi. Bu yerda xalqning davlat hayotida ishtirok etish yo'llari aniq belgilab qo'yilgan. Bundan tashqari, Konstitutsiyaning 9-moddasida: “Jamiyat va davlat hayotining eng muhim masalalari xalq muhokamasiga taqdim etiladi, umumiy ovozga (referendumga) qo'yiladi”, - deb belgilangan. O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyingi davrda, haqiqatan ham, eng muhim masalalar xalq muhokamasiga taqdim etilganligini, shuningdek referendumga qo'yilib, hal qilinganligini ko'ramiz. Bularni misollar bilan ko'rsatish mumkin. Agar Konstitutsiyaning ijtimoiy hayotdagi o'rnini ko'radigan bo'lsak, undan muhim hech narsa yo'q. Konstitutsiya loyihasi ishlangach, u uzoq vaqt xalq muhokamasiga qo'yildi. Muhokama natijasida tushgan fikr-mulohazalar asosida loyihaga ko'pgina tuzatishlar, qo'shimchalar kiritildi. Muhokama asosida xalq Konstitutsiyani yaratishda bevosita ishtirok etish imkoniyatiga ega bo'ldi. Yoki, keyingi vaqtda qabul qilinayotgan ko‘plab qonun loyihalari, albatta, xalq muhokamasiga qo'yildi va ularning istak-mulohazalari qonunlarning qabul qilinishida inobatga olindi. O'zbekiston mustaqil davlat bo'lgach, davlat rivojlanish tarixida referendum degan hodisa (voqelik) uchraydigan bo'ldi. Uning natijasida, mustaqilligimiz xalq tomonidan ma’qullandi, prezidentning vakolat muddati 5 yildan 7 yilga o'zgartirildi va nihoyat, ikki palatali parlament tashkil qilindi. Demak, eng muhim masalalarga xalq o'z munosabatini bildirdi, xalqning ovozi shu masalalarni hal qilishda asosiy rol o'ynadi. Xalq davlat boshqaruvida muhokamalarda, referendumda ishtirok etish bilan qatnashar ekan, bular haqida aniqroq tushunchaga ega bo'lish zarur. Umumxalq muhokamasi nima, umumxalq ovozi (reterendum) nima, degan savollar tez-tez uchrab turadi. Umumxalq muhokamasida ma’lum bir masala yoki loyiha ommaviy axborot vositalari orqali e’lon qilinadi. Xalq uni o’rganib, o'z istak, mulohaza, takliflarini omntaviy axborot vositalari orqali bildiradi yoki pochta orqali yoki shaxsan tegishli organlarga yetkazadi. Muhokamada loyihani u yoki bu qoida, normalariga o'zgartirish, biror qo'shimcha kiritish, mavjud norma, qoidalarni olib tashlash haqida fikr bildiriladi, qanday fikr-mulohazalarni inobatga olish yoki rad etish tegishli organ, komissiya vakolatiga kiradi. Muhokama bir necha kun, hafta yoki oylab davom etishi mumkin. Muhokamada qancha odam ishtirok etishi belgilab qo'yilmaydi. Umumxalq ovozi (referendum) masalani uzil-kesil hal qilish uchun yoki qonun loyihasini qabul qilish uchun o'tkaziladi. Bunda masala ijobiy hal qilinadi yoki rad etiladi. Referendumda qancha xalq ishtirok etishi, qanchasining ovoz berishi masalaning hal qilinishini belgilaydi. U saylovdagi kabi ovoz berish orqali hal qilinadi. Uni saylovdan farqi, saylovda aniq nomzodlarga ovoz berilsa, referendumda aniq masalaga ovoz beriladi. Xalq davlat hayotida boshqa usullar orqali ham ishtirok etadi. Masalan: saylov orqali, davlat organlarining faoliyatini nazorat qilish orqali. Bu masalalar keyingi mavzularda o'rganiladi. O'zbekiston Respublikasining “O'zbekiston Respublikasining referendumi to'g'risida” maxsus qonun bo'lib, u nima uchun referendum o'tkazilishi, referendum predmeti bo'lmaydigan masalalar doirasi, qanday hollarda referendum o'tkazish mumkin emasligi, referendum o'tkazishning asosiy prinsiplari va referendum o'tkazish tartibini belgilab qo'ygan. Qonunga asosan referendum o'tkazish tashabbusi huquqiga, Respublika fuqarolari, Oliy Majlisning palatalari, O'zbekiston Prezidenti ega. Fuqarolar referendum o'tkazish tashabbusi bilan chiqadigan bo'lsa, bunday tashabbusni referendumda ishtirok etuvchilarning kamida besh foizi qo'llab-quvvatlaganda, tashabbus amalga oshiriladi. Referendum O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan tayinlanadi. O'zbekiston Prezidenti referendum o'tkazish tashabbusi bilan chiqqan taqdirda, Oliy Majlisga murojaat etishi yoki referendum o'tkazish to'g'risida o'z qarorini qabul qilishi mumkin. Referendum o'tkazishda saylovlar vaqtidagi asosiy prinsiplar, tartiblar qo'llaniladi. Referendum o'tkazish, uning natijalarini aniqlash, e’lon qilishda Markaziy saylov komissiyasi ishtirok etadi. Referendumda qabul qilingan qaror respublikaning butun hududida majburiy kuchga ega bo'ladi va davlat hokimiyati tomonidan tasdiqlanishi shart emas. Yuqorida qayd etilganidek, xalq o‘z xohish-irodasini amalga oshirishni davlatga topshirgan. Bu qonuniy asosga ega. Lekin, davlat juda murakkab tuzilma, uni harakatga keltiruvchi, yurgizuvchi ko'plab mansablar, organlar mavjud. Xalq hokimiyatning yagona manbai bo‘lsada, hamma vaqt, hamma joyda to‘g ‘ridan- to‘g‘ri harakat qila olmaydi. Buning imkoniyati ham yo‘q. Shuning uchun, xalq nomidan harakat qiluvchilar doirasi aniq chegaralab qo'yilgan. O'zbekiston Konstitutsiyasining 10-moddasida: “O'zbekiston xalqi nomidan faqat u saylagan Respublika Oliy Majlisi va Prezidenti ish olib borishi mumkin”, - deb mustahkamlab qo'yilgan. Bu sharafli va mas’uliyatli vazifani Oliy Majlis bilan Prezident mamlakat ichkarisida ham, tashqi