XALQ MILLIY O’YINLARI VA ULARNING TARBIYAVIY AHAMIYATI Reja  Xalq harakatli o'yinlarining rivojlanish xronologiyasi.  Milliy o’yinlar milliy tarbiya.  O’zbek xalq milliy o’yinlari.  Xalq harakatli o'yinlarining rivojlanish xronologiyasi O'zbek xalq harakatli o'yinlarining paydo bo'lishida va rivojlanishida shu kungacha saqlanib qolgan (yunon, rim, arab-fors mualliflarining qo'lyozmalari, turkiy bitiklar) qadimiy me’morchilik obidalari va amalga oshirilgan arxeologik qazilmalarning natijalari,shuningdek, xalq og‘zaki ijodi namunalari (epos, doston, rivoyat,afsona, topishmoq, o'yin, raqs, musiqa va boshqalar) g'oyat muhim ahamiyat kasb etadi.O'zbek xalq madaniyatining tarkibiy qismi hisoblangan o'zbek xalq harakatli o'yinlari jismoniy madaniyat, yosh avlodni tarbiyalash va sog'lom turmush tarzini shakllantirishda alohida o'rin tutadi.O'rganilgan ilmiy-uslubiy va maxsus manbalardagi ma’lumotlarga ko'ra, ajdodlarimizning madaniy taraqqiyoti, ijtimoiy- iqtisodiy,siyosiy va maishiy rivojlanishi bilan chambarchas bog'liq bo'lgan. Bu esa o'yinlarning xalqimiz madaniy turmush tarzi va jismoniy madaniyati bilan uyg'unlikda taraqqiy etib kelganligidan dalolat beradi. Lekin ajdodlarimiz o'yinlarining tarixiy taraqqiyotini turli ijtimoiy tuzum davrlaridagi madaniyati, ma’rifati, tarixiy voqealarihamda an’analaridan alohida ajratib o'rganib bo'lmaydi.Ibtidoiy odamning e’tiqod va tasawurlari olamni bila borish va idrok etish darajasi bilan bog'liq bo'lgan. Darhaqiqat, Z.Husaynovaning yozishicha: “O'tmishda tabiat va tabiat hodisalaring o'zi bir jumboq bo'lganki, odamlar uning sirini bilmaganlar va yecha olmagalar, ularga u sirli bir mo'jizadek bo'lib ko'ringan”. Shaxs o'zini qurshab turgan tashqi obyektiv olamni taniy boshlagan bir paytda undagi narsa va hodisalarning qaysi yo'l bilan yaratilishini anglash, bilish istagida solishtirish, qiyoslash va ba’zan qaramaqarshi qo'yish bilan o'rgana boshlangan. Ular quyosh, oy, yulduzlar harakatining, chaqmoq chaqishi,bulut kelishi, shamol esishi, qor-yomg'ir kabilaming mohiyatini to'la anglab yetmaganlar va animistik tushunchalarga asoslanib,ulaming hammasida jon bor deb tasawur qilganlar. Chunki insonhali tabiat va uning sirlarini to'g'ri tushunib yeta olmagan,totemistik tushunchalar hukmron bo‘lgan paytda Quyosh va Oyni otalik va onalik boshlang'ich — ota va ona deb tasawur etgan.0‘zbek xalq dostonlarida G‘irot, Boychibor, Jiyronqush,Majnunko‘k kabi ot obrazlarining nufuzli o'rin tutishi ot totemi naqadar kuchli bo'lganligidan dalolat beradi. Shunday qilib, tabiat va xayol haqida yuzaga kelgan ibtidoiy tushuncha va e’tiqodlar animistik hamda totemistik qarashlami vujudga keltirgan.Tarixiy manbalarga qaraganda, quyi paleolit davrida (taxminan 40-41 ming yil ilgari) yer yuzining shimoliy qismida totemga oid “ayiq bayramlari” ham bo'lgan. Totem-ayiqqa bag'ishlangan afsonalarda bu bayram haqida ba’zi ma’lumotlami o'qish mumkin.