XALQARO BIZNES
OPERATSIYALARINI TASHISH
VA TO'LASH
KONOSAMENT OPERATSIYALARI:
Konosament-bu tashuvchi tomonidan jo'natuvchiga tovarlarni jo'natishni olganligini va ular ma'lum bir manzilga
bog'langan ma'lum bir kemaga joylashtirilganligini tan olgan hujjat.Hujjatda tovarlarni olib o'tish shartlari
ko'rsatilgan. Ichki transport va okean yoki havo transporti uchun alohida yuk veksellari chiqariladi, garchi
belgilangan joyga transportning barcha turlarini qamrab oladigan yuk vekseli chiqarilishi mumkin bo'lsa
ham.Inductival to ' rt turdagi veksellar mavjud:
A. yuk ichki Bill-bir eksport xalqaro tashuvchi uchun quruqlik yuk tashish uchun shartnoma anglatadi.
B. okean Konosamenti - eksportchidan tovarlarni chet elda belgilangan tashqi bozorga tashish shartnomasini
anglatadi
c. konosament orqali-belgilangan punktlar o'rtasida eksport tovarlarini ichki va xalqaro tashishni o'z ichiga olgan
tovarlarni tashish shartnomasini anglatadi.
d. havo qatnovi-belgilangan manzilga ichki va xalqaro reyslar orqali yuklarni tashish bo'yicha shartnoma. Havo yo'l
varaqasi kelishib olinmaydigan hujjat bo'lib, faqat jo'natuvchi uchun kvitansiya bo'lib xizmat qiladi
To'rt turdagi konnosamentlar mavjud:
a. Ichki konosament - eksport qiluvchining xalqaro tashuvchisiga quruqlik orqali yuk tashish shartnomasini bildiradi.
b. Okean konosamenti - eksport qiluvchidan chet eldagi ma'lum bir tashqi bozorga tovarlarni tashish bo'yicha
shartnomani bildiradi.
c. Konosament orqali - belgilangan punktlar o'rtasida eksport tovarlarini ichki va xalqaro tashishni o'z ichiga olgan
tovarlarni tashish bo'yicha shartnomani anglatadi.
d. Havo jo'natmalari - yuklarni belgilangan manzilga ichki va xalqaro reyslar orqali tashish bo'yicha shartnoma.
Havo jo'natma qog'ozi muomalaga kiritilmaydigan hujjat bo'lib, faqat yuk jo'natuvchi uchun kvitansiya bo'lib xizmat
qiladi.
KONOSAMENT OPERATSIYALARI:
Konosament uch tomonlama maqsadga ega:
a. kema egasi tomonidan tovarlar uchun rasmiy kvitansiya;
b. tashish shartnomasining dalillari; va
c. tovarlarga tegishli hujjat.
Konosamentlar kelishilgan yoki kelishilmagan bo‘lishi mumkin.
Ayirboshlanadigan konosamentlarga nisbatan tovarga egalik huquqi va jo‘natishni qayta
yo‘naltirish huquqi tegishli ravishda rasmiylashtirilgan yoki kelishilgan konnosamentga qonuniy
egalik qiluvchi shaxsga tegishlidir. Kelishuvga qo‘yiladigan yuk qog‘ozlari ma’lum bir yuk oluvchiga
emas, balki jo‘natuvchining buyrug‘iga ko‘ra beriladi. Agar konosament kelishilgan shaklda bo'lsa,
tashuvchi yuk jo'natuvchi (sotuvchi) tomonidan tasdiqlanangan asl konosamentni olguncha tovarni
ushlab turadi. Eksport qiluvchi to‘lovni qabul qilish uchun konnosamentni tasdiqlashi va uni bankka
topshirishi kerak.
Ayirboshlanmaydigan konnosamentlarga kelsak, tashuvchi yukni faqat konosamentda ko‘rsatilgan
yuk oluvchiga yetkazishi shart. Tovar jo'natilayotgan shaxs tovarlarni chiqarishni olish uchun odatda
konnosamentni ko'rsatishi kerak.