munosabatlarda ham amalga oshiradi. Oliy Majlis ham, Prezident ham xalq vakilligining oliy ko'rinishi. O'zbekiston Oliy Majlisi ikki palatadan iborat bo'lib, quyi palata - Qonunchilik palatasi xalq tomonidan bevosita saylangan deputatlardan iborat bo'lsa, yuqori palata Senatning a’zolari senatorlar xalq saylagan mahalliy Kengash deputatlaridan va Prezident tayinlagan senatorlardan iborat. Quyi palata deputatlarini saylashda xalq bevosita ishtirok etsa, Senatni shakllantirishda vakillari orqali ishtirok etadi. Oliy Majlis oliy vakillik va yagona qonunchilik organidir. Shuning uchun ularning xalq nomidan ish olib borishi asoslidir. Prezident - davlat boshlig'i. O'zbekistonda Prezident bevosita xalq tomonidan saylanadi, u xalqdan to'g‘ridan-to‘g ri vakolat oladi. Prezidentning bunday vakolatga egaligi Konstitutsiyaning yana boshqa moddasida ham ko'rsatilgan: “O'zbekiston Respublikasining Prezidenti: mamlakat ichkarisida va xalqaro munosabatlarda О’zbekiston Respublikasi nomidan ish ko'radi” (93- modda). Prezidentning ham xalq nomidan, ham davlat nomidan ish olib borishining ma’nosi bor. Chunki, davlat xalq hokimiyatini ta’sarruf etuvchi tuzilma bo'lsa, Prezident xalq saylagan, ma’qullagan davlat boshlig'i. Nihoyat Konstitutsiyamizning 98-moddasi 2014-yilda ham yangi tahrirda bayon etildi. Endilikda 98-modda 9 qismdan iborat bo‘lgan maqbul ko‘rinishga keldi. 98- moddaning 2014-yildagi yangi tahriri 6 ta yangi qoidani belgilab berdi.Ikkinchi. Vazirlar Mahkamasi ilgari “amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq” qaror va farmoyishlar chiqargan bo‘lsa, endilikda ushbu vakolat “konstitutsiyaviy normalar doirasida va amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq” amalga oshirilishi belgilandi. Uchinchi. Vazirlar Mahkamasi ilgari o‘z faoliyatida “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi” oldida javobgar bo‘lgan bo‘lsa, endilikda ustuvorlik o‘zgarib, javobgarlik dastlab O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi va undan keyin O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti oldida etib belgilandi. To‘rtinchi. Ilgari amaldagi Vazirlar Mahkamasi o‘z vakolatlarini zimmasidan soqit qilgach, Vazirlar Mahkamasining yangi tarkibi shakllantirilguniga qadar hukumat qanday faoliyat yuritishi masalasi ochiq qolgan edi. Endilikda ushbu muammo hal etildi – amaldagi Vazirlar Mahkamasi uning yangi tarkibi shakllantirilguniga qadar mamlakat Prezidentining qaroriga muvofiq o‘z faoliyatini davom ettirib turishi belgilandi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 98- moddasi, unda belgilangan ijro hokimiyatini tashkil etishning demokratik prinsip va qoidalari amaldagi qonun hujjatlarida mustahkamlangan va sezilarli darajada boyitilgan. Xususan, “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida”gi Qonuni 2003-yil 29 avgustda yangi tahrirda qabul qilingan bo‘lsa, 2003-yildan 2017-yilga qadar ushbu Qonunga jami 9 marotaba o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi (2007, 2008, 2009, 2011, 2014 va 2015 yillarda – 2 martadan hamda 2016 yil). Bularning barchasi o‘z navbatida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi faoliyati mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan qoida va prinsiplar asosida izchil takomillashib kelayotganligidan dalolat bermoqda. Xalq xokimiyatining konstitutsion vakolatlari O‘zbekiston xalqi. Xalqning jamiyat va davlat hayotida ishtiroki. Xalq nomidan ish olib borish Konstitutsiyaning 8-moddasida: “O‘zbekiston xalqini millatidan qat’i nazar, O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari tashkil etadi”, degan qoida belgilanib, unda “xalq” tushunchasiga aniq, qisqa huquqiy ta’rif berilgan. Xalq tushunchasini aniqlash huquqiy munosabatlarda muhim o'rin egallaydi. Chunki, O‘zbekistonda kimlar yashashidan qat’i nazar, davlat boshqaruvida faqat xalq ishtirok etadi, xalq esa, O‘zbekiston fuqarolaridir. O‘zbekiston fuqarosi bo'lmagan shaxslar, ya’ni xorijiy mamlakat fuqarolari yoki fuqaroligi bo'lmagan shaxslar davlat boshqaruvida, idora ishlarida ishtirok etmaydi. O'zbekiston xalqi, ya’ni fuqarolarigina davlat boshqaruvida ishtirok etadi. O'zbekiston xalqini davlatni boshqarish ishlarida ishtiroki ularning siyosiy huquqlari hisoblangani uchun bunday huquqlar siyosiy huquqlarga taalluqli Konstitutsiya normalarida belgilab qo'yilgan. Konstitutsiyaning 32-moddasiga asosan, O'zbekiston Respublikasining fuqarolari jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda bevosita hamda o'z vakillari orqali ishtirok etish huquqiga egadirlar. Bunday ishtirok etish o‘zini o‘zi boshqarish, referendumlar o'tkazish va davlat organlarini demokratik tarzda tashkil etish bilan amalga oshiriladi. Bu yerda xalqning davlat hayotida ishtirok etish yo'llari aniq belgilab qo'yilgan. Bundan tashqari, Konstitutsiyaning 9-moddasida: “Jamiyat va davlat hayotining eng muhim masalalari xalq muhokamasiga taqdim etiladi, umumiy ovozga (referendumga) qo'yiladi”, -deb belgilangan. O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan keyingi