“Ayiq bayrami”ning variantlari va elementlari Sibir xalqlarining ba’zilarida XX asr boshlarida ham saqlangan va bunday bayramlarda ayiq timsolidagi kishi bosh qahramon bo'lib, u ayiqning qiliqlarini bajarib raqsga tushib yurgan. O'rta Osiyoda esa “Ayiq o'yini”(pantomimik raqs sifatida) hozirgi davrgacha yetib kelgan.O'zbekiston hududida, shuningdek, Turkiya, Hindiston mamlakatlari hamda Kavkazorti respublikalarining ayrim shahar ko'chalarida ayiq o'ynatib yurgan odamni ko'rish mumkin. Ular odamlar gavjum joylarda kichik tomosha ko'rsatib yurishadi.Ehtimol, bu qadimiy ayiq o'yinidan bizgacha yetib kelgan totem hayvonlar o'yinining bir ko'rinishi ham bo'lishi mumkin. O'yinlarning tabiiy-tarixiy taraqqiyoti mehnat jarayoni bilan bog'liq.O'yinning ilk boshlang'ich ko'rinishi ibtidoiy jamiyatda sinkretik (qorishiq) san’at qismi sanalib, insonning mehnat va kundalik faoliyatini ifodalagan. Ular qo'shiq, raqs, musiqa bilan ajralmas bo'lgan.Ishlab chiqarish qurollarin|ng takomillashuvi va tilning taraqqiyoti bilan o'yinlar fikrlash faoliyatining mustaqil turiga ajratilgan hamda o'z mazmuniga ko'ra boyib borgan, ulaming harakatni talab qiladigan shakllari paydo bo'lgan.O'yinlar faoliyatining mustaqil turi sifatida muayyan darajada hamma vaqt jamiyat hayot tarzini belgilagan desak, mubolag'a bo'lmaydi. Ko'pgina ma mlakatlarning olimlari va pedagoglari o'yinlar mohiyatini, uning kelib chiqishi, taraqqiyoti va ahamiyatini o'rganmoqdalar. Shunga ko'ra o'yinlarning mohiyati va kelib chiqishini ifodalovchi turli hil nazariyalar, fikrlar va qarashlar mavjud. O'yinlarning ibtidoiy jamoa davrida mavjudligi tan olingan bo'lsada, biror xalq o'yinlarining paydo bo'lishi va uning taraqqiyoti masalalari hanuzgacha to'laqonli tadqiq qilinmagan. Lekin shu kungacha mavjud bo'lgan manbalarga tayangan holda, xalq o'yinlarining ilk paydo bo'lishi haqida mantiqiy fikr yuritsa va ular to'g'risida muayyan tasawur hosil qilsa bo'ladi.Xalq o'yinlarining paydo bo'lishini aniqlashda O'rta Osiyo xalqlariga oid mehnat va ov qurollari, qadimiy inshootlaming qoldiqlari, qabrlar, tog'dagi konlar va g'orlar, qoyalarga ishlangan suratlar asosiy manba bo'lib xizmat qiladi.Ba’zi manbalarda insoniyatning ilk vatani Sharqiy Afrika deb berilgan bo'lsa-da, arxeologiya fanining eng so'nggi ma’lumotlarigako'ra ilk neolit davrining oxiridan boshlab O'rta Osiyoda ibtidoiy odamlar yashay boshlagan (Farg'ona vodiysidagi Seleng'ur manzilgohi). Ayrim arxeolog olimlar O'rta Osiyoga ibtidoiy odamlar Afrika qit’asidan Sharqiy Osiyo orqali kelgan degan fikmi bildirganbo'lsalar (V.A. Ranov), boshqa bir guruh olimlar O'rta Osiyo ham insoniyat beshigi deb hisoblaydilar. O'zbskiston hududida eng qadimgi odamlar manzilgohi Farg'ona vodiysidagi Seleng'ur g'or makoni bo'lib, bu ilk paleolit davriga mansubdir.Mamlakatimiz janubidagi mo'tadil iqlim va atrof-muhit bu yerda juda qadimdan insonning yashashi hamda tirikchilik qilishi uchun qulay manzilgohlar bo‘lganligini tasdiqlaydi. Surxondaiyo