Xalqaro savdo siyosati
Reja:
1. Xalqaro savdoning zaruriyati va uning asosiy ko’rinishlari
2. A.Smitning mutlaq ustunlik nazariyasi.
3.Rikardoning nisbiy ustunlik nazariyasi.
4. Xeksher – Olinning neoklassik kontseptsiyasi
5.Xalqaro savdoning zamonaviy nazariyalari
Tayanch so’z va iboralar: import, importga chegaralangan moyillik,
devalvatsiya, demping
1. Xalqaro savdoning zaruriyati va uning asosiy ko’rinishlari Hozirgi zamon
iqtisodiyotining ochiqlik darajasi ya’ni mamlakatlarning ixtisoslashuvi va ular
o’rtasida kooperatsiya chuqurlashib bormoqda. Mamlakatlar o’z iqtisodiyotini
rivojlantirish,iqtisodiy muammolarni hal qilish borasida tadbirlar ishlab chiqish va
ularni amalga oshirishda bu holatlarni etiborga olishi shart. Jahon savdosi tashqi
iqtisodiy aloqalarning asosiy shaklidir. Uning kengayishi va chuqurlashuvi
natijasida kapitalni chetga chiqarish imkoniyatlari yuzaga keldi va unga bog’liq
ravishda xalqaro moliya-valyuta, kredit munosabatlari rivojlandi.
Tashqi savdoning vujudga kelishi ikki muhim ob’ektiv sabab bilan izohlanadi.
Birinchidan, bu tabiiy va xom ashyo resurslarining mamlakatlar o’rtasida notekis
taqsimlanganligi. Eng katta hududga ega bo’lgan yoki rivojlangan davlatlar ham
barcha resurslar bilan o’zini to’liq ta’minlay olmaydi. Ular o’zlarida ortiqcha
bo’lgan resurslarni eksport qilishga va mamlakatda taqchil bo’lgan resurslarni
import qilishga majburlar.
Xalqaro savdo rivojlanishining zarurligini belgilovchi ikkinchi muhim sabab
shundaki hamma mamlakatlar ham barcha turdagi mahsulotni bir xil samaradorlik
bilan ishlab chiqara olmaydi. Ya’ni bir tovar Yaponiyada arzon ishlab chiqarilsa,
ikkinchi tovar O’zbekistonda arzon ishlab chiqarilishi mumkin. Shu sababli
resurslardan samarali foydalanish maqsadida mamlakatlar ixtisoslashadilar va
o’zaro savdo-sotiqni yo’lga qo’yadilar.
Bu ikki ob’ektiv sabab har qanday milliy iqtisodiyotning takror ishlab chiqarishi
jarayonida xalqaro savdoning ahamiyatini aniqlaydi. 90-yillarning boshlarida
xalqaro savdo hajmi AQShda yalpi milliy mahsulotning 16-18 foizini, Germaniyada
30-39 foizini tashkil etdi. Shu davrda O’zbekiston yalpi milliy mahsulotida tashqi
savdoning ulushi 10-12 foiz atrofida bo’ldi.
Tashqi savdo xalqaro ayirboshlashning an’anaviy shakli sifatida quyidagi
ko’rinishlarni o’z ichiga oladi:
mahsulotlarni ayirboshlash: yoqilg’i-xom ashyo mahsulotlari, qishloq xo’jaligi
mahsulotlari, sanoat mahsulotlari;
xizmatlarni ayirboshlash: muhandislik-maslahat xizmatlari;
transport xizmatlari, sayyohlik va boshqa xizmatlar. Hozirgi vaqtda
xizmatlarning jahon eksportidagi hissasi 30 foizdan oshib ketdi;
yangi ilmiy-texnik ma’lumotlarni ayirboshlash: litsenziyalar va «nou-xou»lar.
Ular hissasiga xalqaro savdo aylanmasining 10 foiziga yaqini to’g’ri keladi.
Xalqaro
savdo
mahsulotlari,
xizmatlar
va
fan-texnika
ma’lumotlarini
ayirboshlashning barcha ko’rinishlari tashqi savdo operatsiyalari yordamida amalga
oshiriladi. Ular o’z navbatida eksport, import, reeksport va reimport operatsiyalariga
bo’linadi. Eksport operatsiyasi - mahsulotlarni chet mamlakatlarga chiqarish. Import
operatsiyasi - mahsulotni xorijiy sherikdan sotib olish va uni mamlakatga olib kelish.