davrda, haqiqatan ham, eng muhim masalalar xalq muhokamasiga taqdim etilganligini, shuningdek referendumga qo'yilib, hal qilinganligini ko'ramiz.Bularni misollar bilan ko'rsatish mumkin. Agar Konstitutsiyaning ijtimoiy hayotdagi o'rnini ko'radigan bo'lsak, undan muhim hech narsa yo'q. Konstitutsiya loyihasi ishlangach, u uzoq vaqt xalq muhokamasiga qo'yildi. Muhokama natijasida tushgan fikr-mulohazalar asosida loyihaga ko'pgina tuzatishlar, qo'shimchalar kiritildi. Muhokama asosida xalq Konstitutsiyani yaratishda bevosita ishtirok etish imkoniyatiga ega bo'ldi. Yoki, keyingi vaqtda qabul qilinayotgan ko‘plab qonun loyihalari, albatta, xalq muhokamasiga qo'yildi va ularning istak-mulohazalari qonunlarning qabul qilinishida inobatga olindi.O'zbekiston mustaqil davlat bo'lgach, davlat rivojlanish tarixida referendum degan hodisa (voqelik) uchraydigan bo'ldi. Uning natijasida, mustaqilligimiz xalq tomonidan ma’qullandi, prezidentning vakolat muddati 5 yildan 7 yilga o'zgartirildi va nihoyat, ikki palatali parlament tashkil qilindi. Demak, eng muhim masalalarga xalq o'z munosabatini bildirdi, xalqning ovozi shu masalalarni hal qilishda asosiy rol o'ynadi. Xalq davlat boshqaruvida muhokamalarda, referendumda ishtirok etish bilan qatnashar ekan, bular haqida aniqroq tushunchaga ega bo'lish zarur. Umumxalq muhokamasi nima, umumxalq ovozi (reterendum) nima, degan savollar tez-tez uchrab turadi. Umumxalq muhokamasida ma’lum bir masala yoki loyiha ommaviy axborot vositalari orqali e’lon qilinadi. Xalq uni organib, o'z istak, mulohaza, takliflarini ommaviy axborot vositalari orqali bildiradi yoki pochta orqali yoki shaxsan tegishli organlarga yetkazadi. Muhokamada loyihani u yoki bu qoida, normalariga o'zgartirish, biror qo'shimcha kiritish, mavjud norma, qoidalarni olib tashlash haqida fikr bildiriladi, qanday fikr-mulohazalarni inobatga olish yoki rad etish tegishli organ, komissiya vakolatiga kiradi. Muhokama bir necha kun, hafta yoki oylab davom etishi mumkin. Muhokamada qancha odam ishtirok etishi belgilab qo'yilmaydi. Umumxalq ovozi (referendum) masalani uzil-kesil hal qilish uchun yoki qonun loyihasini qabul qilish uchun o'tkaziladi. Bunda masala ijobiy hal qilinadi yoki rad etiladi. Referendumda qancha xalq ishtirok etishi, qanchasining ovoz berishi masalaning hal qilinishini belgilaydi. U saylovdagi kabi ovoz berish orqali hal qilinadi. Uni saylovdan farqi, saylovda aniq nomzodlarga ovoz berilsa, referendumda aniq masalaga ovoz beriladi. Xalq davlat hayotida boshqa usullar orqali ham ishtirok etadi. Masalan: saylov orqali, davlat organlarining faoliyatini nazorat qilish orqali. Bu masalalar keyingi mavzularda o'rganiladi. O'zbekiston Respublikasining “O'zbekiston Respublikasining referendumi to'g'risida”, maxsus qonun bo'lib, u nima uchun referendum o'tkazilishi, referendum predmeti bo'lmaydigan masalalar doirasi, qanday hollarda referendum o'tkazish mumkin emasligi, referendum o'tkazishning asosiy prinsiplari va referendum o'tkazish tartibini belgilab qo'ygan. Qonunga asosan referendum o'tkazish tashabbusi huquqiga, Respublika fuqarolari, Oliy Majlisning palatalari, O'zbekiston Prezidenti ega. Fuqarolar referendum o'tkazish tashabbusi bilan chiqadigan bo'lsa, bunday tashabbusni referendumda ishtirok etuvchilarning kamida besh foizi qo'llab-quvvatlaganda, tashabbus amalga oshiriladi. Referendum O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan tayinlanadi. O'zbekiston Prezidenti referendum o'tkazish tashabbusi bilan chiqqan taqdirda, Oliy Majlisga murojaat etishi yoki referendum o'tkazish to'g'risida o'z qarorini qabul qilishi mumkin. Referendum o'tkazishda saylovlar vaqtidagi asosiy prinsiplar, tartiblar qo'llaniladi.Referendum o'tkazish, uning natijalarini aniqlash, e’lon qilishda Markaziy saylov komissiyasi ishtirok etadi. Referendumda qabul qilingan qaror respublikaning butun hududida majburiy kuchga ega bo'ladi va davlat hokimiyati tomonidan tasdiqlanishi shart emas. Yuqorida qayd etilganidek, xalq o‘z xohish- irodasini amalga oshirishni davlatga topshirgan. Bu qonuniy asosga ega. Lekin, davlat juda murakkab tuzilma, uni harakatga keltiruvchi, yurgizuvchi ko'plab mansablar, organlar mavjud. Xalq hokimiyatning yagona manbai bo‘lsada, hamma vaqt, hamma joyda to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri harakat qila olmaydi. Buning imkoniyati ham yo‘q. Shuning uchun, xalq nomidan harakat qiluvchilar doirasi aniq chegaralab qo'yilgan. O'zbekiston Konstitutsiyasining 10-moddasida: “O'zbekiston xalqi nomidan faqat u saylagan Respublika Oliy Majlisi va Prezidenti ish olib borishi mumkin”, - deb mustahkamlab qo'yilgan. Bu sharafli va mas’uliyatli vazifani Oliy Majlis bilan Prezident mamlakat ichkarisida ham, tashqi munosabatlarda ham amalga oshiradi. Nima uchun faqat Oliy Majlis va Prezident? Oliy Majlis ham, Prezident ham xalq vakilligining oliy ko'rinishi. O'zbekiston Oliy Majlisi ikki palatadan iborat bo'lib, quyi palata - Qonunchilik palatasi xalq tomonidan bevosita saylangan deputatlardan iborat