Ilmiybaza.uz 1 XALQARO IQTISODIY INTEGRATSIYA Ushbu bobda quyidagi bilimlar bayon etilgan:  Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning kelib, chiqish sabablari, zaruriyati, mazmuni, rivojlanish xususiyati.  Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning rivojlanish xususiyatlari.  Gʻarbiy Yevropa integratsion jarayonlarining rivojlanish tendentiyalari.  Amerika qit’asida integratsion jarayonlarining rivojlanish tendentiyalari.  Osiyo-Tinch Okeanida integratsion jarayonlarining rivojlanish xususiyatlari.  Afrika mintaqalarida integratsion jarayonlarining rivojlanish xususiyatlari.  Oʻzbekiston va xalqaro integratsion guruhlar iqtisodiy munosabatlarini faollashtirish masalalari. Ilmiybaza.uz 2 Kirish Ma’lumki mamlakatimiz istiqlolimizning dastlabki yillaridanoq tashqi iqtisodiy siyosat borasidagi islohotlarini jadal rivojlantirishni samarali yoʻlga qoʻyishga kirishdi va shundan kelib chiqib ushbu boradagi meyoriy-huquqiy ba’zani yaratdi. Globallashuv sharoitida mamlakatlarning oʻzaro turli sohalarda integratsiyalashuvi jarayoni jadal kechadi va u respublikalar taraqqiyoti omili boʻlib xizmat qiladi. Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichi globallashuv jarayonlarining jadal rivojlanishi orqali tavsiflanadi. Globallashuvni iqtisodiy jihatdan qaraydigan boʻlsak, u jahon xoʻjaligining butun makonini qamrab oluvchi iqtisodiy munosabatlar tizimining tashkil topishi va rivojlanishini anglatadi. Ushbu jarayonga esa mamlakatlarning oʻzaro integratsiyalashuvi asos boʻlib xizmat qiladi. Ayniqsa, jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuv mamlakatimizga xorijiy investorlarni jalb qilishda muhim rol oʻynaydi, chunki olib qaraydigan boʻlsak tashqi iqtisodiy faollik mamlakatni investitsion jozibadorligini oshiradi. Shu oʻrinda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2020-yilgi murojaatnomalarida “Iqtisodiyotning barcha sohalarini raqamli texnologiyalar asosida yangilashni nazarda tutadigan Raqamli iqtisodiyot milliy konsepsiyasini ishlab chiqishimiz kerakligi va shu asosda “Raqamli Oʻzbekiston-2030” dasturini hayotga tatbiq etishimiz zarurligi ta’kidlab oʻtgan boʻlsalar hukumatga ikki oy muddatda raqamli iqtisodiyotga oʻtish boʻyicha “yoʻl xaritasi”ni ishlab chiqish topshiriladi. Unga koʻra iqtisodiyotimiz rivojining muhim sharti boʻlgan faol investitsiya siyosatini izchil davom ettiramiz, iqtisodiyotimizni jahon bozoriga integratsiya qilish va eksportni qoʻllabquvvatlash ustuvor vazifadir. Kelgusi yili eksport hajmini 30 foizga oshirib, 18 milliard dollarga yetkazishni maqsad qilib Ilmiybaza.uz 3 qoʻymoqdamiz. Biz eksportga yoʻnaltirilgan iqtisodiyotga oʻtishimiz, ichki bozorda raqobat muhitini shakllantirishimiz zarur.” deb ta’kidlab oʻtdilar. Dunyoda globallashuv jarayonlari shu darajada jadal kechmoqdaki, ba’zi mamlakatlarning oʻzaro ziddiyatlari mavjudligiga qaramasdan ayrim hollarda ularning birgalikda hamkorlikda ishlashga majbur qilmoqda, aks holda jahon sivilizatsiyasidan ortda qolish kabi holatlarga olib kelishi mumkin. Hozirgi sharoitda mamlakatlar oʻrtasida oʻzaro aloqalarning rivojlanishi har bir mamlakatning milliy iqtisodiyotini rivojlanishiga ta’sir koʻrsatadi. Iqtisodiy integratsiya butun bir mamlakatlar milliy xoʻjaliklar darajasida, shuningdek, korxonalar, firmalar, kompaniyalar, korporatsiyalar darajasida ham kuzatiladi. Iqtisodiy integratsiya ishlab chiqarish texnologik aloqalarning kengayishi va chuqurlashuvida, resurslardan hamkorlikda foydalanish, kapitallarni birlashtirishda hamda iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish jarayonida bir-biriga qulay sharoitlarni yaratishda, oʻzaro toʻsiqlarni olib tashlashda namoyon boʻladi. 11.1. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning kelib chiqish sabablari, zaruriyati, mazmuni va rivojlanish xususiyatlari Jahon xoʻjaligida oʻzaro bir-biri bilan bogʻliq kuyidagi ikki tendensiya harakat qilmoqda.  Jahon xoʻjaligi yaxlitligining shakillanish jarayoni – blogallashuv;  Mintaqaviy iqtisodiy integrasiya Xalqaro iqtisodiy integratsiya (XII) atamasi ХХ asrning 30yillarida nemis va shved iqtisodchilarining asarlarida birinchi marta ishlatilgan. Ilmiybaza.uz 4 Integratsiya soʻzi lotin tilida “integratio” soʻzidan olingan boʻlib, “qoʻshilib ketish”, “birlashish”, “qismlarning bir butunlikka aylanishi" deb tarjima qilinadi. Xalqaro iqtisodiy integratsiya deganda milliy xoʻjaliklar oʻrtasida chuqur barkaror oʻzaro aloqalar va mehnat taqsimoti asosida ishlab chiqarishning yuqori darajadagi baynalminallashuvi tushunilib, u qator mamlakatlar takror ishlab chiqarish tarkibining asta-sekin qoʻshilib ketishiga olib keladi. Hozirgi vaqtda mutaxassislar oʻrtasida integratsiya jarayonlariga nisbatan yagona nuqtai nazar yoʻq. Iqtisodchilarning bir guruhi integratsiya jarayonida mamlakatlar oʻrtasida yangi tovar oqimlarini shakllantirish xisobiga “resurslarning cheklanganligi” omilini bartaraf etishni eng muhim holat deb biladilar va bu alohida olingan bir mamlakat ichida bir-biriga oʻxshash qimmatroq tovarlar ishlab chiqarishni bartaraf etish yoki ilmiy tadqiqot, tajriba-konstruktorlik ishlariga sarflanadigan mablagʻlarni tejash imkonini beradigan texnologik oʻzaro almashuvlarni kengaytirishga imkon tugʻdiradi deb hisoblaydilar. Olimlarning boshqa guruhi ustunlik qiluvchi shart-sharoitlar sifatida tashqi iqtisodiy omillar, masalan, kollektiv mudofaa qobiliyatini oshirishni ilgari suradilar. Integratsiyaga nisbatan hamma nazariy yondashuvlarni umumlashtirib, shuni ta’kidlash joizki, integratsiya- mintaqaviy miqyosda sifat jixatidan yangi iqtisodiy muhitni shakllantirish yoʻli bilan milliy xoʻjalik komplekslarining yaqinlashuvi va bir-biriga kirib, borishi ni ifodalaydi. Jahon ikgisodiyotida integratsiya jarayonlari har bir davlat uchun faqat “oʻz ishlab chiqarishiga” ega boʻlish samara bermaydigan boʻlib qoladigan vaziyatni keltirib chiqaradi. Demak, XII — milliy iqtisodiyotlarning turli sohalardagi hamkorlik shakli boʻlib, hamkor mamlakatlar iqtisodiyotining texnik, texnologik va iqtisodiy jihatdan uzoq muddatli bogʻliqligining chuqurlashuvi bilan ajralib turadi. XII-ning maqsadi istiqbolda tovarlar, xizmatlar va ishlab chiqarish omillarining erkin Ilmiybaza.uz 5 harakatlanishiga toʻsiq boʻlayotgan cheklovlarni bartaraf etish hisoblanadi. Ishlab chiqarish, ilmiy-texnik hamkorlik va ayirboshlash predmet hisoblangan tovarlar, xizmatlar, pul va mehnat resurslari XII obyektlari hisoblansa, xalqaro ishlab chiqarish, ilmiy-texnik xamkorlik va ayirboshlashni amalga oshiruvchi iqtisodiy tomonlar XII subyektlari hisoblanadi. 11.1-rasm. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning tuzilishi. Integratsion tuzilmalarni ishlab chiqarishning integratsiyalashishida erishilgan darajasiga qarab ajratish lozim. Bunda integratsiyalashish rasmiy va real xususiyatga ega boʻlishi mumkinligini hisobga olish zarur. Rasmiy ingegatsiyalashuv ishlab chiqarishni xalqaro darajada umumlashtirishdan Х II - milliy iqtisodiyotlarning turli sohalardagi xamkorlik shakli bo'lib, hamkor mamlakatlar iqtisodiyotining texnik, texnologik va iqtisodiy jihatidan uzoq muddatli bog'liqligining chuqurlashuvi bilan ajralib turadi Maqsadi - istiqbolda tovarlar ,xizmatlar va ishlab chiqarish omillarining erkin xarakatlarinshga to'siq bo'layotgan cheklovlarni bartaraf etish. Ishlab chiqarish,ilmiy - texnik hamkorlik va ayirboshlash predmet hisolblangan tovarlar,xizmatlar,pul va mexnat resurslari XII obektivlari hisoblanadi. . Xalqaro ishlab chiqarish.ilmiy - texnik xamkorlik va ayirboshlashlashni amalga oshiruvchi iqtisodiy tomonlar XII subektlari . Ilmiybaza.uz 6 iborat boʻlib, uning asosida mamlakatlar oʻrtasidagi iqtisodiy munosabatlar xalqaro mehnat taqsimoti asosida tashkil etiladi. Real iqtisodiy integratsiya esa ishlab chiqarishning ishtirokchi mamlakatlar ijtimoiy-iqtisodiy koʻrsatkichlari pariteti asosida xalqaro umumlashtirishdan iborat boʻladi. Iqtisodiy integratsiya, oʻz navbatida, ishtirokchi mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish koʻrsatkichlarining yaxshilanishi uchun sharoit yaratadi. Jahon amaliyoti koʻrsatishicha, integratsiyadan ichki bozori kichik, resurslarga boy boʻlmagan, jahon YAMMida kam ulushga ega boʻlgan mamlakatlar koʻproq samara oladi. Taxlillar koʻrsatishicha, XII kuyidagi obyektiv omillar va sabablarga asoslanadi: Xoʻjalik hayoti baynalmillashuvining oʻsib borishi;Xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi;  Umumjahon ilmiy-texnika taraqqiyotining oʻziga xosligi;  Milliy iqtisodiyotlar ochiqligi darajasining ortishi;  Intergrasiyalashayotgan mamlakatarda daromadlarning ortishi;  Yangi savdo oqimlarining paydo boʻlishi;  Ishlab chiqarish xarajatlari, tovarlar va xizmatlar narxining pasayishi tufayli iqtisodiy farovonlikning oʻsishi;  Integrasion birlashmaga azo mamlakatlarning uchinchi mamlakatarga nisbatan iqtisodiy pozisiyasining mustahkamlanishi;  Mintaqada siyosiy hamkorlikning rivojlanishi va integrasion birlashmaga azo mamlakatlarning uchinchi mamlakatarga nisbatan siyosiy pozisiyasining mustahkamlanishi;. Ushbu omillarning barchasi oʻzaro bir-biriga bogʻliq boʻlib, integratsiya mamlakatlar oʻrtasidagi (xalqaro meqnat taqsimoti asosida) barqaror iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi va qayta ishlab chiqarishning milliy xoʻjalik doirasidan chetga chiqishi jarayonidir. Ilmiybaza.uz 7 Iqtisodiy integratsiya shakillanishining shart-sharoitlari quyidagilardan iborat:  Integratsiyalashayotgan mamlakatlar iqtisodiy rivojlanishi va bozor munosabatlaridagi yetukligi darajasining yaqinligi.  Integratsiyalashayotgan mamlakatar iqtisodiy rivojlanishi va bozor munosabatlaridagi yetukligi darajasining yaqinligi. Aksariyat hollarda mamlakatlararo integratsiya sanoat jihatdan taraqqiy etgan yoki rivojlanayotgan mamlakatlar oʻrtasida rivojlanishi;  Integratsiyalashgan mamlakatlarning geografik yaqinligi, aksariyat hollarda umumiy chegara va tarixan shakllangan iqtisodiy aloqalarning mavjudligi. Dunyodagi integratsion birlashmalarning aksariyati geografik jihatdan bir-biriga yaqin joylashgan, chegaradosh, transport aloqalariga ega boʻlgan, koʻpincha bir tilde soʻzlashadigan qoʻshni mamlakatlardan boshlangan Iqtisodiy integratsiya shakillanishining shart- sharoitlari quyidagilardan iborat:  Integratsiyalashayotgan mamlakatlar iqtisodiy rivojlanish va bozor munosabatlaridagi yetukligi darajasining yaqinligi. Aksariyat hollarda mamlakatlararo integratsiya sanoat jihatidan taraqqiy etgan yoki rivojalanayotgan mamlakatlar oʻrtasida rivojlanadi;  Integratsiyalashayotgan mamlakatlarning geografik yaqinligi, aksariyat hollarda umumiy chegara va tarixan shakllangan iqtisodiy aloqalarning mavjudligi. Dunyodagi integratsion birlashmalarning aksariyati geografik jihatidan bir-biriga yaqin joylashgan, chegaradosh, transport aloqalariga ega boʻlgan, koʻpincha bir tilda soʻzlashadigan qoʻshni mamlakatlardan boshlangan;  Integratsiyalashayotgan mamlakatar oldida turgan iqtisodiy va boshqa muammolarning umumiyligi. Iqtisodiy integratsiya mamlakatlar oldida mavjud boʻlgan aniq muammolar toʻplamini hal qilishga qaratiladi Ilmiybaza.uz 8  Ustunlikni namoyish qilish samarasi. Integratsion birlashmalarni tuzgan mamlakatarda odatda ijobiy iqtisodiy oʻzgarishlar sodir boʻladi, shubhasiz, oʻzgarishlarni kuzatib borayotgan boshqa mamlakatlarga muayyan ruhiy ta’sir koʻrsatadi;  Hozirgi kunda xalqaro iqtisodiyotda yuzaga kelayoggan va rivojlanayotgan koʻplab integratsion birlashmalar aslida oʻz oldiga birbiriga oʻxshash quyidagi vazifalarni qoʻyadilar: 1. Keng koʻlamli iqtisodiyot afzalliklaridan foydalanish. Keng koʻlamli iqtisodiyot nazariyasi asosida bozorlar hajmini kengaytirish, transaksion xarajatlarni kamaytirish va boshqa kator afzalliklardan foydalanish. Bu oʻz navbatida, katta hajmdagi bozorlarga katta ishtiyoq bilan kirib keladigan toʻgʻridan-toʻgʻri chet el investitsiyalarini jalb qilishga bevosita imkon beradi. 2. Qulay tashqi siyosiy muhitni yaratish. Aksariyat integratsion birlashmalarning muhim maqsadi ularda ishtirok etuvchi mamlakatlarning siyosiy, harbiy, ijtimoiy, madaniy va boshqa noiqtisodiy sohalarda bir birini tushunishi hamda hamkorligini mustahkamlashdir. 3. Savdo siyosatidagi vazifalarni hal qilish. Mintaqaviy integratsiya, koʻpincha, GATT/JST doirasida ishtirok etayotgan mamlakatlarning muzokarasi nuqtai nazaridan olib qaraladi. Mamlakatlar bloki nomidan kelishilgan holdagi bayonot ancha jiddiy hisoblanadi va savdo siyosati sohasida kutilgan natijalarni beradi. 4. Iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurishga koʻmaklashish. Oʻz milliy iqtisodiyotini integratsiya jarayonlariga qoʻshar ekanlar, rivojlangan davlatlar ham oʻsha mamlakatlardagi toʻlaqonli va katta hajmli bozorlarni yaratish hamda ulardagi bozor islohotlarining rivojlanishidan manfaatdor boʻladi. YEIning u yoki bu shakliga qoʻshila turib, koʻplab Gʻarbiy Yevropa mamlakatlari shu maqsadlarni koʻzlagan edi. Ilmiybaza.uz 9 5. Milliy sanoatning yosh sohalarini qoʻllab-quvvatlash. Hatto, integratsion birlashmalar uchinchi mamlakatlarga nisbatan kamsituvchi choralarni nazarda tutmaganlarida xam, ular faoliyati uchun kengroq mintaqaviy bozor ochiladigan mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qoʻllab-quvvatlash usuli sifatida qaraladi. Tarixan integratsion jarayonlar oʻz rivojlanish bosqichlariga ega. Ularning har biri uning rivojlanishining ma’lum darajaga yetganligini ifoda etadi. Integratsion guruhlar tipologiyasining asoslari ishtirokchi mamlakatlar milliy iqtisodiyotining makro va mikro darajada oʻzaro yaqinlashishi hamda bir-biriga iqtisodiy jihatdan qanchalik chuqur kirib borishini baholashda namoyon boʻladi. 