viloyatidagi Boysuntog* va Ko'hitang tog‘larida mavjud g‘or va o‘ngirlar ibtidoiy davr odamlari uchun makon vazifasini o'tagan. Viloyat hududidagi eng qadimgi makon — neandertal odamning manzilgohi — Boysun tog‘idagi Teshiktosh g'ori bo'lib, o‘rta tosh (muste) davriga oiddir.Ibtidoiy odamlarning yowoyi hayvonlami xonakilashtirish jarayoni ham aynan ana shu davrda sodir bo‘lgan. Machay g‘oridan topilgan toshdan yasalgan mehnat qurollari, tayyorlanishi va shakllari bilan 0 ‘rta Osiyodagi boshqa mezolit davri manzilgohlarida topilgan qurollardan bir muncha farq qiladi.0‘rta tosh asr ibtidoiy odamlar tasawurlari va e’tiqdlarida keskin o'zgarish yuz bergan davr hisoblanadi. Bu jarayonni 0 ‘rta Osiyoning eng qadimgi rang-tasvirlaridan bo‘lmish Ko‘hitangdagi Zarautsoy suratlarida kuzatish mumkin. Zarautsoyda tabiat hosil qilgan ayvonga o‘xshash joy qismida va g‘or ichida 200 taga yaqin qizil buyoqlarda bitilgan suratlar saqlanib qolgan. Bu lavhalarda ov manzarasi, hayvonot olami va ibtidoiy davr odamlari tasviri o‘z ifodasini topgan.Ba’zi bir olimlarning (A.A. Formozov) ta’kidlashicha,bu lavhalarda sehrli ov marosimi aks ettirilgan. Ibtidoiy odamlar ovga chiqish oldidan yoki ovdan qaytgan chog‘ida, Zarautkamar g‘ori va uning atrofida ov bilan bog'liq turli xil xatti-harakatlami ijro etganlar.Shuningdek, Zarautkamar suratlari 0 ‘rta Osiyoning ilk rangtasviri turkumidan bo‘lib, qadimda bu o‘lkada san’atning dastlabki namunalarining shakllanganidan dalolat beradi.“Zarautsoy-98” halqaro simpoziumi qatnashchilarining xulosasiga ko‘ra, Zarautkamar ilk ibtidoiy maktablardan biri deb tan olingan. Chunki ajdodlarimiz qoldirgan qadimiy suratlar va yozuvlar bu haqda guvohlik beradi. Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda,ibtidoiy odamlar hayotida ovchilik o‘yinlari salmoqli o‘rin tutgan.Ba’zi manbalarda o‘yinlar ovdan oldin o‘tkazilishi yozilgan bo‘lsa,boshqalarida ovdan so‘nggi o‘yinlar haqida fikrlar bayon qilingan.Agar, bu ma’lumotlarni chuqurroq tahlil qiladigan bo‘lsak, unda ovchilik o'yinlari ovdan oldin ham, undan keyin ham o‘tkazilgan,deyish mumkin. Ovdan oldingi o‘yinlar ov oldi mashqlari (ovga tayyorgarlikni tekshirish, ovga ruhiy va jismoniy shaylanish) vazifasini o‘tagan hamda jiddiy o'ziga xos kichik marosim shaklida uyushtirilgan. Bu o'yin jarayonida ibtidoiy odamlar o'ljaga yaqinlashishni, so'ngra uni osongina qo'lga tushirishni o‘rganishgan,buning uchun niqob kiyib, hayvon qiyofasiga kirishgan, uning yurish-turishlari, xatti-harakatlari mashq qilingan, ularning tovush chiqarishlari o'rganilgan. Aynan ana shunday o‘yinlar jarayonida yoshlarni ham ov qilishga o'rgatishgan. Shu bois u o‘ziga xos maktab vazifasini o‘tab, bir tomondan, ovchilik mahoratini o'stirishga yordam bergan bo'lsa, ikkinchi tomondan, ularda taqlid qilinadi. Milliy o’yinlar milliy tarbiya. Navro‘z shodiyonalarini qishloqda, qir-adirlar bag‘rida kutib olishning zavqi boshqacha. Ayniqsa, ushbu