Reeksport operatsiyasi - avval import qilingan va qayta ishlov berilmagan
mahsulotni chet elga olib chiqib sotish. Reimport operatsiyasi - avval eksport
qilingan va u erda qayta ishlov berilmagan mahsulotni chet elda sotib olish va
mamlakatga olib kelish.
2. A.Smitning mutlaq ustunlik nazariyasi. Shu paytga qadar yuzaga kelgan
barcha xalqaro savdo nazariyalari xalqaro savdoni erkinlashtirish barcha
mamlakatlar uchun foyda keltiradi degan fikrni ilgari suradi. Erkin tashqi savdoning
zarurligi va foydaliligi to’g’risida dastlabki nazariyalardan biri A.Smitning mutlaq
ustunlik nazariyasidir. Bu nazariyaga ko’ra har bir mamlakat undagi mavjud
sharoitlar va resurslar o’ziga xosligiga tayangan holda ma’lum bir tovarni eng kam
xarajatlar hisobiga (yoki vaqt birligida bu tovarni eng ko’p) ishlab chiqirish
imkoniyatiga ega. Shunday ekan mamlakat mutlaq ustunlikka ega bo’lgan tovar
ishlab chiqarishga ixtisoslashadi va ushbu tovarning o’z iste’molidan ortiqcha
qismini sotadi hamda boshqa tovarlarni sotib oladi.
Chunki bu tovarlar ularni ishlab chiqarishda mutlaq ustunlikka ega bo’lgan
davlatlarda ancha arzon ishlab chiqarilgan bo’ladi. Natijada har ikki davlat ham kam
resurs sarflab ko’proq mahsulotga ega bo’ladi. Masalan, O’zbekiston asosan paxta
mahsulotlarini etishtirishga ixtisoslashganligi uchun boshqa mahsulotlarga nisbatan
ko’proq shunga e’tiborni qaratish lozim. Chunki, O’zbekiston qishloq xo’jaligi, ob-
havosi va qolaversa, butun respublika sharoiti paxta etishtirishga moslashgan va
unga kam miqdorda mehnat va moliyaviy resurslarni sarf qilib, yuqori hosil olish
texnologiyasiga ega.
Shuningdek, boshqa mamlakatlar ham o’zi ixtisoslashgan sohaga ko’proq
e’tiborni qaratishsagina dunyo bo’yicha ko’proq mahsulot ishlab chiqariladi va
xalqaro savdoda ham katta 182 muvaffaqqiyatlarga erishish mumkin. Demak, shu
yo’l bilan dunyo aholisining talablarini maksimum qondirish imkoniyatiga
erishiladi. Ammo qaysidir mamlakat hech qaysi mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha
dunyoda mutlaq ustunlikka ega bo’lmasligi mumkin. Bu esa shu mamlakat hamma
tovarlarni chetdan keltiradi-mi degan savolni tug’diradi. Agar shunday bo’lsa
importni bu mamlakat qaysi mablag’lar hisobiga moliyalashtiradi. Bu savolga javob
berish borasida mutlaq ustunlik nazariyasi boshi berk ko’chaga kirib qoladi.
3. Rikardoning nisbiy ustunlik nazariyasi. D. Rikardo A. Smitning «Mutlaq
ustunlik» nazariyasini yanada mulohaza qilish natijasida ushbu nazariya umumiy
qoidaning bir qismi ekanligini isbotlab berdi. D. Rikardo «Siyosiy iqtisodning
boshlanishi va soliqlar» nomli asarida klassik nazariyani boshi berk ko’chadan olib
chiqadi. Uning fikricha, mamlakatlar ishlab chiqarish samaradorligini ta’minlashda
yoki ko’proq ustunlikka ega bo’lgan yoxud kamroq zaiflikka ega bo’lgan mahsulot
ishlab chiqarish va sotishga ixtisoslashsalar maqsadga muvofiq bo’ladi. Bunday
vaziyatlarda ikki mamlakat o’rtasidagi savdo ko’proq imkoniyatlar olib keladi. Har
bir mamlakat o’zi ixtisoslashgan mahsulotlarni ishlab chiqaradi va shu orqali
yutuqlarga erishadi. Uning mulohazalari “Nisbiy ustunlik nazariyasi”da o’z
echimiga ega bo’ldi. Masalan, Portugaliyada ishlab chiqarilgan movut va Angliyada
ishlab chiqarilgan vino individual xarajatlarga ega bo’lsin. Shuni hisobga olgan
holda D. Rikardoning “Nisbiy ustunlik” nazariyasini qo’llaymiz:
Mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan mehnat sarfi. Movut(bir dona)
Vino( barrel) Portugaliya 90 80 Angliya 100 120 Yuqoridagi misoldan ko’rinib
turibdiki Portugaliya barcha turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishda mutlaq
ustunlikka ega. Ya’ni bir dona movut ishlab chiqarish uchun 90 mehnat birligi, bir
barrel vino ishlab chiqarish uchun esa 80 mehnat birligini sarflaydi. Ammo, D.