11.1- jadval. Integratsiya jarayonlarining shakllari va bosqishlari. XII nazariyasida amerikalik iqtisodchi B.Balassa iqtisodiy integratsiyaning quyidagi beshta shaklini ajratadi. Erkin savdo zonasi - mamlakatlarning oʻzaro savdoda bojxona bojlari va miqdoriy cheklovlarni bekor qilish maqsadidagi birlashuvi. Ilmiybaza.uz 10 Ishtirokchi mamlakatlar bu bosqichda oʻzaro savdo toʻsiqlarini bekor qiladi, lekin uchinchi mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalarda toʻla erkinlikni saqlab qoladilar (masalan, bojxona bojlarini yoxud boshqa cheklashlarni bekor qilish yoki yangiliklarni kiritish va savdo-iqtisodiy shartnomalar, bitimlar tuzish xuquqlari). Buning oqibatida mamlakatlar oʻrtasida chegaralarni kesib oʻtayotgan tovarlarning kelib chiqishini nazorat qiladigan va tegishlicha uchinchi mamlakatlardan imtiyozli ravishda tovarlarni olib kirishga toʻsqinlik qiladigan bojxona chegaralari hamda postlari saqlanib qoladi. Erkin savdo xududlari a’zo mamlakatlarning xalqaro iqtisodiy munosabatlarga jalb etilish jarayonini tezlashtirishga yordam beradi. Erkin savdo xududdarining salbiy tomonlariga keladigan boʻlsak, ular ichki bozor raqobatining kuchayishi bilan belgilanadi, chunki bu milliy ishlab chiqaruvchilarga salbiy ta’sir etishi va bankrotlik xavfini kuchaygirishi mumkin. Bu bosqichda millatlararo tartibga soluvchi tashkiloglarni tashkil etish koʻzda tutilmaydi. Bu esa, oʻz navbatida, birgalikda qarorlar qabul qilish jarayonlarini sekinlashtiradi. Bojxona ittifoqi - oʻzaro savdoda toʻsiqlar bekor qilingan va a’zo boʻlmagan mamlakatlarga nisbatan yagona bojxona tariflari asosida umumiy tashqi savdo siyosati olib borayotgan mamlakatlar guruhi. Integratsiyaning bu bosqichida davlatlar faqat oʻzaro toʻsiqlarni bartaraf etibgina qolmay, balki tashqi savdo toʻsiqlarining yagona tizimini va uchinchi mamlakatlarga nisbatan bojxona bojlarining yagona tizimini tashkil qiladilar. Bunda ishtirokchi mamlakatlar chegaralari bilan belgilangan yagona bojxona makoni vujudga keladi. Umumiy bozor — a’zo mamlakatlar oʻrtasida tovarlar, xizmatlar, ishchi kuchi erkin harakatini ta’minlashga erishishga harakat qilayotgan mamlakatlar guruhd. Bu bosqichda mamlakatlar oʻz milliy chegaralari orqali nafaqat tovarlar, balki barcha ishlab chiqarish omillari - kapital, ishchi Ilmiybaza.uz 11 kuchi, texnologiya va ma’lumotlarni erkin harakati haqida kelishadilar. Bojxona ittifoqini umumiy bozorga aylantirish jarayoni faqat savdoni emas, balki iqtisodiy siyosatning boshqa sohalarini ham qamrab oluvchi qonuniy meyorlarni uygʻunlashtirish masalalarini hal etish bilan bogʻliq. Shuning uchun ham ichki bojxona toʻsiqiari va boshqa cheklashlarni bartaraf etish orqali uchinchi mamlakatlar bilan savdoda umumiy tamoyillarni ishlab chiqish zarur, natijada milliy chegaralar orqali tovarlar, xizmatlar, kapital va ishchi kuchining har qanday toʻsiqlarsiz oʻtishiga shartsharoit yaratiladi. Umumiy bozorni shakillantirishda ijtimoiy fondlarni yaratish zaruriyati tugʻiladi. Bundan tashqari, millatlararo muvofiqdashtiruvchi tashkilotlarning tuzilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Yevropa Ittifoqi tajribasidan ma’lumki, bunday tashkil otlarni tashkil etmasdan turib milliy qonunchilik meyorlarini soddalashtirish va integratsion birlashma ishtirokchilarining umumiy qarorlarining bajarilishini nazorat qilish tizimini joriy etish mumkin emas. Bunda ishtirokchi mamlakatlar chegaralari bilan belgilangan yagona bojxona makoni vujudga keladi. Iqtisodiy va valyuta ittifoqi - ishlab chiqarish omillarining erkin harakati ta’minlangan, ijtimoiy-iqtisodiy, jumladan, sanoat, qishloq xoʻjaligi, transport, energetika, valyuta-moliya sohalarida yagona siyosat amalga oshirilayotgan, umumiy valyuta muomalaga kiritilgan mamlakatlar guruhi. Toʻliq integratsiya — yagona iqtisodiy, valyuta va siyosiy ittifoqning shakillanishi, jumladan, tashqi siyosat, qonunchilik va ichki ishlar sohasida umumiy siyosatning amalga oshirilishi, yagona fukzrolikning joriy etilishi. Toʻliq integratsiya sharoitida milliy darajadan ustun turadigan tartibga soluvchi institutlar shakillantiriladi. Bu esa, oʻz navbatida, har bir a’zo mamlakat va ittifoq imkoniyaxlarini oʻzaro manfaatli asosda birlashtirish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Shunday qilib, XII oʻzaro iqtisodiy Ilmiybaza.uz 12 hamkorlikning quyi shaklidan nisbatan yuqori shakliga qarab bosqichma- bosqich harakatlanish jarayonini aks ettiradi. Iqtisodiy integratsiyaga kirishayotgan mamlakatlar quyidagi afzalliklarga ega boʻladi:  milliy bozolarning birlashishi mamlakatar ichki bozori hajmining kengaytirishga olib keladi, bu esa, oʻz navbatida, umumiy yalpi ichki maxsulot hajmini oʻsishini ragʻbatlantiradi;  aholi xarid qobiliyatining oʻsishi jon boshiga toʻgʻri keluvchi oʻrtacha daromadlarning oʻsishi va tovarlar narxining pasayishiga olib keladi  ishlab chiqarishning samardorligi va raqobatdoshligi ortadi;  ishlab chiqarish iqtisoslashuv darajasining chuqurlashuvi natijasida yuzaga keladigan “miqyos” samarasi” ning ortishi;  Dunyodagi 170 dan ortiq integratsion birlashmalarning 84% i erkin savdo zonasi hisoblanadi. Ushbu holat JST doirasida koʻp tomonlama kelishuvlar darajasida savdo va investitsiyalarni erkinlashtirish jarayonlarining qiyin kechayotganligi bilan bogʻliq. 1990yillarning ikkinchi yarmidan boshlab turli mintaqalardagi mamlakatlarni jalb etgan holda mintaqalararo erkin savdo zonalarini tashkil etish jarayoni kuchaydi va dunyoning asosiy mintaqalarini qamrab olgan yirik integratsion birlashmalar paydo boʻldi. 11.1 1. Xalqaro iqtisodiy integratsiya zaruriyati nimada va u qanday shart-sharoitdalarga ega boʻlishi kerak? 2. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning asosiy rivojlanish omillari nimalardan iborat? ? 3.Xalqaro iqtisodiy integratsion birlashmalarning tuzlishidagi asosiy jihatlar nimalardan iborat? Ilmiybaza.uz 13 11.2. Gʻarbiy Yevropa va Amerika qit’asida integratsion jarayonlarining rivojlanish tendensiyalari Yevropa Ittifoqi(YEI)ning shakillanishi va rivojlanishi xalqaro iqtisodiy integratsiyaning yaqqol namunasi hisoblanadi. Gʻarbiy Yevropa integratsiyasi obyektiv iqtisodiy jarayonlar bilan birgalikda V.Tyugo, I.Kant kabi Yevropa siyosiy va jamoat arboblari, mutafakkirlari tomonidan ilgari surilgan yagona Yevropa gʻoyalari bilan sugʻorilgan edi. YEI ning tashkil topishi va rivojlanishining zamonaviy tarixi 1951-yildan boshlanadi. 1951-yilda Fransiya, Germaniya, Italiya, Belgiya, Niderlandiya va Lyuksemburg davlatlari tomonidan Yevropa koʻmir va poʻlat birlashmasi (YEKPB) toʻgrisidagi Parij shartnomasi imzolandi. Bu Garbiy Yevropa iqtisodiy integratsiyasining oʻziga xos ibtidosi edi. Umumiy koʻmir va poʻlat bozorining muvaffaqiyatli va tezda shakillanishi 1957 yilda Yevropa iqtisodiy hamjamiyati (YEIH) va Yevropa atom energiyasi hamjamiyatini (Yevratom) tashkil etish toʻgʻrisidagi Rim shartnomalarining imzolanishiga olib keldi. Shu tariqa yuqoridagi olti mamlakat hududida YEKPB, YEIH va Yevratom integratsiya birlashmalari tashkil etildi. YEIH esa asosiy iqtisodiy integratsiya birlashmasiga aylandi. Gʻarbiy Yevropa integratsiyasining rivojlanishi 50-yillarning oxiridan hozirgi vaqtga qadar notekis va nisbatan ziddiyatli kechdi. Shunga qaramasdan YEIH-ni tashkil etishda qoʻyilgan maqsad va vazifalar yetarlicha izchil va muvaffaqiyatli amalga oshirildi. Gʻarbiy Yevropa iqtisodiy integratsiyasi rivojlanishi jarayonini shartli ravishda toʻrt bosqichga boʻlish mumkin. Ilmiybaza.uz 14 Birinchi bosqich (50-yillarning oxiri 70-yillar oʻrtasi) hamjamiyat faoliyatidagi “olgan asr” hisoblanadi. Ushbu bosqich bojxona ittifoqining muddatidan ilgari shakillantirilishi, yagona agrar bozorning muvaffaqiyatli rivojlantirilishi, YEIga uchta yangi mamlakatlar – Buyuk Britaniya, Daniya, Irlandiyaning a’zo boʻlib kirishi bilan tavsiflanadi. Koʻpincha “Umumiy bozor” deb ataladigan YEIHni tashkil etishning aniq maqsadlari quyidagilardan iborat edi: - a’zo mamlakatlar oʻrtasidagi savdoda barcha cheklashlarni astasekin bartaraf etish ; - uchinchi mamlakatlar bilan tashqi savdoda umumiy bojxona tarifini belgilash; -“insonlar, kapitallar, xizmatlar”ning erkin harakat qilishi uchun cheklashlarni bekor qilish; - transport va