ayyomda o‘ynaladigan milliy o‘yinlarimizda o‘zgacha fayz, mantiq bor. Chillak, qoqma (quvlashmachoq), arqon tortish, ko‘pkari kabi o‘yinlar bolalarda jamoa uchun qayg‘urish, iroda, mardlik, jasurlik tuyg‘ularini tarbiyalasa, to‘ptosh, halinchak uchish kabi o‘yinlar qizlarning bo‘sh vaqtlarini mazmunli o‘tkazishlariga yordam beradi. Ota-bobolarimiz bu o‘yinlarni bejiz o‘ylab topishmagan. Besh-o‘n nafardan bo‘lib, ikki jamoaga bo‘linib o‘ynaladigan qoqma bolalardan chaqqonlik, epchillikni talab qiladi. U o‘ziga xos yugurish (engil atletika) musobaqasidir. Bir jamoa a’zolari qochadi, ikkinchi jamoa vakillari ularni tutib olishga harakat qiladi. Raqib jamoa a’zosini tutib olish uchun, unga yetib borib, yelkasiga qo‘l bilan shappatilab-qoqib qo‘yilsa kifoya. Yelkasiga qoqilgan «raqib» bola tutilgan hisoblanadi va jamoadoshlari ham «ushlangunga» qadar o‘yindan chiqib turadi. Shu tariqa raqib jamoaning boshqa a’zolari ham tutilgach, endi birinchi g‘olib jamoa qochadi. Shu tariqa bolalar yugurib, chiniqadilar. Raqibni tutish uchun jon-jahdi bilan birgalashib harakatlanganda, ularda jamoaviylik ko‘nikmasi shakllanadi. Qarang, juda oddiy o‘yin, ammo uning foydasi beqiyos. Yana bir ijobiy jihati shuki, bu o‘yinda bolalar (odamlar) bir-birlarini qiynamaydi, ozor bermaydi. Unda hech kim jarohat ham olmaydi. Aksincha, mana shunday o‘yinlarda toblangan bola ertaga jismonan baquvvat, ruhan tetik bo‘lib ulg‘ayadi. Ko‘pkari, arqon tortish musobaqalari haqida ham shunday deyish mumkin. Ular yosh avlodda tantilik, mardlik fazilatlarini kamol toptiradi. «Chavandoz» filmidagi personajlardan birining gapi esingizdami: «Sizda tantilik oz, Beshimboy!» deydi u salbiy qahramonga qarata. Beshimning aksi bo‘lgan Toshmurod polvon haqiqiy tantilik, mardlik timsoli. U bolaligidan chavandoz. To‘g‘ri, Beshim ham yoshligidan ot chopadi. Biroq uning qalbi unchalik toza bo‘lmagani, ozroq hasadgo‘yligi bois, ko‘pincha Toshmuroddan ortda qolib yuradi. Aslida, uning ham qalbi tantilikdan butunlay begona emas. Buni film oxirida Toshmurod bilan qo‘l berishganida ko‘rish mumkin. Bu ham bo‘lsa, xalqimizning ko‘p ming yillik tarixga ega milliy sport turi — ko‘pkarining yigitlarda or-nomus, g‘ayrat-shijoat, javonmardlik fazilatlarini tarbiyalashga xizmat qiluvchi jihatlaridandir. Chindan ham, aslida eng kuchli, irodali insongina ko‘ngli keng, tanti bo‘la oladi, hayotda ham sportdagi kabi mardligini ko‘rsatadi. Shularni mulohaza qilarkanman, bugungi ayrim tengdoshlarim, uka-singillarimda ko‘zga tashlanayotgan qusurlardan afsuslanaman. Masalan, jamoat transportlarida o‘zini nojo‘ya tutadigan yigit-qizlarni oling. Kunda-kunora shundaylarga duch kelib turasiz. Ayrimlari o‘ta andishasiz, yuzing-ko‘zing demay, hatto otasi yoki bobosi tengi kishilarga gap qaytaradi, hatto yoqalashishga tayyor. «Ustidagi kiyimiga qaraganda o‘ziga to‘q oila farzandiga o‘xshaydi, afsus, shunday chiroyli kiyim-bosh olib bergan ota-ona tuzukroq tarbiya