bo'lsa, yuqori palata - Senatning a’zolari - senatorlar xalq saylagan mahalliy Kengash deputatlaridan va Prezident tayinlagan senatorlardan iborat. Quyi palata deputatlarini saylashda xalq bevosita ishtirok etsa, Senatni shakllantirishda vakillari orqali ishtirok etadi. Oliy Majlis oliy vakillik va yagona qonunchilik organidir. Shuning uchun ularning xalq nomidan ish olib borishi asoslidir. Prezident - davlat boshlig'i. O'zbekistonda Prezident bevosita xalq tomonidan saylanadi, u xalqdan to'g‘ridan-to‘g’ri vakolat oladi. Prezidentning bunday vakolatga egaligi Konstitutsiyaning yana boshqa moddasida ham ko'rsatilgan: “O'zbekiston Respublikasining Prezidenti: mamlakat ichkarisida va xalqaro munosabatlarda О’zbekiston Respublikasi nomidan ish ko'radi” (93- modda). Prezidentning ham xalq nomidan, ham davlat nomidan ish olib borishining ma’nosi bor. Chunki, davlat xalq hokimiyatini ta’sarruf etuvchi tuzilma bo'lsa, Prezident xalq saylagan, ma’qullagan davlat boshlig'i. Nihoyat Konstitutsiyamizning 98-moddasi 2014-yilda ham yangi tahrirda bayon etildi. Endilikda 98-modda 9 qismdan iborat bo‘lgan maqbul ko‘rinishga keldi. 98- moddaning 2014-yildagi yangi tahriri 6 ta yangi qoidani belgilab berdi. Ikkinchi. Vazirlar Mahkamasi ilgari “amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq” qaror va farmoyishlar chiqargan bo‘lsa, endilikda ushbu vakolat “konstitutsiyaviy normalar doirasida va amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq” amalga oshirilishi belgilandi. Uchinchi. Vazirlar Mahkamasi ilgari o‘z faoliyatida “O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi” oldida javobgar bo‘lgan bo‘lsa, endilikda ustuvorlik o‘zgarib, javobgarlik dastlab O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi va undan keyin O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti oldida etib belgilandi. To‘rtinchi. Ilgari amaldagi Vazirlar Mahkamasi o‘z vakolatlarini zimmasidan soqit qilgach, Vazirlar Mahkamasining yangi tarkibi shakllantirilguniga qadar hukumat qanday faoliyat yuritishi masalasi ochiq qolgan edi. Endilikda ushbu muammo hal etildi – amaldagi Vazirlar Mahkamasi uning yangi tarkibi shakllantirilguniga qadar mamlakat Prezidentining qaroriga muvofiq o‘z faoliyatini davom ettirib turishi belgilandi.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 98- moddasi, unda belgilangan ijro hokimiyatini tashkil etishning demokratik prinsip va qoidalari amaldagi qonun hujjatlarida mustahkamlangan va sezilarli darajada boyitilgan. Xususan, “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida”gi Qonuni 2003-yil 29-avgustda yangi tahrirda qabul qilingan bo‘lsa, 2003-yildan 2017-yilga qadar ushbu Qonunga jami 9 marotaba o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritildi (2007, 2008, 2009, 2011, 2014 va 2015 yillarda – 2 martadan hamda 2016 yil). Bularning barchasi o‘z navbatida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi faoliyati mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan qoida va prinsiplar asosida izchil takomillashib kelayotganligidan dalolat bermoqda. 2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha harakatlar strategiyasi yangilangan Konstitutsiyani hayotga joriy etish bo‘yicha chora-tadbirlar muhokama qilindi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 8-may kuni Oliy Majlis palatalari, siyosiy partiyalar, sud va ijro etuvchi hokimiyat organlari rahbarlari hamda jamoatchilik faollari bilan muloqot qildi.Unda yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini qabul qilish bo‘yicha shu yil 30-aprelda bo‘lib o‘tgan referendum yakunlari haqida so‘z bordi.Davlatimiz rahbari o‘z nutqida yangilangan Konstitutsiyamizda barcha qatlam manfaatlari inobatga olinganligi, uni ishlab chiqishda aholi faol ishtirok etganligi hamda referendum orqali qabul qilinganligi ushbu hujjatning chinakam xalq Konstitutsiyasi bo‘lganidan dalolat ekanligini ta’kidladi. Konstitutsiyamiz loyihasini muhokama qilishdan boshlab to uni qabul qilguncha bo‘lgan davrda o‘tkazilgan umumxalq muhokamalarida millionlab yurtdoshlarimiz faol ishtirok etdilar. Shu nuqtai nazardan qaraganda, yangilangan Konstitutsiyamizning chinakam muallifi xalqimiz bo‘ldi, deb aytishga barcha asoslarimiz bor. Eng muhimi, endi islohotlarimiz yo‘lidan hech qachon ortga qaytmaymiz, “inson – jamiyat – davlat”, degan yangi tizim asosida faqat va faqat oldinga qarab boramiz, – dedi Prezident Shavkat Mirziyoyev.Dunyoda kundan- kunga yangi sinovlar, xavf-xatar va tahdidlar paydo bo‘layotgan vaziyatda Konstitutsiyada O‘zbekiston “suveren davlat” sifatidagi maqomini mustahkamladi. – Shunday murakkab vaziyatda, har bir ishimizda, qabul qilayotgan barcha qonun va qarorlarimizda faqat va faqat xalqimiz, Vatanimiz manfaatlari eng ustuvor o‘rinda turishi shart, – dedi davlat rahbari. Yangilangan Konstitutsiyada O‘zbekiston “ijtimoiy davlat” degan tamoyil muhrlanib, davlatning bu sohadagi majburiyatlari bilan bog‘liq normalar 3 baravarga oshdi. – Bu raqamni aytish oson, lekin uni amalda ta’minlash uchun juda ko‘p ishlashimiz