qishloq xoʻjaligi sohasida yagona umumiy siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish; - valyuta ittifoqini tashkil etish; - soliq tizimini birxillashtirish (unifikatsiyalash); - qonunchilikni yaqinlashtirish; - kelishilgan iqtisodiy siyosat tamoyillarini ishlab chiqish. YEIH a’zo mamlakatlarda tovarlar, kapital, xizmatlar va ishchi kuchi harakatini erkinlashtirish, umumiy bozorni tashkil etish vazifasini birinchi darajali maqsad qilib qoʻydi. Shu maqsadda bojxona ittifoqi tashkil etildi va quyidagi vazifalar hal etiddi: - a’zo mamlakatlar oʻrtasidagi oʻzaro savdodagi savdo cheklovlari bekor qilindi; - uchinchi mamlakatlarga nisbatan yagona bojxona tarifi belgilansi; Ilmiybaza.uz 15 - kapital, kreditlar harakati, pul oʻtkazmalari, xizmatlar koʻrsatish erkinligiga erishildi; - ish kuchining erkin migratsiyasi va yashash joyini erkin tanlash imkoniyati ta’minlandi. Yuqorida qayd etilgan choralar YEIH mamlakatlarida sanoat integratsiyasining jadallashuviga koʻmaklashdi. Shu bilan bir vaktda kompensatsiya yigʻimlari va qishloq xoʻjaligi jamgʻarmasi orqali moliyalashtirish, umumiy proteksionizmni qoʻllash shaklida agrar integratsiyani amalga oshirishga urinib koʻrildi. YEIH ning agrar siyosati a’zo mamlakatlarning aksariyat qishloq xoʻjaligi mahsulotlari uchun birdek minimal narxlar belgilanishini kafolatlovchi narxlarning yagona tizimiga asoslanadi. Umumiy bozorning shakllantirilishi milliy monopoliyalarning transmilliy monopoliyalarga aylanishi jarayonini tezlashtirdi va ularning hamkor mamlakatlar iqtisodiyotiga kirib borishiga koʻmaklashdi. YEIH ning rivojlanishi a’zo mamlakatlarning yakkalanib qolgan milliy xoʻjaliklaridan tashqi bozorga yoʻnaltirilgan ochiq turdagi iqtisodiyogga oʻtish jarayonini tezlashtirdi. Ikkinchi bosqich 1960-yillarni oʻz ichiga oladi va YEIH ning barqaror, jadal sur’atlarda rivojlanishi bilan ajralib turadi. 1968-yilda yuqorida qayd etilgan uchta integratsiya birlashmalarining ma’muriy boshqaruvi va budjeti Yevropa hamjamiyati (EX) nomi ostida birlashtirildi hamda bojxona ittifoqi amal qila boshladi. Ikkinchi bosqich (1970-yillar va 1980-yillarning birinchi yarmi) 1970-yillarning birinchi yarmida va 1980-yillarning boshida roʻy bergan iqtisodiy inqirozlar tufayli “Yevropessimizm” degan nomni oldi. Bu davrda YEIH Buyuk Britaniya, Daniya, Irlandiya va Gretsiyaning qabul qilinishi natijasida 10 ta mamlakatga kengaydi. 1979-yildan boshlab esa shartli Ilmiybaza.uz 16 hisob-kitob valyutasi EKYu ga asoslangan Yevropa valyuta tizimi amal qila boshladi. Uchinchi bosqich (80-yillar ikkinchi yarmi — 90-yillar boshi) - hamjamiyat tarkibining yanada kengayish bosqichi boʻldi. 1986-yilda YEI ga Ispaniya va Portugaliyaning qoʻshilishi ilgari mavjud boʻlgan mamlakatlararo nomutanosibliklarning keskinlashuviga olib keldi. Shu bilan birga bu davr Yagona Yevropa Akti (YAYEA) qabul qilinishi tufayli Gʻarbiy Yevropa integratsiyasi rivojlanishining yanada kuchayishi bilan tavsiflanadi. Toʻrtinchi bosqichda (ХX asrning 90-yillari oʻrtasi - XXI asr boshi) YAYEA ga muvofiq 1993-yil 1-yanvardan boshlab hamjamiyat chegaralari doirasida ishlab chikarish omillarining erkin harakat qilishi joriy etildi. Amalda hamjamiyat doirasida yagona iqtisodiy makon paydo boʻldi va bu holat YEI iqtisodiy integratsiyasining sifat jihatdan yangi boqichga kirganligini anglatar edi. Mastriks shartnomasi asosida (1992-yil fevral) 1994-yil 1-yanvardan boshlab YEIH a’zolari soni 15 taga yetdi va hamjamiyat YEI ga aylantirildi. YEI doirasida toʻliq yagona ichki bozor shakillantirildi. Navbatdagi muddatga integratsiya hamkorligi maqsadlari e’lon qilindi. Ular yagona valyuta - yevro emissiyasi xuquqi bilan yagona Yevropa banki, ichki chegaralarsiz yagona Gʻarbiy Yevropa makoni barpo etishni oʻz ichiga olar edi. Mastriks bitimlari Gʻarbiy Yevropa integratsiyasining rivojlantirishda sifat jihatdan yangi bosqich hisoblanadi va ushbu bosqichda mamlakatlar iqtisodiyotini mikro darajada bir-biriga yaqinlashtirish vazifasi qoʻyildi. Ilmiybaza.uz 17 11.2-rasm. Evropa Ittifoqi Savdo balansi YEIgi savdo balansi 1999-yildan 2020-yilgacha oʻrtacha 4115,60 million yevroni tashkil qildi va 2020-yil dekabrida eng yuqori koʻrsatkichga - 30107,60 million yevroga etdi va 2020-yil yanvarida esa - 20050,10 million yevro zarar koʻrdi. YEI milliy hukumat organlaridan yuqori turuvchi davlatlararo muvofiqlashtiruvchi institutlarga egaligi bilan ajralib turadi. YEIning ma’muriy boshqaruvi YEI Kengashi (hukumatlar va vazirlar darajasida amal qiladi), Yevropa Parlament (YEI qonunlari va budjetini tasdiqlaydi), Yevropa Komissiyasi (YEIning doimiy ijro organi hisoblanadi) va Yevropa sudidan iborat. YEIning yagona budjeti 2000yildan boshlab har yetti yil uchun belgilanadi. YEI budjetining daromad qismi bojxona bojlari, tovarlar importidan turli yigʻimlar, QQSdan ajratlmalardan tashkil topsada, asosiy daromad manbai a’zo mamlakatlar YAIM-ning 1,24% iga teng ajratmalardan iborat. Ilmiybaza.uz 18 YEI budjet xarajatlar qismining hajmi va ulushi istiqbol uchun belgilangan maqsad hamda vazifalardan kelib chiqqan holda belgilanadi. Oxirgi bir necha oʻn yillikda YEI budjetining katta qismi agrar siyosati amalga oshirishga yoʻnaltirilgan. Jumladan hozirda amalda boʻlgan budjetning 35% ga yakin qismi agrar siyosatni moliyalashtirishga, 10% i esa qishloq xoʻjaligi va atrof-muhit muhofazasiga, 38% i mintaqaviy siyosatni amalga oshirish uchun sarfalanadi. YEIning moliya institutlari Yevropa investitsiya banki (YEIB), Yevropa investitsiya fondi (YEIF) va Yevropa Markaziy bankidan (YEMB) iborat. Gʻarbiy Yevropada iqtisodiy integratsiya jarayonlari fakat YEI hududi bilan cheklanib qolmaydi. Ushbu hududda 60-yillardan boshlab Yevropa erkin savdo uyushmasi faoliyat koʻrsatib kelmoqda Yevropa erkin savdo uyushmasi (YeESU) YEIdan farqli ravishda milliy manfaatlardan ustun turuvchi funksiyalar va davlatlararo muvofiqlashtiruvchi institutlarga ega emas. YeESU iqtisodiy hamkorlikni asosiy maqsad qilib qoʻydi va birinchi navbatda, savdoning erkinlashishi va bojxona toʻsiqlarini bartaraf etishga koʻmaklashdi. YeESU a’zolari (80-yillarda ular yettita, 90-yillar oʻrtasida toʻrtga - Norvegiya, Islandiya, Lixtenshteyn, Shveysariya) uchinchi mamlakatlar bilan savdo- iqtisodiy bitimlarga ixtiyoriy qoʻshiladilar, YeESU qatnashchilaridan har biri bu mamlakatlarga nisbatan istalgan bojxona tariflarini belgilashga haqlidir. YeESU a’zolari oʻrtasidagi savdoda bojsiz, erkin savdo rejimi faqat sanoat tovarlariga nisbatan amal qiladi, chunki YeESU konvensiyasining amal qilishi qishloq xoʻjaligi mahsulotlariga joriy etilmaydi. EI-tovarlar,xizmatlar,kapital va insonlarning erkin harakati;Yagona tashqi iqtisodiy, xavfsizlik va mudofa siyosatiga ega iqtisodiy va valyuta ittifoqi. Ilmiybaza.uz 19 AQXOT mamlakarlari (69) uchun imtiyozlar(Lome konventisiyasi).EIga tovarlarni boj to'lamasdan olib kirish. Isroil.Sanoat tovarlari bo'yicha erkin savdo to'g'risidagi Bojxona ittifoqi:Shvetsariya-Lixtenshteyn AESU(1960Y)Shvetsariya,Lixtenshteyn,Norvegiya,Islandiya.Sanoat tovarlarining erkin harakati.. Benilyuks(1960y)-Iqtisodiy ittifoqi.Tovarlar ,xizmatlar kapital va insonlarning erkin harakati, uchinchi mamlakatga nisbatan yagona savdo va iqtisodiy siyosat. Monako-Bojxona ittifoqi Andora-Bojxona MUESA(1993Y)Vengriya,Polsha,Slovakiya,Chexiya,Sloveniya. Shimoliy Afrika va Yaqin Sharq mamlakatlari uchun imtiyozlar.EIGA sanoat va an'anaviy qishloq xo'jalik maxsulotlarini erkin olib kirish xuquqi.. 