bermabdi-da! Jamoat joyda o‘zingni tutishni o‘rgan, odobli bo‘l, kattalarni hurmat qil, tarbiyasiz bolalarga o‘xshab meni sharmanda qilma, deya saboq bermabdi-da», deb o‘ylaysiz. Men bo‘lsam, hali o‘n to‘rt-o‘n besh yashar o‘smir, nari borsa, yigirma-yigirma ikki yoshlardagi shunday yigit-qizlarning nihoyatda tajang (mabodo tuflisiga kimdir oyog‘i bilan tegib ketsa, chumchuqday chirillaydi!), asabiy («Ichkariroqqa suril, bolam» deyishsa, o‘zini haqoratlangandek his qilib, bobillaydi) ekanini ko‘rib, bularning bo‘sh vaqti xiyobonlarda yoki internet-kafelarda, kinoteatrlarning qorong‘i, xilvat burchaklarida o‘tayapti-da, ichi torligi shundan bo‘lsa kerak, deb o‘zimcha mulohaza qilaman. Ular keng dalada ot chopganda, qoqma o‘ynaganda, kurash tushib katta bo‘lganda bunday qilmasdi, deb ishonaman. Ha, milliy o‘yinlarimizning tarbiyaviy ahamiyati bisyor. Ammo ularning boshqa xususiyati ham yo‘q emas. Milliy o‘yinlar millatni, xalqni dunyoga mashhur qilishi ham mumkin. Mana, o‘zbek kurashini oling. Uning insonni halollikka, mardlikka chorlovchi jihati necha-necha xalqlarni o‘ziga maftun etdi. Ba’zi sport turlariga o‘xshab, unda raqiblar bir-birining burnini qonatmaydi, tahqirlamaydi, jismonan ozor bermaydi. U haqiqiy insoniy his-tuyg‘ularni tarbiyalaydi. Ko‘pkari ham shunday, bugun ot sportining qanday rivojlanayotganiga bir qarang.Millionlab insonlarning sevimli sport turi bo‘lmish futbol ham aslida bir xalqning milliy o‘yini, aslida. U ham xuddi bizning kurashimiz singari o‘zining go‘zalligi, maftunkorligi bilan dunyoni zabt etdi. Ha, milliy o‘yinlar haqida qancha gapirsak, ozdek tuyuladi. Bugun shaharlarimizda barpo etilgan bolalar maydonchalarini ko‘rib ko‘z quvonadi. Ularda shodon qiyqirib o‘ynayotgan bolakaylarga ota-onalari milliy o‘yinlarimizni ham o‘rgatishsa, nur ustiga nur bo‘lardi. Bolaligidan milliy o‘yinlar o‘ynab, qalbi pokiza hislarga oshno bo‘lib ulg‘aygach, o‘smirlik damlari ham mazmunli, qiziqarliroq o‘tarmidi. Har holda shafqatsizlik targ‘ib qilingan, ruhiyatni buzishgagina yaraydigan bir tiyinga qimmat ko‘pgina kompyuter o‘yinlaridan ko‘ra insonni harakatga undaydigan, jismoniy va ma’nan kamolotiga xizmat qiladigan milliy o‘yinlarimiz yuz ming chandon afzalroqdir. Bolani o’yinga undagan omil uning katta yoshidagi odamlarning borliq to’g’risidagi va shaxslararo munosabati haqidagi tasavvuri va ularni shaxsiy faoliyatida sinab ko’rish istagidadir ‘shuningdek jamoa bo’lib o’ynayotgan tengqurlari bilan bevosita muloqotga kirishish ishtiyoqidir .Bundan shunday xulosa chiqarish mumkin . Milliy harakatli o‘yinlarining barchasi bolalarning organizmlariga yaxlit ta’sir o‘tkazadi. Shuning uchun ham o‘yinlarga umumiy jismoniy ta’sir ko‘rsatuvchi sifatida qarash lozim. Bironta o‘yin yo‘qki, u ayrim jismoniy sifatni rivojlantiruvchi vosita bo‘lib hisoblanmasin. Masalan, “Do‘ppi kiyishda kim g‘olib?” milliy o‘yinida faqat chaqqon bo‘libgina qolmay, balki epchil, sezgir bo‘lishga ham da’vat etiladi.Jismoniy madaniyat tizimidagi barcha soha va bosqichlarning birdan-bir va yagona maqsadi- insonni to‘g‘ri yashashga tayyorlashdir.  