zarur. Bunga davlat byudjetidan har yili qo‘shimcha 30-40 trillion so‘m ajratish kerak bo‘ladi. Buning hisobidan, har yili yuzlab yangi bog‘chalar, maktab va shifoxonalar qurishimiz lozim.Yoshlar siyosatini, ta’lim-tarbiya, ilm-fan, madaniyat va sport sohalarini rivojlantirishni ustuvor vazifa sifatida yuqori bosqichga ko‘tarish bo‘yicha ham yangi imkoniyatlarni safarbar etamiz.Nuroniylar, yolg‘iz keksalar, nogironligi bo‘lgan insonlar, alohida e’tiborga muhtoj aholi qatlamiga ijtimoiy xizmatlar ko‘lamini yanada kengaytiramiz. Ish haqi, pensiya, nafaqa va stipendiyalar miqdorini muntazam oshirib boramiz, – dedi Prezident.Konstitutsiyada O‘zbekiston “huquqiy davlat” degan tamoyil ham qat’iy qilib belgilanib, inson huquq va erkinliklari borasidagi normalar 3 baravarga ko‘paytirildi.Shaxsni sudning qarorisiz 48 soatdan ortiq muddat ushlab turish mumkin emasligi, odamlarning huquq va erkinliklarini cheklash bilan bog‘liq barcha harakatlarga faqat sud qarori asosida yo‘l qo‘yilishi, ayblanuvchi va sudlanuvchilarning “sukut saqlash” huquqi mustahkamlandi.“Inson qadri uchun” tamoyili Konstitutsiyada, qonunlarimizda va davlat idoralari faoliyatida bosh mezon bo‘lishi shartligi, insonning sha’ni va qadr-qimmati daxlsizligi, hech narsa ularni kamsitish uchun asos bo‘lishi mumkin emasligi belgilab qo‘yildi. Bu – avvalambor barcha sohada qonun ustuvorligi ta’minlanadi, degani. Bundan buyon, qonunlardagi noaniqliklar inson foydasiga hal bo‘ladi. Eng muhimi, “Qonun – muqaddas, har qanday holatda ham adolatni qaror toptirish shart!” degan qarash jamiyatning har bir a’zosi, ayniqsa, mansabdorlar uchun hayot qoidasiga aylanishi kerak, – dedi davlatimiz rahbari. Yangi tahrirdagi Konstitutsiya O‘zbekistonning “demokratik davlat” sifatidagi maqomini ham mustahamladi. Mamlakatimizda inson va biznesning og‘irini yengil qiladigan, ularga sifatli xizmat ko‘rsatadigan ixcham va samarali boshqaruv tizimini joriy etish maqsadida keng ko‘lamli ma’muriy islohotlar boshlanib, hukumat va vazirliklar ixchamlashdi, ish uslubi o‘zgartirildi. Hokimiyat tizimida davlat hokimiyati.Hokimiyat ijtimoiy kategoriya (hodisa) bo‘lib, kishilik jamiyatining barcha davrida (hatto davlat bo'lmagan davrda ham) mavjud bo'lgan. Hokimiyat doimiy ravishda ijtimoiy munosabatlarga, shaxsiy munosabatlarga ta’sir qilib kelgan. Hokimiyat boshqalarga nisbatan ustun turish, buning uchun kuchga ega bo'lish va boshqalarga nisbatan ta’sir qila olishdir. Agar hokimiyatga tushunish oson bo'lgan eng oddiy ta’rif beradigan bo'lsak, u ijtimoiy hodisa; kishilik jamiyatining barcha bosqichlarida mavjud bo'lgan va jamiyat rivojlanishi bilan rivojlanib borgan; hokimiyatning rivojlanishi jamiyat rivojiga yoki aksincha, jamiyat rivoji hokimiyatga ta’sir etgan; hokimiyat munosabatida ikki tomon: birinchisi - hokimiyat subyekti yoki hokimiyat egasi, ik-kinchi tomon - shu subyektga bo'ysunuvchi tomon bo'ladi; hokimiyat, albatta, kuchga ega bo'ladi. Umumlashtirib aytadigan bo'lsak, hokimiyat boshqalarga nisbatan huquqqa ega bo'lish, kuchga ega bo'lish va boshqalarga ta’sir qilishdir. Boshqalar deganda alohida shaxs yoki shaxslar, jamoa, oila, jamiyatni tushunish mumkin. Shuning uchun hokimiyatning turlari, ko'rinishi turli-tuman. Insonlar o'rtasidagi munosabatlarda hokimiyat ongga asoslanadi va u ongli hokimiyatdir. Ongga asoslanmagan, instinktga asoslangan hokimiyat ham bo'lishi mumkin: hayvonlar to'dasida kuchli hayvon o'z ta’sirini boshqalarga o'tkazishi ham hokimiyatdir. Hozirgi kunda davlat mavjud bo'lgan davrda ham davlat hokimiyati bilan birga boshqa hokimiyatlar ham mavjud. Oilada oila boshlig'i hokimiyati, jamoat birlashmalaridagi hokimiyat, diniy tashkilotlaridagi hokimiyat va hokazolar. Ta’sir doirasiga qarab siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy hokimiyat bo'lishi mumkin. Bu yerda asosiy e’tiborni siyosiy hokimiyatga qaratamiz, chunki siyosiy hokimiyat davlat tomonidan amalga oshiriladi. Hokimiyat masalasi "Davlat va huquq nazariyasi” da kengroq o'rganiladi. Bu Konstitutsiya asosida qabul qilingan qonunlarda tegishli hokimiyat organlarining vakolatlari, ularni amalga oshirish usul va vositalari, hokimiyatni amalga oshirish jarayonida bir-biri bilan munosabati. xalq oldidagi mas’uliyati belgilab qo'yilgan. Yuqoridagilarga e’tibor bersak, eng oddiy xulosa shundan iborat bo'ladiki, davlat hokimiyati xalq manfaatiga zid harakat qilmasligi va hokimiyatni qonun vakolat bermagan hech qanday organ amalga oshirmasligi kerak. Konstitutsiya qabul qilish vaqtida Prezidentimiz tomonidan aytilgan: `` O‘zbekistonda davlat hokimiyatining birdatt-bir manbai xalq bo'lib, davlat xalqning irodasini ifodalaydi, uning man-faatlariga xizmat qiladi",' — degan so'zlar konstitutsiyada ham o‘z o'rnini topdi va amalda ham namoyon bo‘lmoqda. Davlat hokimiyati faqat qonun vakolat bergan organlar tomonidan amalga oshirilishi demokratik huquqiy davlat shartlaridan biridir. Davlat hokimiyati jamiyat hayotiga kuchli ta’sir qiluvchi vosita ekan, u ham turli ta’sirlardan o'zini himoya qilishi kerak. Bu, eng