11.3 -rasm. Gʻarbiy Yevropada integratsiya jarayonlari. Ushbu xududda 60-yillardan boshlab Yevropa erkin savdo uyushmasi faoliyat koʻrsatib kelmoqda Yevropa erkin savdo uyushmasi (YeESU) YEIdan farqli ravishda milliy manfaatlardan ustun turuvchi funksiyalar va davlatlararo muvofiqlash tiruvchi institutlarga ega emas. UESU iqtisodiy hamkorlikni asosiy maqsad qilib qoʻydi va birinchi navbatda, savdoning erkinlashishi va bojxona toʻsiqlarini bartaraf etishga koʻmaklashdi. YeESU a’zolari (80-yillarda ular yettita, 90yillar oʻrtasida toʻrtta - Norvegiya, Islandiya, Lixtenshteyn, Shveysariya) uchinchi Ilmiybaza.uz 20 mamlakatlar bilan savdoiqtisodiy bitimlarga ixtiyoriy qoʻshiladilar, UESU qatnashchilaridan har biri bu mamlakatlarga nisbatan istalgan bojxona tariflarini belgilashga haqlidir. YeESU a’zolari oʻrtasidagi savdoda bojsiz, erkin savdo rejimi faqat sanoat tovarlariga nisbatan amal qiladi, chunki YeESU konvensiyasining amal qilishi qishloq xoʻjaligi mahsulotlariga joriy etilmaydi. Umuman, yagona iqtisodiy makon bojxona ittifoqi hisoblanmaydi. YEI va YeESU tuzilmasi doirasida a’zo mamlakatlar yagona savdo siyosati va uchinchi mamlakatlarga nisbatan umumiy bojxona tariflariga ega emas. YeESU a’zolari iqtisodiy rivojlanish darajasining yuqoriligi va oʻzaro iqtisodiy aloqalariga qaramay toʻlaqonli integratsiya guruhiga aylanmadi. Amalda YeESU YEIH va YEI ning yangi a’zolari uchun oʻziga xos “tayyorgarlik sinfi” boʻldi. BENILYUKS — 1960-yilda Belgiya, Niderlandiya va Lyuksemburg oʻrtasida imzolangan iqtisodiy ittifoq. Ushbu ittifoqda tovarlar, xizmatlar, kapital va insonlarning erkin harakati ta’minlangan boʻlib, uchinchi mamlakatlarga nisbatan yagona savdo va iqtisodiy siyosat olib boriladi. Markaziy Yevropa erkin savdo uyushmasi (MEESA) - 1993 yidda Vengriya, Polsha, Slovakiya, Chexiya, Sloveniya tomonidan imzolangan erkin savdo uyushmasi. Keyinchalik bu mamlakatlar YEI ga a’zo boʻlganlaridan keyin MEESA dan chiqib ketishdi. Hozirda Albaniya, Bosniya va Gertsegovina, Xorvatiya, Makedoniya, Moldova, Serbiya, Kosovo va Chernogoriya MSEEA a’zolari hisoblanadi. Bundan tashqari , YEI tomonidan Afrika, Karib havzasi, Osiyo -Tinch okeani (AKHOT) mamlakatlari (69 ta) uchun Lome konvensiyasiga muvofiq tovarlarni boj toʻlmasdan olib kirish boʻyicha imtiyozlar, Shimoliy Afrika va Yaqin Shark mamlakatlari (Jazoir, Marokash, Tunis, Misr, Iordaniya, Livan, Suriya) uchun YEIga sanoat va an’anaviy qishloq xoʻjalik mahsulotlarini erkin olib kirish huquqi boʻyicha imtiyozlar belgilangan. Ilmiybaza.uz 21 Jahon xoʻjaligida amal qilayotgan integratsion markazlardan biri Shimoliy Amerika xududi hisoblanadi. 1992-yilda AQSH, Kanada va Meksika oʻrtasida Shimoliy Amerika Erkin savdo assotsiatsiyasini (North American Free trade Аrеа — NAFTA) tashkil etish toʻgʻrisidagi shartnoma imzolandi va u 1994-yil 1-yanvardan boshlab kuchga kirdi. 11.4-rasm. Shimoliy Amerika iqtisodiy integratsiyasining hamkorlik yoʻnalishlari NAFTAga a’zo mamlakatlar tomonidan imzolangan shartnomaning asosiy vazifalari quyidagilarni oʻz ichiga oladi (bu vazifalarning ayrimlariga erishish uchun 10-yil, ayrimlari uchun 15-yil rejalashtirilgan edi):  erkin savdo zonasini shakillantirish asosida a’zo mamlakatlar oʻrtasida oʻzaro savdo va investitsiyalarni ragʻbatlantirish (10-yil ichida NAFTA 1994 - y AQSH, Kanada, Mexsika. Ekologik muommolarni xal etish Mehnat munosabatlari sohasida hamkorlik. Tovarla savdosini erkinlashtirish Xizmatlar savdosini kengaytirish va erkinlashtirish. Nizolarni davlatlararo hal etish mexanizmini yaratish. Intellektual mulk huquqini Ilmiybaza.uz 22 bojxona qoidalari uygʻunlashtirildi, shakar, paxta, sut mahsulotlaridan tashqari barcha mahsulotlar boʻyicha miqdoriy cheklovlar va bojxona bojlari bekor qilindi);  kompaniyalar uchun kelishilgan tadbirkorlik faoliyati ishlab chiqish (oʻzaro investitsiyalarda koʻp sonli cheklovlar bekor qilindi);mintaqada halol raqobatni ta’minlash (havo transport, telefon aloqasi va ayrim telekommunikatsiya xizmatlaridan tashqari xizmatlar savdosi, jumladan moliya, bank xizmatlari savdosi erkinlashtirildi); intellekutal mulk huquqini himoya qilishga koʻmaklashish (ushbu huquqlarni himoya qilish boʻyicha umumiy siyosat olib boriladi).  oʻzaro iqtisodiy hamkorlikni ragʻbatlantirish (nizolarni hal etish mexanizmi yaratilgan). Umuman, yagona iqtisodiy makon bojxona ittifoqi hisoblanmaydi. YEI va YeESU tuzilmasi doirasida a’zo mamlakatlar yagona savdo siyosati va uchinchi mamlakatlarga nisbatan umumiy bojxona tariflariga ega emas. NAFTAning amal qilishidagi muhim ijobiy natijalardan biri samarali savdoni tashkil etish hisoblanadi.1994 va 2018-yillarda NАFTА mamlakatlari uchun tovar va xizmatlar eksportining ulushi YAIMga nisbatan foizda keltirilgan. Ilmiybaza.uz 23 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Мексика КанадаАҚШ 1994 2018 14 39 32 10 12 33 11.5-rasm. NАFTА mamlakatlari uchun eksportning ulushi 19942018-yillarda YAIMga nisbatan foizda berilgan. Ilmiybaza.uz 24 11.2 Savollar 1. Xalqaro iqtisodiy integratsiya nechta rivojlanish bosqichlariga ega ? 2. Jahonda faoliyat olib borayotgan qaysi xalqaro iqtisodiy integratsiya birlashmalarini bilasiz? 3. EI qachon tashkil etilgan va rivojlanish jihatdan integratsiyaning qaysi bosqichida turibti? ? 11.2. Osiyo-Tinch Okeani va Afrika mintaqalarida integratsion jarayonlarning rivojlanish xususiyatlari Osiyo-Tinch okeani mintaqasi jahon xoʻjaligidagi integratsion jarayonlarniig uchinchi yirik markazi hisoblanadi. Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari assotsiatsiyasi (Assosiation of South East Asian Nations - ASEAN) 1967-yilda tashkil etilgan boʻlib, uning tarkibiga Bruney, Vyetnam, Indoneziya, Kambodja, Laos, Malayziya, Myanma, Singapur, Tailand va Filippin kiradi. ASEANning asosiy maqsadi 1967-yilda Bangkok deklaratsiyasida belgilangan quyidagi vazifalarni hal etishga qaratilgan: Janubi-Sharqiy Osiyoda harbiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlash, bojxona ittifoqini shakillantirish, mamlakatlarning iqtisodiy oʻsishiga koʻmaklashish. 