O’zbek xalq milliy o’yinlari. Oʻzbek xalqi orasida milliy Oʻyinlarning quyidagi turlari keng tarqalgan:1) tabiiymavsumiy Oʻyinlar ("Yomgʻir yogʻaloq"; "Oq terakmi — koʻk terak", "Uloq" va boshqalar); 2) hududiy va turli joylarga mos Oʻyinlar (mas, uydaboshqotirma va soʻz oʻyinlari; hovlida — "Tosh Oʻ.", "Arqon Oʻyin"; bogʻda — yongʻoq, danak Oʻyinlari, "Quvlashmachoq" va boshqalar); 3) turli yosh va jinslarga xos Oʻyinlar (yigitlar orasida "Podachi", "Chavandoz", "Quloq choʻzma" va boshqalar, Qizlar orasida "Durra", "Chorichanbar", "Gʻozgʻoz" va boshqalar). Katta yoshdagi erkaklarning kurash, uloq, chavgon kabi sport Oʻyilari boʻlsa, ayollarning koʻproq soʻz, raqs, qoʻshiqli Oʻyinlarni oʻynash odatlari boʻlgan; 4) mashgʻulot, mehnat faoliyati bilan bogʻliq Oʻ.lar, odatda, "Navroʻz" kunlari oʻynalgan (mas, chorvachilikda "Ov oʻyin", kamondan otish, "Kiyik ovi"; dehqonchilikda "Mashoba", "Xirmonxirmon" va boshqalar; hunarmandchilikda "Sartarosh", "Kovushim", "Kashtachi" va boshqalar); 5) voqeaband Oʻyinlar ("Podshovazir", "Urush Oʻyini", "Echkichoʻpon", "Boʻri va qoʻylar" va boshqalar); 6) harakatli Oʻyinlar ("Tepa kurash", "Qoʻriqchi", "Chirkash" va boshqalar); 7) turli vositali Oʻyinlar. Bu Oʻyinlar moddiy vositalar (qoʻgʻirchoq, oʻyinchoq, tosh, tayoq, toʻp, yongʻoq kabilar) yordamida bajariladigan va maʼnaviy, badiiyifodali vositalar (soʻz, qoʻshiq, raqs, teatr) yordamida amalga oshiriladigan Oʻyinlar; 8) hayvonlar ishtirokida oʻtadigan Oʻyinlar. Bu Oʻyinlar eng qadimiy hisoblanadi ("Uloq", "Ot poyga", "Chavgon", "Xoʻroz urishtirish", "Qoʻchqor urishtirish", "Bedana urishtirish", "It urishtirish" va boshqalar). Milliy o‘yinlar azaldan madaniy hayotining bir qismi sanalgan. Bazi milliy o‘yinlarning tarxi juda qadimiy bo‘lib, ular asrlar davomida xalq maʼnaviyatini rvojlantirishga, ongu tafakkuri va his-tuyg‘ularini teranlashtirishga xizmat qilgan. Milliy oʻyinlarda xalqning turmush tarzi, mehnati namoyon boʻladi. Shu bois ular yosh avlodlarni tarbiyalashda „hayot maktabi“ vazifasini o‘tagan. O‘yin — turli ifodali vositalar bilan maʼlum qoida yoki oldindan kelishilgan shartlar asosidagi jismoniy musobaqalar, bellashuvlar, tafakkur bahslari va ijrochilik talablaridan vujudga kelgan milliy qadriyat hisoblanadi. Ibn Sino „Tib qonunlari“ asarida kurash va jismoniy mashqlarning kishi badantarbiyasidagi o‘rni, o‘yinning shifobaxsh xususiyatlari haqida to‘xtalgan boʻlib. Kaykovus, Umar Hayyom, Abulqosim Firdavsiy, Beruniylar chavgon, nard, shaxmat, tirandozlik, qilichbozlik, chavandozlik kabi yuzlab o‘yinlar xususida yozib qoldirgan. Alisher Navoiy asarlarida bayramlar, tantanalar, to‘ylar munosabati bilan tashkil etilgan o‘yinlar haqida ko‘pgina maʼlumotlar bor. Ularda o‘yinlarning uyushtirilishi, ijrochilari, o‘tkazish qoidalari bayon etilgan. Milliy