TO'LOV USULLARI:
Xalqaro savdo to'lovlari xalqaro bank o'tkazmalari, veksellar va
akkreditivlar orqali amalga oshiriladi. Xalqaro Bank o'tkazmalari: xaridor
o'z mamlakatidagi bankini boshqa mamlakatdagi sotuvchining bankiga
pul o'tkazish uchun yo'naltiradi. Bu elektron shaklda amalga oshiriladi
Xalqaro kredit o'tkazmalari bo'yicha
UNCITRAL Model qonun
Ushbu qonun har qanday jo'natuvchi bank va uni qabul qiluvchi bank
turli Shtatlarda bo'lgan kredit o'tkazmalariga nisbatan qo'llaniladi.
"Kredit o'tkazmasi" - bu benefitsiar (foydalanuvchi) ixtiyoriga pul
mablag'larini joylashtirish maqsadida ishlab chiqaruvchining to'lov
topshirig'idan boshlangan bir qator operatsiyalar. Ushbu atama o'z
ichiga muallifning banki yoki to'lov topshirig'ini bajarish uchun
mo'ljallangan har qanday vositachi bank tomonidan chiqarilgan har
qanday to'lov topshirig'ini o'z ichiga oladi.. Bunday buyurtma uchun
to'lovni amalga oshirish maqsadida berilgan to'lov topshirig'i boshqa
kredit o'tkazmasining bir qismi hisoblanadi.
Xalqaro kredit o'tkazmalari bo'yicha
UNCITRAL Model qonun:
UNCITRALning “Xalqaro kredit o‘tkazmalari to‘g‘risida”gi namunaviy qonunining 2-moddasida
quyidagi ta’riflar mavjud:
i. Originator kredit o‘tkazmasi bo‘yicha birinchi to‘lov topshiriqnomasini beruvchini anglatadi va
jo‘natuvchi va jo‘natuvchining bankini o‘z ichiga olishi mumkin.
ii. Yuboruvchi - to'lov topshirig'ini bergan shaxs, shu jumladan kredit o'tkazmasini o'tkazishda
ishtirok etuvchi va har qanday vositachi bank.
iii. Qabul qiluvchi bank - bu to'lov topshirig'ini qabul qiluvchi va unga benefitsiarning banki yoki
kredit o'tkazmasini osonlashtiradigan operatsiyalar qatorida ishtirok etadigan har qanday vositachi
bankni o'z ichiga olishi mumkin bo'lgan bank tushuniladi.
To‘lov topshirig‘i deganda, jo‘natuvchi tomonidan qabul qiluvchi bankka benefitsiarning ixtiyoriga
qat’iy yoki aniqlanadigan pul summasini berish to‘g‘risidagi shartsiz ko‘rsatma tushuniladi, agar:
I. oluvchi bank jo‘natuvchining hisobvarag‘ini debet qilish yoki undan to‘lovni boshqacha tarzda olish
yo‘li bilan qaytarilishi kerak va
II. ko'rsatmada to'lovni oluvchining iltimosiga binoan amalga oshirish nazarda tutilmagan bo’lsa.
3-modda - Shartli ko'rsatmalar
Agar ko'rsatma shartga bog'liq bo'lganligi sababli to'lov topshirig'i
bo'lmasa, lekin ko'rsatmani olgan bank uni so'zsiz to'lov topshirig'ini
berish orqali bajarsa, u to'liq kredit o'tkazmasiga aylanadi.
Namunaviy qonunning qo'llanilishi :
4-moddaga muvofiq tomonlarning kredit o‘tkazmalari bo‘yicha huquq
va majburiyatlariga nisbatan namunaviy qonunning qo‘llanilishi ularning
kelishuviga ko‘ra o‘zgartirilishi mumkin. Shuning uchun namunaviy
qonunni qo'llash majburiy emas
Tomonlarning majburiyatlari (5-
modda):
Qabul qiluvchi bank to‘lov topshirig‘ini qabul qilgandan so‘ng,
jo‘natuvchi qabul qiluvchi bankka to‘lash majburiyatini oladi, lekin to‘lov
ijro muddati boshlanmaguncha amalga oshirilmaydi.
Ruxsatsiz to'lov topshirig'i bilan bog'liq
majburiyatlar :
UNCITRAL namunaviy qonuni ruxsatsiz to‘lov uchun javobgarlikni ishning holatlariga qarab
jo‘natuvchi va oluvchi bank o‘rtasida turlicha taqsimlaydi.