avvalo, boshqa qonunda belgilanmagan organlar va tartibda davlat hokimiyatini amalga oshirishga yo‘1 qo'ymasligi bilan ta’minlanadi. Konstitutsiyamizning 7-moddasida: “Konstitutsiyada nazarda tutilmagan tartibda davlat hokimiyati vakolatlarini o‘zlashtirish, hokimiyat idoralari faoliyatini to'xtatib qo‘yish yoki tugatish, hokimiyatning yangi va muvoziy tarkiblarini tuzish Konstitutsiyaga xilof hisoblanadi va qonunga binoan javobgarlikka tortishga asos bo'ladi”, deb belgilanib, bu masala huquqiy tomondan hal qilingan. Bu yerda bir necha harakat qonunsiz hisoblanib, taqiqlangan. Bular: birinchidan, davlat hokimiyati vakolatlarini o'zlashtirish. Bu degani bir hokimiyat organini boshqa hokimiyat organi vakolatini egallab olishi yoki boshqa tuzilmalar, jamoat birlashmalari tomonidan hokimiyat organlarining vakolatlarini egallab olishi na- zarda tutilgan. Ikkinchidan, asossiz ravishda hokimiyat idoralari faoliyatini to'xtatib qo'yish yoki butunlay tugatish. Uchinchidan, Konstitutsiya va qonunlarda ko'rsatilgandan tashqari yangi organlar tuzish yoki mavjud organlarga o'xshash organlar tuzish. Bunday harakatlar qonunga xilof hisoblanadi. Sababi har qanday qonuniy tuzilrnalarni (organiarning) faoliyatini to'xtatish yoki tugatish, vakolatlarini o'zlashtirish, yangi organlar tuzish konstitutsiyaviy tuzumga xavf soladi, boshqaruvni izdan chiqaradi, natijada, fuqarolar xavfsizligiga va barqarorlikka putur yetkazadi. Bunday noqonuniy tuzilrnalarni tuzish, qonuniy davlat hokimiyati organlarining faoliyatini to‘xtatishga urinish hollari O'zbekistonda bo'lgan. Namanganda bir guruh kimsalar 90- yillarning boshida o'zlaricha tartib o'rnatish maqsadida qonunsiz tuzilmalar tuzib, hokimiyat organlari vakolatlarini egallab, jazolovchi organlarning o'rnini bosishga harakat qilishgan. Natijada, Namanganda beboshlik vujudga kelgan, faqat qonuniy hokimiyat organlarining aralashuvi natijasida qonuniy hokimiyat organlarining o'rnini bosishga qaratilgan harakat o'z vaqtida to'xtatilgan va ko'plab qon to'kilishlarining oldi olingan. Hokimiyat vakolatlarini o'zlashtirish, faoliyatini to'xtatish yoki tugatish, noqonuniy tuzilmalar tuzish og'ir oqibatlarga olib kelishi tufayli, ana shunday holatlarda qonunga binoan javobgarlikka tortishga asos bo'ladi. Ijtimoiy hayotda eng ko'p ishlatiladigan so'z demokratiya bo'lib, uning lug'aviy ma’nosi yunoncha “democratia” - xalq hokimiyati, “demos” — xalq, “kratos” — hokimiyat so'zidan kelib chiqadi. Hozirgi davrda mazkur atama asl ma’nosiga ta ’sir qilmaydigan tarzda, turli tushunchalarga tatbiq qilinadi. Ba’zi manbalarIda demokratiyaga xalq hokimiyati siyosiy liberalizmga, fuqarolar tinchligi va erkinligiga asoslangan inson huquqlaridan mahrum qilmaydigan davlat tuzilmasining shakli sifatida qaralsa, ba’zi manbalarda demokratiyaga xalqni hokimiyat manbasi sifatida e’tirof etgan siyosiy tuzum deb qaraladi. Har ikki tushuncha ham demokratiyaning mazmunini ochib beradi. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti demokratiyaga hozirgi zamon talablaridan, milliy xususiyatlardan kelib chiqib quyidagi ta’rifni beradi: “Haqiqatan ham, demokratiya faqat nazariya yoki siyosiy jarayongina bo'lib qolmay, shu bilan birga, xalqning turmush tarzi va uning butun ruhiyati, an’analari, madaniyati, psixologiyasining xususiyatlari hamdir Konstitutsiyamizning 13-moddasida: “O‘zbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy prinsiplarga asoslanadi, ularga ko‘ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi. Demokratik huquq va erkinliklar Konstitutsiya va qonunlar bilan himoya qilinadi”, - deb belgilangan. Demokratiya to‘g‘risida turli fikrlar bo‘lgani singari, uning belgilari, prinsiplari to‘g ‘risida ham shuncha fikrlar mavjud. Ayrim manbalarda demokratiyaning belgisi, prinsiplari qatoriga ko'pchilik hokimiyati va unda ozchilikning huquqini hurmatlash; asosiy davlat organlarining saylab qo'yilishi; fuqarolarning erkinligi va siyosiy huquqlarining mavjudligi; qonun ustuvorligi; hokimiyat bo’linishi prinsipining mavjudligi ko'rsatilsa, boshqa manbalarda bularga qo'shimcha qilib, hukumatning xalq irodasi bilan tuzilishi; fuqarolar huquq va erkinliklarining kafolatlari mavjudligi; erkin va halol saylovlarning mavjudligi; odil sudlovning mavjudligi; hukumatni konstitutsiyaviy cheklashning mavjudligi; ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy liberalizm mavjudligi ko'rsatiladi. Bular demokratiyaning qay darajada ekanini belgilovchi belgilar hisoblanadi. Prezidentimiz demokratiyani u yoki bu mamlakatda qay darajada ekanligini belgilovchi belgilarni umumlashtirib shunday xulosaga keladi: “Jamiyatda demokratiya qay darajada ekanligini belgilovchi kamida uchta mezon bor. Bular — xalqning qarorlar qabul qilish jarayonlaridan qanchalik xabardorligidir. Hukumat qarorlarining xalq tomonidan qanchalik nazorat qilinishi, oddiy fuqarolar davlatni boshqarishda qanchalik ishtirok etishidir '. Bu mezonlarda xalq hokimiyatchiligini amalga oshirishni taminlovchi asosiy holatlar ko'rsatilgan. Demokratiyaning prinsiplari to‘g ‘risidagi tushunchaga qaytsak, 0‘zbekistonda demokratiya umuminsoniy prinsiplarga asoslanishi Konstitutsiyamizda aniq ko'rsatib qo yilgan. Bular. inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlarning oliy qadriyat hisoblanishidir. Shu prinsiplar asosida mamlakatimizda demokratiyaga amal qiladi Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga kiritiladigan oʻzgartirishlar — Oʻzbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev 6-noyabr 2021-yilda inauguratsiya marosimidagi nutqida konstitutsiyaviy islohatlarni oʻtkazishni taklif qildi. Konstitusiyaning yangilanishi 2022-yilda boʻlib oʻtib yakunlanishi rejalashtirilgan[1]. Konstitutsiyaning 127-moddasiga koʻra, unga oʻzgartirishlar tegishli ravishda Qonunchilik palatasi deputatlari va Senat a’zolari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismi ovozi bilan qabul qilingan qonun yoki referendum yoʻli bilan kiritiladi[2]. Konstitutsiyaning 70, 71, 72, 73, 74 va 75 moddalarini oʻzgartirishlar sababli Qoraqalpogiʻstonda namoyishlar sodir boʻldi. Namoyishlardan soʻng Shavkat Mirziyoyev Konstitutsiyaning ushbu moddalari oʻzgarmasligini aytdi 117-modda.O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri: Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etadi va unga rahbarlik qiladi, uning samarali ishlashi uchun shaxsan javobgar bo‘ladi; Vazirlar Mahkamasining majlislarida raislik qiladi, uning qarorlarini imzolaydi; xalqaro munosabatlarda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi nomidan ish ko‘radi O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida nazarda tutilgan boshqa vazifalarni bajaradi 118-modda. O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining mansabdor shaxslari saylangandan va organlari shakllangandan so‘ng bir oy ichida yoki Bosh vazir lavozimidan ozod etilganidan keyin yoxud Bosh vazir, Vazirlar Mahkamasining amaldagi tarkibi iste’foga chiqqanidan keyin bir oy ichida Qonunchilik palatasi ko‘rib chiqishi va ma’qullashi uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan barcha siyosiy partiyalar fraksiyalari bilan maslahatlashuvlar o‘tkazilganidan so‘ng taqdim etiladi.O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan taqdim etilgan O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodini taqdimnoma kiritilgan kundan e’tiboran o‘n kun ichida ko‘rib chiqadi.Bosh vazir lavozimiga nomzod O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasida uning nomzodi ko‘rib chiqilayotganda Vazirlar Mahkamasining yaqin muddatga va uzoq istiqbolga mo‘ljallangan harakat dasturini taqdim etadi.Bosh vazir nomzodi uning uchun O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari umumiy sonining yarmidan ko‘pi tomonidan ovoz berilgan taqdirda ma’qullangan hisoblanadi.Bosh vazir lavozimiga taqdim etilgan nomzod uch marta rad etilgan taqdirda, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Bosh vazirni tayinlaydi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasini tarqatib yuborishga haqli. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining a’zolari ularning nomzodlari O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi tomonidan ma’qullanganidan keyin O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan lavozimga tayinlanadi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Bosh vazirni, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining amaldagi tarkibini yoki a’zosini iste’foga chiqarishga haqli.O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi a’zosining o‘z faoliyatiga oid masalalar yuzasidan hisobotini eshitishga haqli. Vazirlar Mahkamasi a’zosining hisobotini eshitish yakunlariga ko‘ra Qonunchilik palatasi uni iste’foga chiqarish to‘g‘risidagi taklifni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga ko‘rib chiqish uchun kiritishga haqli.O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi a’zolari parlament so‘rovlariga va Qonunchilik palatasi deputatining, Senat a’zosining so‘rovlariga qonunda belgilangan tartibda javob berishi shart.Vazirlar Mahkamasining faoliyatini tashkil etish tartibi va vakolat doirasi qonun bilan belgilanadi. 77-modda. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi qonunga muvofiq saylanadigan bir yuz ellik deputatdan iborat.(77-moddaning birinchi qismi O‘zbekiston Respublikasining 2008-yil 25-dekabrdagi O‘RQ-194-sonli Qonuni tahririda — O‘R QHT, 2008-y., 52-son, 510-modda)O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati hududiy vakillik palatasi bo‘lib, Senat a’zolaridan (senatorlardan) iborat. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati a’zolari Qoraqalpog‘iston Respublikasi Jo‘qorg‘i Kengesi, viloyatlar, tumanlar va shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlari deputatlarining tegishli qo‘shma majlislarida mazkur deputatlar orasidan yashirin ovoz berish yo‘li bilan Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahridan teng miqdorda — olti kishidan saylanadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining o‘n olti nafar a’zosi fan, san’at, adabiyot, ishlab chiqarish sohasida hamda davlat va jamiyat faoliyatining boshqa tarmoqlarida katta amaliy tajribaga ega bo‘lgan hamda alohida xizmat ko‘rsatgan eng obro‘li fuqarolar orasidan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadi. Saylov kuni yigirma besh yoshga to‘lgan hamda kamida besh yil O‘zbekiston Respublikasi hududida muqim yashayotgan O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputati, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati a’zosi bo‘lishi mumkin.Deputatlikka nomzodlarga qo‘yiladigan talablar qonun bilan belgilanadi.Ayni bir shaxs bir paytning o‘zida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputati va Senati a’zosi bo‘lishi mumkin emas. Xulosa Bizning xalqimiz rasmiy jihatdan sotsialistik respublika deb hisoblangan davlatda yashagan. U davlatda qonun hukmronligi emas, mafkura hukmronligi o'rnatilgan edi. Mafkura ham yagona kommunistik mafkura bo'lib, u o'zbek xalqi ma’naviyatiga, turmush tarziga, qadriyatlariga mutlaqo zid edi. Shu saboqlardan to'g'ri xulosa chiqarib, mustaqil davlatchiligimizni shakllantirishda, uning huquqiy asosi bo'lmish Konstitutsiya qabul qilinganda mafkura hukmronligiga, ya’ni yakka m afkuraning jamiyatda amal qilishiga barham berildi. Natijada, Konstitutsiyada: “O'zbekiston Respublikasida ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi. Hech qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida o'rnatilishi mumkin emas, — degan qoida o'rnatildi (12-modda). Bu ijtimoiy hayotdagi munosabatlarda, Konstitutsiyaviy tuzumda mutlaqo yangi rivojlanishni, taraqqiyotni ta’minlovchi muhim omil edi. Siyosiy institutlar xilma-xilligining amaliy ifodasi sifatida, jamiyatda ko'ppartiyaviylik vujudga keldi. Nodavlat tashkilotlar tizimi shakllandi va ular ijtimoiy hayotda o'z o'rniga ega bo'ldi.Demak, demokratiyaning hamma joyda e’tirof etilgan prinsiplari bo'lib, bu - inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanishidir. Boshqa barcha hodisa, voqealar shularga bo'ysundiriladi. Eng oliy qadriyat sifatida inson va uning huquqlari deb e’tirof etilishi, demokratiyaning umuminsoniy prinsipi bo‘lib, shu narsa Konstitutsiyamizning inson huquqlariga taalluqli boshqa barcha normalariga o'z ta’sirini ko'rsatadi. Demokratiya haqida to'laroq tushunchaga ega bo'lish uchun uning shakllari haqida tasavvurga ega bo'lish lozim. Demokratiyaning um um e’tirof etilgan ikki shakli mavjud, birinchisi, bevosita demokratiya, ikkinchisi, vakillik demokratiyasi. Bular xalqning irodasini bildirishi, davlat ishlarida ishtirokining ko’rinishi, usullaridir. Bevosita demokratiya bir necha ko'rinishlarda am alga oshiriladi. Bular: saylovda ovoz berish, saylanish, saylov kampaniyasida turli tadbirlarda ishtirok etish; umumxalq muhokamasida, referendumda ishtirok etish; turli organlar, mansabdor shaxslarning faoliyatini nazorat etish; davlat organlariga murojaat qilish va boshqalar. Bevosita demokratiyada har bir fuqaro davlat ishlarida bevosita, to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri ishtirok etadi. Vakillik demokratiyasi — saylov orqali prezidentni, deputatlarni saylash va ularga o‘z nomidan ish ko'rish vakolatini berishda namoyon bo'ladi. Shunga e’tibor berish kerakki, saylovda demokratiyaning har ikki shakli namoyon bo'ladi. Bevosita demokratiyada saylovda ovoz berishda, saylov tadbirlarida ishtirok etilsa, vakillik demokratiyasida saylov natijasida fuqarolar nomidan ish ko'ruvchi vakillar vujudga keladi. Vakillik demokratiyasining rivojlanishida, siyosiy partiyalar nodavlat tashkilotlar muhim rol o'ynaydi. “Zero, siyosiy partiyalarsiz va jamoatchilik harakatlarisiz respublikada vakillik demokratiyasini tasavvur qilib bo'lmaydi” 1. Demokratiya ijtimoiy hayotda o'z o'rnini to'la topishi, undan barcha bahramand bo'lishi uchun uning har ikki shaklidan to'g'ri foydalanish, ular o'rtasida barqaror mutanosiblikka erishish zarur.Muxtasar qilib aytganda, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 98- moddasi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining hokimiyatlar bo‘linishi prinsipiga asoslangan holda ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshirib, mamlakatimizda iqtisodiy va ijtimoiy sohada samaradorlikni ta’minlash bo‘yicha huquqiy maqomini belgilab berdi hamda mamlakatimizda ijro hokimiyati tizimini izchil isloh etish va yanada demokratlashtirish va modernizatsiya etishda mustahkam asos bo‘lib xizmat qilmoqda. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.-Тошкент.: Ўзбекистон, 2018.4-6 бетлар. 2. Мирзиѐев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. Тошкент: «Ўзбекистон», 2016. -56 б. 3. Мирзиѐев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг кенгайтирилган мажлисидаги маъруза, 2017 йил 14 январь. - Тошкент: «Ўзбекистон», 2017.-104 б. XORIJIY ADABIYOTLAR 1. Lushenko P., Hardy J. China, the United States and the Future of Regional Security Order – An Unhappy Coexistence // Asian Security. 2016. Vol. 12 (1). P. 1–28. 2. Agnew, John A. 2003. Geopolitics: revisioning world politics. New York, N.Y..Routledge. P.179