o‘yinlar tarixini o‘rganishda Mahmud Qoshg‘ariyning „Devoni lug‘otit turk“ asarining o‘rni beqiyos. Asarda xalq o‘yinlarining bir yuz ellikdan ziyod turi tilga olingan. Jumladan, „qorang‘uni“ (qorong‘ida qo‘rg‘on olish), „bandol“ (asir olish), „o‘tish-o‘tish“ (davra o‘yini), „chavgon“ (to‘p o‘yini), „o‘t bandal“ (tayoq o‘yini), qilichbozlik, nayzadorlik va boshqa o‘yinlar haqida ham maʼlumot beriladi. Alpomish“ dostoni xalq o‘yinlarini o‘rganishda muhim manba hisoblanadi. Unda kurash, ot, poyga, uloq, nayza sanchish, kamondan o‘q otish, qilichbozlik, merganlik kabi o‘yinlar negizida mardlik, jangovarlik, oriyat, matonat,maʼnaviy va jismoniy komillik kabi fazilatlar o‘z ifodasini topgan. Doimi o‘tkaziladigan o‘yinlar bilan birga har bir faslga xos o‘yinlar ham mavjud. Masalan, bahorda daraxtlar uyg‘onib, tollar kurtak chiqarganda — „tol bargak“,dala gullari ochilganda — „gul o‘yini“, pishiqchilik paytida danak, yong‘oq o‘yinlari, arg‘imchoq uchishlar sevib o‘ynalgan. Kech kuz, qishda yog‘ingarchilik boshlanib, yer yumshaganda qoziq, oshiq, tosh o‘yinlar odat tusiga kirgan. Qor yoqqanda „qorxat“, „qorbo‘ron“, yomg‘ir yoqqanda „yomg‘ir yog‘aloq“, kuchli shamol esganda „bo‘ron-bo‘ron“, sovuq o‘z kuchini ko‘rsatganda barcha sandal atrofida yig‘ilib, „topishmoq top“, „tez aytish“, „kim aytdi“kabilar o‘ynalgan. Kech kuzdan to bahorgacha „uloq-ko‘pkari“ musobaqalari o‘tkazilgan. Bayram kunlari varrak uchirish, halinchak uchish kabi turli o‘yinlar o‘ynaladi. Dalayu qirlarda, bog‘u rog‘larda xalq sayillari qizigandan qiziydi. Xalq o‘yinlari kishiga o‘zgacha xushnudlik ulashadi, insonning kayfiyatiga ijobiy taʼsir etadi. U yoshlarning jismoniy, aqliy, axloqiy rivojlanishida, kuchli, chaqqon, topqirligi farosatli, mard insonlar bo‘lib kamol topishida kata ahamiyat kasb etadi. Milliy oʻyinlar qadimiy madaniyatning go‘zalligini namoyon etuvchi bir ko‘zgudir.Ota-bobolarimiz bu o‘yinlarni bejiz o‘ylab topishmagan. Besh-o‘n nafardan bo‘lib, ikki jamoaga bo‘linib o‘ynaladigan qoqma bolalardan chaqqonlik, epchillikni talab qiladi. U o‘ziga xos yugurish (engil atletika) musobaqasidir. Bir jamoa a’zolari qochadi, ikkinchi jamoa vakillari ularni tutib olishga harakat qiladi. Raqib jamoa a’zosini tutib olish uchun, unga yetib borib, yelkasiga qo‘l bilan shappatilab-qoqib qo‘yilsa kifoya. Yelkasiga qoqilgan «raqib» bola tutilgan hisoblanadi va jamoadoshlari ham «ushlangunga» qadar o‘yindan chiqib turadi. Shu tariqa raqib jamoaning boshqa a’zolari ham tutilgach, endi birinchi g‘olib jamoa qochadi. Tarbiya berish vazifalari. Jismoniy madaniyat bilan Shug’ullanish tanda, bolalarda joriy qilingan tartibga rioya qilish odatini hamda xalq o’yinlari bilan iloji bo’lsa xar kuni muntazam ravishda Shug’ullanish ishtiyoqini uyg’otish, ularda maktab va uyda Shu o’yinni bilan mustaqil shug’ullana olish layoqatini rivojlantirish, ularni o’z tengqurlari va o’zlaridan kichik bo’lgan bolalar jamoasida o’yinlarni tashkil