Namunaviy qonunning 5-moddasida jo‘natuvchi to‘lov topshiriqnomasini o‘zi yoki ularni majburlash
huquqiga ega bo‘lgan boshqa shaxs bergan bo‘lsa, to‘lov topshirig‘i bilan bog‘lanishi aniq
ko‘rsatilgan. Biroq, to'lov topshirig'ini bergan shaxs na jo'natuvchi bo'lmasa, na jo'natuvchining
vakolatiga ega bo'lmasa, javobgarlik masalasi paydo bo'ladi.
Bunday vaziyatda mas'uliyat autentifikatsiya (aynan o'xshatish) imzolash yoki shifrlash yoki
koddan foydalanish yoki boshqa jarayon kabi jarayon orqali amalga oshirilishiga bog'liq.
Namunaviy qonunning 5.2-moddasida belgilab qo‘yilganidek, agar to‘lov topshirig‘i imzolarni
taqqoslashdan tashqari autentifikatsiya qilinishi kerak bo‘lsa, jo‘natuvchi to‘lov topshirig‘i bilan
bog‘lanadi, agar
I. autentifikatsiya ruxsatsiz to'lov topshiriqlaridan himoya qilishning tijorat nuqtai nazaridan oqilona
usuli bo'lgan hollarda; va
II. qabul qiluvchi bank autentifikatsiyaga rioya qilgan holda.
Autentifikatsiya shakli mavjud sharoitlarda tijorat nuqtai nazaridan oqilona bo‘lishi kerakligini
ta’kidlash muhimdir. Tijoriy jihatdan oqilona bo'lgan narsani aniqlash mavjud texnologiyaga qarab
vaqti-vaqti bilan va joydan joyga o'zgaradi.
Ruxsatsiz to'lov topshirig'i bilan bog'liq
majburiyatlar :
Bu shuni ta'minlaydiki, agar bank tegishli ruxsat berish tartib-qoidalarini bajargandan so'ng pul
o'tkazmasini qabul qilsa, jo'natuvchi to'lovni bajarishi kerak bo'ladi.
Elektron to‘lov topshirig‘i bo‘lgan taqdirda, qabul qiluvchi bank o‘zi amalga oshirishga tayyor
bo‘lgan autentifikatsiya tartib-qoidalarini o‘zi hal qiladi. Binobarin, bank “tijoriy jihatdan oqilona”
autentifikatsiya tartib-qoidalarini talab qilmagan va amalga oshirmagan hollarda ruxsatsiz toʻlov
topshirigʻining barcha tavakkalchiligini oʻz zimmasiga oladi. 5(3)-modda jo'natuvchiga taqdim
etiladigan himoyani hech qanday kelishuv bilan chetlab bo'lmasligini ta'minlaydi.
Namunaviy qonunning 5.4-moddasida qabul qiluvchi bankning himoyasi sezilarli darajada
toraytiriladi, chunki u taxmin qilinayotgan jo‘natuvchi to‘lov topshirig‘i quyidagilardan kelib
chiqmaganligini isbotlashi mumkin bo‘lgan hollarda qo‘llanilmaydi:
I. ularning hozirgi yoki sobiq xodimi, yoki
II. ular bilan bo'lgan munosabatlari ushbu shaxsga autentifikatsiya protsedurasidan foydalanish
imkoniyatini bergan shaxs.
Agar qabul qiluvchi bank autentifikatsiya qilish tartib-qoidasi jo‘natuvchining aybi bilan ruxsatsiz
jo‘natuvchiga aniqlanganligini ko‘rsata olsa, u holda jo‘natuvchi hisoblangan to‘lovni yana bir bor
bajarishga majbur bo‘ladi.
6-modda - Qabul qiluvchi bankka
to'lov
Jo‘natuvchining qabul qiluvchi bankka to‘lash bo‘yicha 5-moddasi 6-
bandi bo‘yicha majburiyatini to‘lash jo‘natuvchining qabul qiluvchi
bankdagi hisobvarag‘iga debet (kirim) qilish yo‘li bilan amalga
oshiriladi.
Boshqa holatda jo‘natuvchi bankning hisob raqami qabul qiluvchi bank
tomonidan yuritiladi va to‘lov jo‘natuvchi bank tomonidan qabul qiluvchi
bank hisobvarag‘iga kirim qilish yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin.