Rikardo Portugaliyada movut ishlab chiqarishga nisbatan vino ishlab chiqarish
savdosini yo’lga qo’yish ko’proq foyda olib kelishini ta’kidlaydi.
Chunki, bir dona movutga nisbatan bir barrel vino ishlab chiqarish arzonga
tushmoqda. Bunda nisbiy ustunlikdagi farq har bir millat uchun xalqaro savdoda
yutuqqa olib keladi. Ya’ni, Portugaliya bir barrel vinoni (80 birlikda) 120 birlikda
Angliyaga sotsa va o’z navbatida, Angliyadan (100 birlikda) ushbu birlikda 1,2 dona
movut sotib olish imkoniyatiga ega bo’ladi. 183 O’zida ishlab chiqarilgan
mahsulotga solishtirganimizda esa 8/9 donaga ega bo’lar edi. Boshqacha
aytganimizda, Portugaliyaning vino ishlab chiqarish va movutni sotib olish evaziga
oladigan foydasi quyidagicha bo’ladi. 120 / 100 – 8 / 9 =1,2 - 0,(8) = 0,31 dona
movut. Angliya esa movut ishlab chiqarishda kamroq zaiflikka ega. Ya’ni movut
ishlab chiqarishga qilinadigan mehnat sarflari o’rtasidagi farq vino ishlab
chiqarishdagiga nisbatan kamroq.
Demak movut ishlab chiqarishga ixtisoslashish hisobiga xalqaro savdodan
Angliya ham yutadi. Ya’ni, movut ishlab chiqarib, uni Portugaliyaga sotish hisobiga
11/8 barrel vino (o’zidagiga nisbatan 5/6 barrel) sotib olishi mumkin. Ushbu
vaziyatda Angliyaning yutug’i: 9 / 8 - 5 / 6 =7 / 24 = 0,29 barrel vino. Bu misolda
Portugaliya uchun har bir barrel vinoga 9/8 dona movut sotib olgandagina xalqaro
sovda foydali hisoblansa, Angliya uchun esa har bir barrel vinoga 5/6 dona movut
almashganda savdo foydali hisoblanadi. Shunday qilib, erkin savdo xalqaro
ixtisoslashuvni rag’batlantirib, quyidagi imkoniyatlarni yaratadi: har bir mamlakat
biror turdagi mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashishguncha o’tgan davrgiga
nisbatan kamroq moddiy va mehnat xarajatlari sarflaydigan bo’ladi.
Ammo, bu borada barcha nazariyalar ham savdoda mamlakatlarning pul
birliklari ishtorokida amalga oshishi hisobga olinmagan. Chunki, mamlakatlar
o’zaro hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun valyutalarini almashtirishadi. D.
Rikardo ushbu vaziyatni ham tushuntirib bera olgan. U izohlaganidek yuqorida
keltirilgan imkoniyat valyutalarni almashtirish sharoitida ham saqlanib qoladi. Bu
vaziyatda eksport-import to’lovlari o’zaro balansga ega emas. Bunday vaziyat
valyuta kurslaridagi o’zgarishlar hisobiga yoki biror bir mamlakatdagi barcha
baholarni o’zgartirish hisobiga bartaraf etiladi.