qilish, ularni birgalikda bajarishga o’rgatish lozim. O’quvchilarda xalq milliy o’yinlariga mehr bilan ,Shu o’yin natijalariga qiziqish bilan va sportchilar erishadigan g’alabalariga havas bilan qarash tuyg’usini tarbiyalash lozim.Milliy xalq o’yinlarini o’rganish jarayonida ahloqiy, aqliy, estetik va mexnat tarbiyalarini amalga oshirish uchun katta imkoniyatlar vujudga keladi. Xalq o’yinlarini bajarish chog’ida bolalar harakatida ijobiy (hamjihatlik, intizomlik,kamtarinlik, mehribonlik) va ma’naviy fazilatlar (halollik, odillik, do’slik tuyg’usi hamkorlik, zamon bilan hamnafas bo’lib ishlay olish qobiliyati, topshiriqlarni mas’uliyat bilan bajarish) ni tarbiyalash, Shuningdek, irodaviyxususiyatlar (jasorat, qat’iylik, o’z kuchiga ishonch, qiyinchiliklarni sobitlik bilan yengish, chidamlik va hakozolar ) ni namoyon qilish uchun eng yaxshi sharoit va imkoniyatlar vujudga keladi.To’g’ri tashkil qilingan milliy halq o’yinlari bolalar aqlining rivojlanishiga qulay imkoniyatlar yaratadi, zero, bunday vaziyatda asab tizimining ham, boshqa barcha a’zolar tizimlarning ham faoliyat ko’rsatishi uchun qulay sharoitlar paydo bo’lishi, Shubhasiz. Xalq milliy o’yinlarini o’rgatish jarayonida o’quvchilar xalqona an’analariga sodiq holda yaxshi tarbiya ko’radi,o’rgangan narsalarini puxta eslab qoladi. Bolalarda ruhiy jarayonlar (tarbiya, tafakkur, xotira, tasavvur va boshqalar)ning, Shuningdek, fikirlash faoliyatlari (kuzatish, taqqoslash, tahlil qilish, sintezlash, umumlashtirish va hakozolar)ning, barchasi rivojlana boshlaydi. Qadimgi mahalliy xalqlarimiz uchun an’anaviy milliy o‘yinlar va milliy bellashuvlar qachonlardir ular hayotining ajralmas bir qismi bo‘lgan, ular xalq marosimlarida, rasm-rusumlarda va urf-odatlarda mustaqil bir soha sifatida faoliyat ko‘rsatib kelgan, mustahkam o‘rin olgan jismoniy madaniyatning, rasm- rusumlarida va mustaqil bir soha sifatida faoliyat ko‘rsatib kelgan, mutahkam o‘rin olgan. Jismoniy madaniyatning bunday o‘ziga vositalar yordamida bobolarimiz o‘sib kelayotgan avlodda chaqqonlik, epchillik, kuchlilik va sabr-toqat kabi xususiyatlarni shakllantirganlar. Farzandlarini hayot qiyinchiliklariga vatabiatning qiyinchiliklariga nisbatan bardoshli, baquvvat qilib tarbiyalaganlar. Yosh avlodning jismoniy jihatdan to‘kis sog‘lom mehnatga va Vatanni himoya qiluvchi tarzida o‘sishidan xalq ham, jamiyat ham manfaatdor. Buning uchun o‘quvchilar jismoniy madaniyat bilan chuqur Shug‘ullanishlari, turli milliy o‘yinlardan foydalanish mahoratini egallashlari kerak bo‘ladi. Bu esa yosh avlod tarbiyasini yanada kuchaytirish, ularni o‘z xalqi, mustaqil davlati vajamiyati oldidagi burchini his etish ruhida tarbiyalashdek g‘oyat muhim vazifalar bilan bog‘liqdir.Sog’lom turmush tarzi inson madaniy ,jismoniy rivojlanishi mehnat unumdorligi va ijodiy faoliyatini oshirishni o’z ichiga olib o’quvchilarni har tomonlama garmonik yetuk faol shaxs qilib tarbiyalashda muhim omil hisoblanadi.