Qabul qiluvchi bank, shuningdek, jo‘natuvchi bankning majburiyatlarini
boshqa majburiyatlar bilan birlashtirishi mumkin. Bu qabul qiluvchi va
jo'natuvchi bank o'rtasidagi ikki tomonlama to'lov bitimi orqali amalga
oshirilishi mumkin.
Qabul qiluvchi bankning majburiyatlari
To‘lov topshiriqnomasini qabul qiluvchi bank oluvchi ushbu to‘lov topshirig‘iga binoan 11-
moddada nazarda tutilgan muddatda benefitsiar bankiga yoki vositachi bankka to‘lov
topshiriqnomasining mazmuniga mos keladigan to‘lov topshiriqnomasini berishga majburdir. (8-
moddaning 2-bandi)
Benefitsiar banki to‘lov topshirig‘ini qabul qilgandan so‘ng, to‘lov topshirig‘iga muvofiq
mablag‘larni benefitsiar ixtiyoriga qo‘yishi yoki kreditni boshqacha tarzda qo‘llashi shart. 10-
modda (1)
To‘lov topshiriqnomasi uni amalga oshirishdan oldin qabul qiluvchi bank tomonidan boshqa
usulda ham qabul qilinishi mumkin: a) To‘lov topshirig‘i qabul qiluvchi bank tomonidan qabul
qilinganda qabul qilinadi. b) Qabul qiluvchi bank to'lov topshirig'ini qabul qilgandan so'ng
jo'natuvchining hisobvarag'ini debet qiladi.
To‘lov topshirig‘ini bajarishi shart bo‘lgan qabul qiluvchi bank uni qabul qilingan bank kunida
bajarishi shart. Agar bunday bo'lmasa, u buyurtma olinganidan keyingi bank kunida buni amalga
oshiradi. (11-modda).
Muvaffaqiyatsiz, noto'g'ri yoki kechiktirilgan kredit
o'tkazmalarining oqibatlari
Kreditni o'tkazish tugaguniga qadar har bir qabul qiluvchi bankdan kreditni o'tkazish bo'yicha
bank tartib-qoidalarini bajarishda kreditorga va keyingi har bir jo'natuvchi bankdan yordam
so'rash va keyingi qabul qiluvchi bankdan yordam so'rash so'raladi. (13-modda)
Agar kreditni o'tkazish tugallanmagan bo'lsa, kreditorning banki kreditorga undan olingan har
qanday to'lovni to'langan kundan boshlab to'lov qaytarilgan kungacha foizlar bilan qaytarishi
shart. Yaratuvchining banki va har bir keyingi qabul qiluvchi bank o‘z oluvchi bankiga to‘lagan
har qanday mablag‘ni foizlar bilan to‘langan kundan boshlab qaytarib berilgan kungacha
qaytarishga haqli.
Kechiktirilgan to'lov uchun foizlar
javobgarligi
Kechiktirilganlik uchun bankning javobgarligi foizlarni to'lashdir.
Kechiktirishga sabab bo‘lgan bank to‘lovni va kechiktirilganlik uchun
foizlarni qabul qiluvchi bankka o‘tkazishi shart.
Agar foizlar benefitsiar bankka o‘tkazilmagan bo‘lsa, benefitsiar uni
ushlab turgan bankdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri olish huquqiga ega.
Kredit o'tkazmasining tugallanishi
(19-modda)
Kredit o‘tkazmasi benefitsiarning banki benefitsiar manfaati uchun
to‘lov topshirig‘ini qabul qilganda yakunlanadi. Kreditni o'tkazish
tugallangandan so'ng, benefitsiarning banki benefitsiar tomonidan qabul
qilingan to'lov topshiriqnomasi miqdorida qarzdor bo'ladi.
VEKSELLAR
Veksel - bu bir shaxsning boshqa ma'lum bir shaxsga yoki taqdim
etuvchiga ma'lum bir sanada ma'lum summani to'lash to'g'risidagi
yozma buyrug'idir. Veksel pul o'rnini bosuvchi vositadir. Binobarin,
vekselni xalqaro savdoda foydalaniladigan tijorat kredit vositasi yoki IOU
shakli sifatida tushunish mumkin. Veksel talab bo'yicha yoki taqdim
etilgan vaqtda to'lanishi kerak deb ko'rsatilishi mumkin. Chek - bu
bankirda rasmiylashtirilgan, talab bo'yicha to'lanadigan veksel.