Yuqoridagi misol mavhum xususiyatga ega. U aniq vaziyatlarga asoslanishi
uchun:
mehnat savdo qilayotgan mamlakatlar o’rtasida emas, balki mamlakat ichida
harakatchan bo’lishini;
transport, bojxona xarajatlari, savdo ustamalari va boshqa cheklashlar hisobga
olinmasligini;
mahsulotlarning yangi namunalarni ishlab chiqarishda yangi texnika va
texnologiyalarni qo’llash hamda ularni ko’p miqdorda seriyali ishlab chiqarishda
xarajatlardagi o’zgarishlar e’tiborga olinmasligini ta’minlash imkoniyatlari
yaratilishi lozim. Angliya va Portugaliya misolida keltirilgan vaziyatlarda xalqaro
savdo narxlarining keng amal qilayotgan shaklini qo’llash mumkin. Chunonchi, bir
barrel Portugaliya vinosini Angliyada tannarxidan kam narxda (80) va sotib olingan
184 bahodan (120) yuqori narxda sotmaslik kerak. Shuningdek, angliyaliklar
movutidan Portugaliyada (90 dan 100 gacha) shunday tartibda sotilishi kerak.
Mahsulotlar bahosi o’rtasidagi o’zaro nisbat aniqlab olingandan keyin «savdo
sharoiti» (terms of trade) tushunchasi savdo sharoitini aniqlab olish uchun esa
“savdo sharoiti indeks” tushunchasi kiritilgan. Bu indeks quyidagi formula orqali
aniqlangan: Eksport narxlar indeksi Ei Savdo sharoiti indeksi = -----------------------
----------------- 100 = ----- 100 Import narxlar indeksi Ii Indeksning o’sishi (masalan,
100 dan 105 gacha) savdo sharoitlarining yaxshilanayotganligini ko’rsatadi. Ya’ni,
ushbu miqdordagi importga hisob-kitob qilish uchun undan kam miqdorda eksport
talab etiladi. Amaliyotda savdo sharoiti, birinchidan, tovarlar bahosi o’zgarishi
hisobiga, unga bo’lgan talabning oshishi yoki kamayishiga bog’liq. Ayrim mahsulot
ishlab chiqaruvchilar (masalan, neft va neft mahsulotlari ishlab chiqaruvchilar)
narxlarda bo’layotgan o’zgarishlarga qaramay, katta yutuqlarga erishadilar.
Ikkinchidan, savdo sharoiti ishlab chiqaruvchilar yoki etkazib beruvchilarning
bozorga moslashishiga (egiluvchanligiga) bog’liq bo’ladi. Uchinchidan, savdo
sharoiti ishlab chiqarish sharoitlari yoki mahsulotlar iste’molidagi o’zgarishlarga
qarab o’zgaradi. Savdo sharoiti indeksi mamlakatning xalqaro savdodagi holati
to’g’risida ma’lumotlar bersada, ko’pgina kamchiliklardan xoli emas.
Ularning eng asosiylaridan biri mamlakatda umumiy sharoitni yaxshilasada,
sotilgan mahsulotlar miqdorini hisobga olmaydi. Boshqacha aytganda, savdo
sharoiti yaxshilanishi eksport hajmi qisqarishi va import hajmi oshishiga olib keladi.
Bu esa to’lov balansini yomonlashtiradi. A. Smit va D. Rikardo nazariyasida ishlab
chiqarishga ta’sir qiladigan eng asosiy omil mehnat hisoblangan.
Mahsulotlar narxi esa ishlab chiqarish xarajatlariga bog’liq. Keyingi tadqiqotlar
ishlab chiqarishda asosiy omillar sifatida er, kapital kabi omillardan foyda olish
imkoniyatini hisobga olgan. Agarda, mehnatning bozor bahosi ish haqi sifatida
gavdalansa, kapitalning bahosi foiz stavkalari ko’rinishida, erning bahosi renta
miqdorida aniqlangan. 12.4. Xeksher – Olinning neoklassik kontseptsiyasi Xalqaro
savdodagi zamonaviy qarash tarafdorlari sifatida shved iqtisodchiolimlari Eli
Xeksher va Bertil Olinlarni (30-yillar) ko’rsatish mumkin. 185 E. Xeksher va B.
Olinlar «Ishlab chiqarish omillariga bog’liq holda narxlarni tenglashishi» qoidasini
oldinga surgan. Buning ma’nosi shundan iboratki, milliy ishlab chiqarishdagi farqlar