1992-yilda Singapur Sammitida keyingi 15-yil ichida Erkin savdo zonasini (АSEAN Free trade Agrement - AFTA) tashkil etish toʻgʻrisida qaror kabul qilindi. Ilmiybaza.uz 25 Ushbu guruh doirasida oʻzaro hamkorlikning muvaffaqiyati ASEAN katnashchilari boʻlgan mamlakatlarning barqaror iqtisodiy oʻsishi, ular rivojlanishini qiyosiy taqqoslash mumkinligi, yaxshi yoʻlga qoʻyilgan uzoq, tarixiy an’analarga ega boʻlgan oʻzaro savdo aloqalarining mavjudligi, hamkorlik shakllarining tartibga solinishi bilan mustahkam bogʻliqdir. hamkorlikning hamkorlikning iqtisodiy hamkorlikning ijtimoiy siyosiy jihatlari jihatlari jihatlari Mintaqada Fan va texnologiyalar, atrof- tinchlik,xavfsizligini Integratsiya va muhit, mustahkamlash, erkinlashtirish, mintaqa madaniyat,axborot,ijtimoiy o'zaro ishonchni ichida savdo faoliyatini rivojlanish,ta'lim va ta'minlash, nizolarni kengaytirish, bojhona boshqaruv sohalaridan inson resurslarini hal etish, tarif imtiyozlarini joriy rivojlantirish,kambag'allikni yondashuvlarini etish, standartlashtirish va kamaytirish, kasallik va ishlab chiqish va sertifikatsiyalash.Asosi- savodsizlikka qarshi kurash, mintaqa erkin savdo zonasi, qishloq joylarda past manfaatlarini ASEAN investitsiya daromadli aholini ish bilan xalqaro darajada zonasi va sanoat ta'minlash, narkotiklarga himoya qilish. hamkorligi sxemasi hamkorlikni amalga oshirishqarshi kurash maqsadida . Ilmiybaza.uz 26 11.6. rasm. ASEAN doirasida xalqaro iqtisodiy integratsiya ASEAN rejalarida 2000-yilgacha boʻlgan muddatda qatnashchi mamlakatlarning bojxona bojlarini 38 ming turdagi tovarlar boʻyicha oʻrtacha 5% ga pasaytirish rejasi mavjud edi va 2002-yilda erkin savdo zonasi barpo etish toʻgʻrisida karor qabul qilingan edi. Osiyo-Tinch okeani mintaqasida 1989-yildan boshlab hukumatlararo iqtisodiy tashkilot Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamjamiyati (Asia Pasific Economic Cooperation -APEC ) faoliyat olib boradi. APEC 1989-yilda Avstraliyaning taklifi bilan Tinch okeani havzasida iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish maqsadida tashkil etilgan boʻlib, dastlab unga AQSH, Kanada, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Yaponiya, Koreya Respublikasi, Singapur, Malayziya, Tailand, Filippin, Indoneziya va Bruney kirgan. 1996-yilda ARES a’zolari 2010-2020-yillarda erkin savdo zonasini tashkil etish toʻgʻrisida kelishib oldilar. Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamjamiyati rasman maslahat maqomiga ega, biroq uning ishchi organlari doirasida savdo, investitsiya va moliya faoliyatini yuritishning mintaqaviy qoidalari belgilanadi, u yoki bu sohalarda hamkorlik masalalari boʻyicha tarmoq vazirlari va ekspertlarning uchrashuvlari oʻtkaziladi. 1993-yilda Tinch Osiyo okeani iqtisodiy hamjamiyati mamlakatlari hukumatlari rahbarlarining birinchi uchrashuvi boʻlib oʻtdi (Sietl, AQSH). 11.2-jadval. ASEAN tashkilotiga azo davlatlarning real YAIM ni oʻsish koʻrsatkichi Ilmiybaza.uz 27 Uchrashuv davomida mintaqada rivojlanayotgan integratsiya jarayonlaridan kutilayotgan foyda olishning taqsimlanishi yuzasidan jiddiy tafovutlar borligi aniqlandi. Ekspertlarning fikricha, Tinch -Osiyo okeani iqtisodiy hamjamiyatida savdoni erkinlashtirish a’zo mamlakatlarning real daromadlarining 2% ga oʻsishiga olib kelishi kerak. Birok kutilayotgan foydani birinchi navbatda yuqori raqobatbardosh mamlakatlar oladilar. Koʻpchilik mutaxassislar Tinch -Osiyo okeani mintaqasidagi iqtisodiy integratsiya jarayonlariga baho berar ekanlar, uning rivojlanishining oʻziga xos shart-sharoitiga egaligi va oʻziga xosligini koʻrsatdilar. Tinch-Osiyo okeani mintaqasi integratsiya jarayonining muhim xususiyatlariga quyidagilarni kiritish mumkin. Birinchidan, Tinch- Osiyo okeani iqtisodiy hamkorligi tashkilotidagi integratsiya jarayoni davlatlararo hamkorlik uchun negiz yaratuvchi transmilliy korporatsiyalarning yetakchilik roli sharoitida yuz bermoqda. Ikkinchidan, integratsiya jarayoni iqtisodiy rivojlanish darajasi jiddiy ravishda farqlanuvchi madaniy va ijtimoiy-siyosiy tizimlari turlicha boʻlgan mamlakatlarni qamrab oladi. Tinch-Osiyo okeani iqtisodiy hamkorligining noyobligi shundaki, unda ХХ asrning ikki buyuk iqtisodiy davlati - AQSH, Yaponiya va ХХI asrning iqtisodiy giganti - Xitoy iqtisodiyoti birlashadi. Uchinchidan, Tinch-Osiyo okeani mintaqasi koʻlamidagi integratsiya submintaqaviy ittifoqlarni (ASEAN, NAFTA Janubiy Tinch okeani forumi va boshqalar) oʻz ichiga oladi; ASEAN ga a’zo davlatlar ning real YAIM ni oʻ sishi % da 2019 2 f 020 f 2021 Jahond agi ulushi 2.8 - 4.4 5.2 Rivojlangan mamlakatlardagi ulushi 1.7 - 5.8 3.9 Rivojlanayotgan mamlakatlardagi ulushi 4.6 - 3.8 6 Ilmiybaza.uz 28 Toʻrtinchidan, ATES va Tinch- Osiyo okeani mintaqasida Tinch okeani “ochiq” regionalizmi mafkurasi mintaqaviy integratsiyani iqtisodiy globalizm elementi sifatida qaraydi. Bunda jahon iqtisodiyoti evolyutsiyasi mintaqaviy iqtisodiy ittifoklarning asta-sekin birlashishi va oʻzaro bir-biriga qoʻshilish jarayoni sifatida qaraladi. “Ochiq regionalizm” konsepsiyasi, shuningdek, Tinch okeani mintaqasi ichida tovarlar, investitsiyalar, ish kuchi harakati, cheklanishi olib tashlanishini ham nazarda tutadi, proteksionizmdan voz kechish buyicha majburiyatlar qabul qilinadi, ichki mintaqaviy iqtisodiy aloqalar ragʻbatlantiriladi. Umuman olganda, Osiyo-Tinch okeani mintaqasida integratsiya munosabatlari rivojlanishining yetukligi hali yuqori darajada emas. Jumladan, ASEAN tizimidagi savdo zonasi iqtisodiy integratsiya rivojlanishining birinchi bosqichiga, ya’ni savdo tariflari va boshqa notarif cheklashlar olib tashlanadigan erkin savdo zonasiga kiritish mumkin. Tinch okeani iqtisodiy hamjamiyatiga nisbati hozircha erkin savdo zonasi sifatada emas, balki “ochiq iqtisodiy uyushma” sifatida munosabatda boʻlshi mumkin. Ushbu tashkilot doirasida Tinch okeani iqtisodiy hamjamiyatini va integratsiya jarayonlarini rivojlantirish istiqbollari yaqin yillarda uch variantda koʻrib chiqiladi. Birinchi variant — Tinch okeani iqtisodiy hamjamiyatini rivojlantirish Bagordagi (1994-yil Indoneziya) kengashda qabul qilingan ssenariy boʻyicha amalga oshiriladi. Unga muvofik, erkin savdo zonasi tashkil etiladi va 2020-yilda (sanoati rivojlangan mamlakatlar uchun 2010-yilgacha) investitsiyalar harakati sohasi erkinlashtiriladi. Bojxona tariflarini pasaytirish GATT/JST doirasida erishilgan bitimlarga muvofiq yuz beradi. Ikkinchi variant — mutaxassislarning fikricha, eng extimoli yuqori variant Tinch okeani iqtisodiy hamjamiyati uchun mintaqada savdo muammolarini muhokama qilish forumi rolini mustahkamlaydi. Bu holda mavjud kelishuvlarni bajarishning ijrosi munosabati bilan nizolar kelib chiqishi shubhasizdir. Ushbu holatlar tashkilotning kuchsizlanishiga olib keladi. Bunday sharoitlarda boshqa integratsiyalashgan mintaqaviy guruhlarning roli oshadi, chunki submintaqalarda va Tinch okeani mintaqasi guruhlaridagi ayrim mamlakatlarning integratsiyalashuv Ilmiybaza.uz 29 darajasi nisbatan yuqori boʻlib, mintaqada integratsiya jarayonlari jadal rivojlanishining oʻziga xos yacheykalari boʻlishi mumkin. Jumladan, “oʻsish uchburchagi” - Janubiy Xitoy iqtisodiy zonasi (Xitoy, Gonkong, Tayvan), “oʻsish oltin uchburchagi” (Indoneziya, Malayziya, Singapur), Yapon dengizi havzasi mamlakatlari iqtisodiy zonasi, Hindi-Xitoy iqtisodiy zonasi mavjud. Uchinchi variant - AQSH va YEIda proteksionistik kayfiyatlar ustunlik qilishini istisno etmaydi, bu jahon savdosining jadal sur’atlarda erkinlashishiga toʻsqinlik qilishi va Tinch okeani iqtisodiy hamjamiyatida integratsiya jarayonlari miqyosini Osiyo mamlakatlari bilan cheklashi mumkin. 11.4. Oʻzbekiston va xalqaro integratsion guruhlar iqtisodiy munosabatlarini faollashtirish masalalari Oʻzbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, siyosiy va iqtisodiy sohada ulkan yutuqlarga erishdi. Respublikamizning Jahon hamjamiyatida faol ishtirok etishi va Oʻzbekistonning milliy manfaatlariga mos keladigan koʻp tomonlama iqtisodiy siyosat yuritishi davlatimizning Jahon xoʻjaligida tutgan oʻrnini mustahkamlashning muhim shartidir. Oʻzbekistonning jahon mamlakatlari bilan iqtisodiy integratsiyalashuvi milliy iqtisodiyot samaradorligini oshirishning muhim omili hisoblanadi, fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishning, millatlar va ? 11 .3 . Shimoliy Amerika mintaqasida qaysi iq 1 tisodiy integratsion birlashma amalda? integratsion . 