Quyidagi shartlar amal qiladi:
a. Buyurtma bergan yoki hisobni chizgan shaxs tortmachi (drawer) deb nomlanadi.
b. Veksel yuborilgan shaxs hisobvaraq oluvchi hisoblanadi (masalan, bank).
c. Veksel to'lanishi kerak bo'lgan shaxs to'lovchi hisoblanadi.
d. Veksel indossament yo‘li bilan o‘tkazilgan shaxs indors deb ataladi.
e. Umumiy "egasi" atamasi vekselga ega bo'lgan, uni oluvchi, indossaant yoki taqdim etuvchi
sifatida ushlab turadigan har qanday shaxsni o'z ichiga oladi.
f. Kelib chiqishi bo'yicha buyurtma bo'yicha to'lanishi kerak bo'lgan veksel, agar u blankda
indossalangan bo'lsa, taqdim etuvchiga to'lanishi kerak bo'ladi.
Agar tortma oluvchi buyurtmaga rozi bo‘lsa, u akseptor deb ataladi. Aksept yozma shaklda bo'lishi
va qabul qiluvchi tomonidan imzolanishi kerak.
Qabul qiluvchining imzosi yetarli. Vekselni qabul qilish bilan vekselni qabul qiluvchi hujjat bo'yicha
asosiy qarzdorga aylanadi va birinchi navbatda uni to'lash majburiyatini oladi.
Qabul qilish umumiy yoki malakali bo‘lishi mumkin.
Malakali qabul qilish hozircha tortmachining buyrug‘ini e’tiborsiz qoldirish bo‘lganligi sababli, egasi
uni olishga majbur emas; va agar u buni qabul qilishni tanlasa, oldingi tomonlarga xabar berishi
kerak, agar ular qarshi bo'lsa, o'z tavakkalchiligini o'z zimmasiga oladi.
Xalqaro veksellar
Konventsiyaning 2-moddasida veksel xalqaro hisoblanadi, agar u quyidagi joylardan kamida
ikkitasini ko'rsatsa va ular turli davlatlarda joylashganligini ko'rsatsa:
a. Veksel tuzilgan joy;
b.Tortmachi imzosi yonida ko'rsatilgan joy;
c. Qabul qiluvchining nomi yonida ko'rsatilgan joy;
d. To'lovchining ismi yonida ko'rsatilgan joy;
e. to'lov joyi.
Biroq, amal qilish uchun vekselni rasmiylashtirgan joy yoki to‘lov joyi Ahdlashuvchi Davlatda
joylashgan bo‘lishi kerak.
3-modda vekselni yozma hujjat sifatida belgilaydi, u:
a. so'zsiz topshiriqni o'z ichiga oladi, unga ko'ra tortma oluvchiga pul oluvchiga yoki uning buyrug'iga
ma'lum miqdorda pul to'lashga yo'naltiradi;
b. talab bo'yicha yoki ma'lum bir vaqtda to'lanishi kerak;
c. sanasi bor;
d. tortmachi tomonidan imzolanadi.
Hisob-kitob ma'lum summaga ega bo'lishi
kerak
Shuni ta’kidlash kerakki, Konventsiyaning 7-moddasida to‘lanishi lozim bo‘lgan summa aniq
summa deb hisoblanadi, garchi hujjatda u to‘lanishi kerakligi ko‘rsatilgan:
a. qat'iy yoki o'zgaruvchan stavkada to'lanishi mumkin bo'lgan foizlar bilan (8-modda);
b. keyingi sanalarda bo'lib-bo'lib;
c. har qanday to'lovni to'lashda to'lanmagan qoldiq to'langanda keyingi sanalarda bo'lib-
bo'lib;
d. Asbobda ko'rsatilgan yoki asbob tomonidan belgilanishi kerak bo'lgan ayirboshlash kursiga
ko'ra; yoki
e. Asbobda summa ko'rsatilgan valyutadan boshqa valyutada. Shuni ta’kidlash kerakki,
Konventsiya xalqaro cheklarga nisbatan qo‘llanilmaydi.
Agar so‘z yoki raqam bilan to‘lanishi lozim bo‘lgan summada xatolik mavjud bo‘lsa, so‘z
bilan ifodalangani to‘lov vositasi bo‘yicha to‘lanishi lozim deb hisoblanadi. (8-modda 1)
Agar vekselda foizlar so‘m bilan to‘lanishi ko‘rsatilgan bo‘lsa va foizlarni to‘lashning aniq
sanasi ko‘rsatilmagan bo‘lsa, foizlar veksel tuzilgan kundan boshlab to‘lanadi. (8-modda 4)
Hisob To’lovi
Veksel, agar u ko'rish yoki taqdim etish yoki talab qilishda to'lanishi kerak
bo'lsa, talab bo'yicha to'lanishi kerak deyiladi
to'lov vaqti ko'rsatilmagan bo'lsa ham.
To‘lov vaqti hisobni to‘lash uchun taqdim etilgan sana hisoblanadi.
Hisobni ma’lum muddatda to‘lash, agar unda quyidagilar ko‘rsatilgan
bo‘lsa:
a. U ko'rsatilgan sanada yoki belgilangan sanadan keyin belgilangan
muddatda yoki hujjat sanasidan keyin belgilangan muddatda to'lanishi
kerak,
b. Ko'rishdan keyin ma'lum bir davrda,
c. Bo'lib-bo'lib
Vekseldagi tomonlar:
a. To'lovchi: To'lov oluvchi to'lovni amalga oshirishni buyurgan shaxs. Hisob ikki
yoki undan ortiq shaxslarga to'lanishi mumkin.
b. Drawer: To'lovni amalga oshirishga ko'rsatma bergan shaxs. Hujjatni
imzolagandan so‘ng, tortmachi unga javobgar bo‘ladi. Biroq imzolar qalbaki
bo'lsa, hech qanday javobgarlikka tortilmaydi. Agar veksel bekor qilinsa,
tortmachi uni egasiga yoki indossantga to‘lashga rozi bo‘ladi. Agar boshqa
taraf javobgar bo‘lsa, tortmachi hisobni to‘lash bo‘yicha o‘z javobgarligini ham
cheklashi mumkin.
c. Drawee va Acceptor: Drawee - chek to'lanishi kerak bo'lgan tortmachining
chek hisob raqamiga ega bo'lgan bank. Vekselni qabul qiluvchi veksel bo‘yicha
javobgar bo‘lmaydi (40-modda 1) Akseptant ( qabul qiluvchi) vekselni o‘zining
aksept (qabul qilish) shartlariga muvofiq egasiga yoki uni qabul qilgan har
qanday shaxsga to‘lashini va’da qiladi va hisobni to'laydi. 41-modda: Aksept
vekselning old va orqa tomoniga yozilishi kerak .
Kafil
1. To’lovningning qabul qilingan yoki qabul qilinmaganligidan qatʼi nazar, uning
summasining toʻliq yoki bir qismi boʻyicha toʻlov taraf yoki oluvchi hisobiga
kafolatlanishi mumkin. Kafolat taraf bo'lishi mumkin bo'lgan yoki bo'lmagan har
qanday shaxs tomonidan berilishi mumkin. (46-moddaning 1-bandi)
2. Kafolat to’lov instrumentiga yoki unga yopishtirilgan qog'ozga ("allonge") yozilishi
kerak. (46-moddaning 2-bandi)
3. Kafil o'zi uchun kafil bo'lgan shaxsni ko'rsatishi mumkin. Bunday spetsifikatsiya
mavjud bo'lmagan taqdirda, u kafil bo'lgan shaxs veksel bo'yicha akseptant yoki
vekselni oluvchi, nota bo'yicha esa tuzuvchi hisoblanadi. 46-modda (5)
4. 47-modda: Kafilning hujjat bo'yicha javobgarligi u kafil bo'lgan tomonning
javobgarligi bilan bir xil xususiyatga ega.
5. 48-moddaning 2-moddasi: Ushbu hujjatni to'layotgan kafil o'zi uchun kafil bo'lgan
tomondan va u bo'yicha bu tomon uchun javobgar bo'lgan tomonlardan to'langan
summani va har qanday foizlarni undirishi mumkin.