2 Amerikasi mintaqasida kaysi Lotin birlashmalar mavjud? . 3 Osiyo - Tinch okeani iqtisodiy hamjamiy atini va integratsiya jarayonlarini rivojlantirish istiqbollari nimalardan iborat? Ilmiybaza.uz 30 elatlarning yaqinlashuviga, aholining turmush darajasini oshirishga yordam beradi. ХХI asr boshlarida jahon xoʻjaligidagi har qanday mamlakat iqtisodiy integratsiyasiz barqaror sur’atlarda rivojlana olmaydi. Iqtisodiy integratsiyani rivojlantirishga qaratilgan Oʻzbekiston Respublikasi siyosati milliy iqtisodiyotning yuksak darajada va jahondagi taraqqiy etgan mamlakatlar qatoriga kirishiga qaratilgan. Iqtisodiy integratsiya iqtisodiyotga bevosita quyidagi natijalarga erishish imkoniyatini beradi:  tovarlar, kapitallar, xizmatlar erkin harakat qiladi;  raqobat kuchayadi;  ishlab chiqarish kuchlari rivojlanadi;  ishlab chiqarish samaradorligi ortadi;  sifatli va arzon tavarlar ishlab chiqariladi;  iste’molchilarning talabi ortib boradi;  taklif qilinadigan tovarlar nomenklaturasi koʻpayadi;  bozorlarning rivojlangan shakllari paydo boʻladi va umumiy bozorlar tashkil qilinadi;  ishsizlik darajasi pasayadi;  milliy iqtisodiyotning shakillanish darajasidagi farqlar yoʻqolib boradi;  yangi kuchli umumiqtisodiyot shakllanadi;  milliy iqtisodiyot rivojlanib boradi;  eng muhimi aholining turmush darajasi oʻsadi va sifati yaxshilanadi. Yuqoridagi maqsad va vazifalarga erishish uchun Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy Osiyo, MDH davlatlari, Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan hamkorlik aloqalarini rivojlantirishi kerak. Oʻzbekiston jahon xoʻjaligi tizimiga integratsiyalashib borar ekan, uning xalqaro iqtisodiy aloqalari uzok va yaqin xorijiy mamlakatlar bilan taraqqiy etib bormoqda. Oʻzbekistoning MDH va Ilmiybaza.uz 31 Iqtisodiy Xamkorlik Tashkiloti kabi integratsiya uyushmalarida ishtirok etishi mamlakatimizning dunyo miqyosidagi obroʻ- e’tiborini yanada oshiradi. 11.7-rasm. Oʻzbekistonning tashqi savdo aylanmasida MDH mamlakatlari va boshqa xorijiy davlatlarning hajmlari dinamikasi. Yuqorida keltirilgan rasm orqali Oʻzbekistonning tashqi savdo aylanmasida MDH mamlakatlarining ulushi qanchalik ahamiyatli darajada ekanligini koʻrishimiz mumkin. Oʻzbekiston sobiq Ittifoq respublikalari bilan aloqalarga katta, ustuvor ahamiyat berib, MDH tuzish gʻoyasini qoʻllab-quvvatladi. Bunday hamkorlikka hamdoʻstlik mamlakatlarining xududiy yaqinligi va iqtisodiy jixatdan bogʻlikligi, nafaqat bogʻlikligi, balki chuqur tarixiy, madaniy va ma’naviy aloqalar, katta tarixiy davr mobaynida xalqlarimizning taqdiri mushtarakligi ham asos boʻlmoqda. Hamdoʻstlik birlashmasi maqsadlari kuyidagilardan iborat;  Demokratik xuquqiy davlatlar tuzish, ular oʻrtasidagi munosabatlar davlat mustaqilligini hamda suveren tenglikni oʻrazo tan olish va xurmatlash, oʻz taqdirini oʻzi belgilash huquqi, teng huquqlilik va ichki ishlarga aralashmaslik, har qanday taziyqlardan voz kechish, nizolarni tinch yoʻl bilan hal etish, inson huquqlari va erkinlklarini, shu jumladan kichik millatlar huquqlarini hurmat qilish, 5798,1 7931,3 9433,7 11554,7 12590,8 18999,6 0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 14000 16000 18000 20000 2017 2018 2019 МДХ мамлакатлари Бошқа мамлакатлар Ilmiybaza.uz 32 majburiyatlarini va boshqa umum tan olingan xalqaro huquq tamoyillari va normalarini halol bajarish;  Bir-birlarining hududiy butunligi va mavjud chegaralarning buzilmasligini tan olish va hurmat qilish;  Chuqur tarixiy ildizlarga ega boʻlgan xalqlarning tub manfaatlarini hamda qoʻshichilik va oʻzaro manfaatlarni hamkorlik munosabatlarini mustahkamlash;  Fuqarolararo va millatlararo totuvlikni saqlash. Oʻzbekiston jahon xoʻjaligi tizimiga integratsiyalashib borar ekan, uning xalqaro iqtisodiy aloqalari uzoq va yaqin xorijiy mamlakatlar bilan taraqqiy etib bormoqda. Quyida keltirilgan rasm orqali Oʻzbekistonning MDH va boshqa xorijiy davlatlarga tovar eksporti hajmlari koʻrsatilib oʻtilgan. 11.8-rasm. MDH va boshqa xorijiy davlatlarga tovar eksporti hajmlari dinamikasi. Ayni vaqtda Oʻzbekiston Respublikasining MDHga a’zoligi unga bir qator muhim vazifalarni millat, iqtisodiyot manfaatlariga muvofiq xal etish imkonini beradi: 2630,6 3264,6 4089,5 5561,3 5230,3 8373,5 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 2017 2018 2019 МДХ мамлакатлари Бошқа мамлакатлар Ilmiybaza.uz 33  Ishlab chiqarishni, aholini zarur mahsulotlar bilan ta’minlashni qoʻllab-quvvatlashni koʻzda tutuvchi kooperativ hoʻjalik aloqalarini rivojlantirish va takomillashtirish ;  MDHning bir qator tovarlarini milliy bozorda, jumladam, an’anaviy mahsulotlarni sotish sohasida yetakchi mavqeini saqlash;  Sobiq ittifoqchi respublikalar ega boʻlgan homashyo resurslaridan foydalanish;  Oʻzbekistonning uchinchi mamlakatlargaeksport-import Tovar oqimiga xizmat koʻrsatuvchi transport kommunikatsiyalaridan kafolatli va harakatsiz foydalanish. Oʻzbekistonning MDH mamlakatlari bilan iqtisodiy hamkorligi mexanizmini takomillashtirishning asosiy yoʻnalishlari iqtisodiy erkinlashtirish, uni bozor tamoyillariga izchillik bilan oʻtkazish, xoʻjalik tuzilmasini qayta qurishdan iborat umumiy yoʻl bilan belgilanadi. MDH mamlakatlari Oʻzbekistonning asosiy savdo- iqtisodiy hamkorlaridan biri hisoblanadi. Ularning xissasiga respublika tashqi savdo umumiy xajmining 30% dan ortigʻi toʻgʻri keladi. Oʻzbekiston jahon xoʻjaligi tizimiga integratsiyalashib borar ekan, uning xalqaro iqtisodiy aloqalari uzok va yaqin xorijiy mamlakatlar bilan taraqqiy etib bormoqda. Oʻzbekistoning MDH va Iqtisodiy Xamkorlik Tashkiloti kabi integratsiya uyushmalarida ishtirok etishi mamlakatimizning dunyo miqyosidagi obroʻ- e’tiborini yanada oshiradi. Quyida keltirilgan rasm orqali Oʻzbekistonning MDH va boshqa xorijiy davlatlarga tovar importi hajmlari koʻrsatilib oʻtilgan. Ilmiybaza.uz 34 11.9-rasm. MDH va boshqa xorijiy davlatlarga tovar importi hajmlari dinamikasi. Oʻzbekiston va MDH mamlakatlari tovar ayirboshlash dinamikasi tenglik va oʻzaro foydali tamoyillarga asoslangan, savdo-iqtisodiy munosabatlarning izchil rivojlanayotganligidan dalolat beradi. Rossiya, Qozogʻiston va Ukraina 2000 - 2010-yillarda Oʻzbekiston bilan yirik savdo aloqalarini olib borgan mamlakatlar hisoblanadilar. Oʻzbekiston MDH ning aksariyat mamlakatlari bilan savdo-toʻlov balansida ijobiy saldoga ega. Rossiya Oʻzbekistonning eng muhim savdo hamkori hisoblanadi. Oʻzbekiston Respublikasidan Rossiyaga asosan paxta tolasi, oziq- ovqat, mashina va uskunalar, yonilgi maxsulotlari, kimyo maxsulotlari eksport qilinadi. Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan hamkorlik qilish mintaqaning rivojlanishi va davlatlar iqtisodiyoti uchun muhim ahamiyatga ega. 11.3-jadval. Integratsion Tashkil Oʻzbekiston Tarkibi Maqsadi va vazifalari birlashma etilgan. a’zo boʻlgan vaqti. MDH 1991 1991 Ozarbayjon, Hamdoʻstlik doirasida Armaniston, Belarus, erkin savdo hududini 3167,5 4666,7 5344,2 5993,4 5230,3 10626,1 0 2000 4000 6000 8000 10000 12000 2017 2018 2019 МДХ мамлакатлари Бошқа мамлакатлар Ilmiybaza.uz 35 Gruziya, Qozogʻiston, yaratish, savdo- Qirgʻiziston, iqtisodiy hamkorlik Moldova, Rossiya, samaradorligini Tojikiston, oshirish, tovarlarning Turkmaniston, erkin harakatlanishini Oʻzbekiston, ta’minlash. Ukraina Iqtisodiy 1964 1992 Afgʻoniston, Eron, Oʻzaro savdoni hamkorlik Pokiston, Turkiya, kengaytirish; barqaror tashkiloti (IHT) Oʻzbekiston, iqtisodiy oʻsishva Ozarbayjon, aholi turmush Turkmaniston, darajasini oshirish Qirgʻiziston, uchun sharoit yaratish; Tojikiston, savdo toʻsqinliklarini Qozogʻiston bekor qilishga qaratilgan hamkorlikdagi faoliyat; xalqaro forumlarda umumiy birlashuv orqali jahon savdosi hajmini oshirish. Shanhay 1996 2001 Rosiya, Xitoy, Terrorizm, separatism hamkorlik Qozogʻiston, va ekstremizmga tashkiloti Qirgʻiziston, qarshi kurash. Yagona (SHHT) Tojikiston, iqtisodiy bozorni Oʻzbekiston yaratish. Oʻzbekistonning xalqaro iqtisodiy integratsion birlashmalardagi ishtiroki. Faqat oʻzining tor milliy qobigʻida qolib ketmagan birgina xorijiy investitsiyalarning katta oqimini jalb qilib, mintaqa mamlakatlarining barqaror Ilmiybaza.uz 36 rivojlanishi va farovonligini ta’minlay oladi”. Oʻzbekistonning mavqyei mintaqada ahamiyatli boʻlishiga qaramay, ayrim geografik-siyosiy omillar mamlakatning strategik imkoniyatlarini cheklab qoʻyadi. Mamlakat qolgan Markaziy Osiyo davlatlarining barchasi singari dengizga chiqish yoʻliga ega emas jahon transport kommunikatsiyalariga erkin kira olmaydigan davlatlar bilan qurshab olingan. Ammo shular bilan bir qatorda suv resurslarining cheklanganligi, Fargʻona vodiysida aholining zichligi, qishloq xoʻjaligida band boʻlgan aholi salmogʻi katta ekanligi respublikamizda integratsiya jarayonlarini rivojlantirishga ma’lum darajada ta’sir koʻrsatadi. Oʻzbekiston Republikasi 1992-yilda Iqtisodiy Hamkorlik Tashkiloti (IHT)ga a’zo boʻldi. IHT Afgʻoniston, Ozarbayjon, Eron, Qozogʻiston, Pokiston, Tojikiston, Turkiya, Turkmaniston, Oʻzbekiston kabi davlatlarni birlashtiradi. 1992-yilda Texronda oliy darajadagi IHT uchrashuvi jarayonida e’lon qilingan axborotda IHT a’zolarining iqtisodiy rivojlanishi yoʻlida koʻp tomonlama mintaqaviy hamkorlikni koʻzda tutuvchi maqsadlar va vazifalar e’lon qilindi. Mintaqada gaz va neft oʻtkazish tarmoklarini rivojlantirish rejalari ishlab chiqildi va ma’kullandi. Bunda Turkmanistondan Oʻzbekiston va Qozogʻiston orqali Xitoyga oʻtadigan gaz quvurlarining ishga tushirilishi muhim ahamiyatga ega boʻldi. IHT a’zosi boʻlgan Markaziy Osiyodagi boshqa mamlakatlar ham bu gaz quvurlaridan foydalanishlari mumkin. IHT a’zosi boʻlgan mamlakatlar oʻrtasidagi savdoni yanada rivojlantirish maqsadida boshqa mintaqalardagi va jahon savdo amaliyotidagi tajribalarni hisobga olgan holda erkin savdo mintaqasi (EKOFTA) tuzishga asta-sekin oʻtish koʻzda tutilmoqda. IXT mintakasida joylashgan mamlakatlarning tashqi iqtisodiy aloqalarini rivojlantirnshda va ularning harakatlarini muvofiqlashtirishda tobora koʻproq roʻl oʻynamoqda. 2002-yil 10-iyunda Qozogʻiston, Xitoy Xalq Respublikasi, Qirgʻiziston, Rossiya Federatsiyasi, Tojikiston va Oʻzbekiston davlat boshliqlari tomonidan Shanxay hamkorlik Tashkilotining partiyasiga qoʻl qoʻyildi. Oʻzbekiston bu tashkilotta 2001-yilda a’zo boʻlgan edi. Shanxay hamkorlik tashkilotiga a’zo boʻlish Oʻzbekiston va tashkilot a’zolari uchun ikki tomonlama manfaatli hisoblanib ishtirokchi mamlakatlar uchun Ilmiybaza.uz 37 Oʻzbekiston muhim strategik sherik boʻlib hisoblanadi. Chunki tarixiy “Buyuk ipak yoʻli”ning qayta tiklanishida Oʻzbekistonning ishtiroki muhim ahamiyatga egadir. Oʻzbekiston uchun esa bu Yevropa va Tinch - Osiyo okeani mintaqasiga chiqish uchun ishonchli yoʻl hisoblanadi va ishtirokchi mamlakatlar bilan turli yoʻnalishdagi aloqalarni rivojlantirish imkoniyatini beradi. Oʻzbekistonning turli xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik aloqalarining rivojlantirilishi uning jahon xoʻjaligi integratsiyasida samarali ishtirok etishini ta’minlaydi. Bunday xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik bozor iqtisodiyotiga oʻtish muammolarini xal etishni, jumladan, ijtimoiy yoʻnaltirilgan bozor xoʻjaligini shakllantirishni yengillashtiradi. Ushbu holat xalqaro kreditlar olishda, toʻgʻridantoʻgʻri xorijiy investitsiyalarni jalb qilishda, milliy mahsulotlarni Jahon bozorlariga chiqarishda katta yordam beradi. 11.4 1. Osiyo mintaqasi integratsiyasiga hos xususiyatlar nimalardan iborat? 2. Oʻzbekistonning xalqaro iqtisodiy integratsiyasi birlashmalaridagi faoliyatiga baho bering. ? 3. Oʻzbekiston va xalqaro integratsion guruhlar oʻrtasidagi tashqi savdo koʻrsatkichlariga ta’sir koʻrsatuvchi omillar. ASOSIY TUSHUNCHALAR. Xalqaro iqtisodiy integratsiya — milliy iqtisodiyotlarning yagona ishlab chiqarish jarayoniga qoʻshilish jarayoni. Erkin savdo zonasi - tarif va boshqa cheklovlarni bekor qilgan holda erkin savdo olib borish . Bojxona ittifoqi - oʻzaro savdoda toʻsiqlar bekor qilingan va a’zo boʻlmagan mamlakatlarga nisbatan yagona bojxona tariflari asosida umumiy tashqi savdo siyosati olib borayotgan mamlakatlar guruhi. Umumiy bozor — a’zo mamlaktalar oʻrtasida tovarlar, xizmatlar, ishchi kuchi va kapitalning erkin harakatini ta’minlash ga erish ishga harakat qilayotgan mamlakatlar guruh. Ilmiybaza.uz 38 Iqtisodiy va valyuta ittifoqi - ishlab chiqarish omillarining erkin harakati ta’minlangan, ijtimoiy-iqtisodiy, jumladan, sanoat, qishloq xoʻjaligi, transport, energetika, valyuta-moliya sohalarida yagona siyosat amalga oshirilayotgan, umumiy valyutani muomalaga kiritilgan mamlakatlar guruh. Toʻliq iqtisodiy integratsiya - yagona iqtisodiy siyosat yuritish, umumiy valyuta va milliy boshqaruvdan yuqori tashkilotlarni joriy etish. BENILYUKS - 1960-yilda Belgiya, Niderlandiya va Lyuksemburg oʻrtasida imzolangan iqtisodiy ittifoq. Markaziy Yevropa erkin savdo uyushmasi (MEESA ) - 1993-yilda Vengriya, Polsha, Slovakiya, Chexiya, Sloveniya tomonidan imzolangan erkin savdo uyushmasi. NAFTA - 1992-yilda AQSH, Kanada va Meksika oʻrtasida tuzilgan Shimoliy Amerika Erkin savdo assotsiatsiyasi. MERKOSUR - Janubiy Amerika umumiy bozori yoki Janubiy konus mamlakatlari umumiy bozori. ASEAN - 1967-yilda Bruney, Vyetnam, Indoneziya, Kambodja, Laos. Malayziya, Myanma, Singapur, Tailand va Filippin tomonidan tashkil etilgan Janubi-Sharkiy Osiyo mamlakatlari assotsiatsiyasi. ARES - 1989-yilda Avstraliyaning taklifi bilan Tinch okeani xavzasida iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish maqsadida tashkil etilgan Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamjamiyati. TAKRORLASH UCHUN SAVOLLAR. 1.Xalqaro iqtisodiy integratsiya zaruriyati nimada va u qanday shart- sharoitlarga ega boʻlishi kerak? 2.Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning asosiy rivojlanish omillari nimalardan iborat? 3.Xalqaro iqtisodiy integratsion birlashmalarning tuzilishidagi asosiy jixatlar nimalardan iborat? 4. Xalqaro iqtisodiy integratsiya nechta rivojlanish bosqichlariga ega? Ilmiybaza.uz 39 5. Jahonda faoliyat olib borayotgan qaysi xalqaro iqtisodiy integratsiya birlashmalarini bilasiz? 6. YEI qachon tashkil etilgan va rivojlanish jihatdan integratsiyaning qaysi bosqichida turibdi? 7. Shimoliy Amerika mintaqasida qaysi iqtisodiy integratsion birlashma amalda? 8. Lotin Amerikasi mintaqasida kaysi integratsion birlashmalar mavjud? 9. Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamjamiyatini va integratsiya jarayonlarini rivojlantirish istiqbollari nimalardan iborat? Osiyo mintaqasi integratsiyasiga xos xususiyatlar nimalardan iborat?