XALQARO SAVDONING TARKIBI, RIVOJLANISH BOSQICHKLARI VA MAMLAKATLAR IQTISODIYOTIGA TA’SIRI

Yuklangan vaqt

2024-06-03

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

28

Faytl hajmi

1,6 MB


Ilmiybaza.uz XALQARO SAVDONING TARKIBI, RIVOJLANISH BOSQICHKLARI VA MAMLAKATLAR IQTISODIYOTIGA TA’SIRI Ushbu bobda quyidagi bilimlar bayon etilgan:  Xalqaro savdoning rivojlanish bosqichlari.  Xalqaro savdoning Tovar tarkibi.  Jahon savdosining tarkibi va uning oʻzgarish tendnsiyalari.  Korona virus inqirozning xalqaro savdo konyukturasiga ta’siri.  Korona virus inqirozning jahon bozori konyukturasiga ta’siri.  Oʻzbekiston tashqi savdosining tarkibi.  Tashqi savdoning rivojlanish omillari.  Tashqi savdo aylanmasi dinamikasi hajmi.  Oʻzbekistonning tashqi savdo aylanmasi. Ilmiybaza.uz XALQARO SAVDONING TARKIBI, RIVOJLANISH BOSQICHKLARI VA MAMLAKATLAR IQTISODIYOTIGA TA’SIRI Ushbu bobda quyidagi bilimlar bayon etilgan:  Xalqaro savdoning rivojlanish bosqichlari.  Xalqaro savdoning Tovar tarkibi.  Jahon savdosining tarkibi va uning oʻzgarish tendnsiyalari.  Korona virus inqirozning xalqaro savdo konyukturasiga ta’siri.  Korona virus inqirozning jahon bozori konyukturasiga ta’siri.  Oʻzbekiston tashqi savdosining tarkibi.  Tashqi savdoning rivojlanish omillari.  Tashqi savdo aylanmasi dinamikasi hajmi.  Oʻzbekistonning tashqi savdo aylanmasi. Ilmiybaza.uz Kirish Bugungi kunda Oʻzbekistonning tashqi savdo aloqalarini rivojlanishi bozor islohotlarini amalga oshirish jarayonida mavjud boʻlgan milliy iqtisodiyotning real ehtiyojlari asosida amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, Oʻzbekiston jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashish, mamlakatni dunyoning bir qator rivojlangan davlatlaridan biri sifatida oʻrin egallashga qaratilgan. Bugungi kunda butun dunyoda sodir boʻlayotgan pandemiya sharoitida Oʻzbekistonning jahon iqtisodiyotida, xalqaro savdodagi mavqeyini oshirishda eng avval Jahon bozoridagi oʻrnini yanada mustahkamlash va buning zamirida mikro va makroiqtisodiy tendensiyalarni xisobga olgan xolda iqtisodiy barkarorlikka erishishimiz va bu borada chuqur bilimlarni egallashimiz va kelajak avlodga ushbu bilimlarni singdirishimiz zarur, bu orqali davlatimizning xalqaro savdoda mamlakatlar iqtisodiyotiga ta’sirini yanada oshirishda oʻzimizning kichik hissamizni qoʻshgan hisoblanamiz. 6.1. Xalqaro savdoning rivojlanish bosqichlari zamonaviy hususiyatlari Jahon xoʻjaligi rivojlanishining oʻziga xos xususiyatlaridan biri – bu xalqaro iqtisodiy munosabatlarning intensiv rivojlanib borishi hisoblanadi. Bu mamlakatlar, mamlakatlar guruhi, aloxida firma va korxonalar oʻrtasida savdo-iqtisodiy aloqalarning kengayishi tobora chuqurlashuvi bilan izoxlanadi. Ushbu holatni xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, xoʻjalik hayotining globallashuvi, milliy iqtisodiyot ochiqligining kuchayishi, mamlakatlarning iqtisodiy integratsiyalashuvi va xududiy xalqaro iqtisodiy aloqalar strategiyasining chuqurlashib borayotganligini koʻrish mumkin. Xalqaro savdo Ilmiybaza.uz Kirish Bugungi kunda Oʻzbekistonning tashqi savdo aloqalarini rivojlanishi bozor islohotlarini amalga oshirish jarayonida mavjud boʻlgan milliy iqtisodiyotning real ehtiyojlari asosida amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, Oʻzbekiston jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashish, mamlakatni dunyoning bir qator rivojlangan davlatlaridan biri sifatida oʻrin egallashga qaratilgan. Bugungi kunda butun dunyoda sodir boʻlayotgan pandemiya sharoitida Oʻzbekistonning jahon iqtisodiyotida, xalqaro savdodagi mavqeyini oshirishda eng avval Jahon bozoridagi oʻrnini yanada mustahkamlash va buning zamirida mikro va makroiqtisodiy tendensiyalarni xisobga olgan xolda iqtisodiy barkarorlikka erishishimiz va bu borada chuqur bilimlarni egallashimiz va kelajak avlodga ushbu bilimlarni singdirishimiz zarur, bu orqali davlatimizning xalqaro savdoda mamlakatlar iqtisodiyotiga ta’sirini yanada oshirishda oʻzimizning kichik hissamizni qoʻshgan hisoblanamiz. 6.1. Xalqaro savdoning rivojlanish bosqichlari zamonaviy hususiyatlari Jahon xoʻjaligi rivojlanishining oʻziga xos xususiyatlaridan biri – bu xalqaro iqtisodiy munosabatlarning intensiv rivojlanib borishi hisoblanadi. Bu mamlakatlar, mamlakatlar guruhi, aloxida firma va korxonalar oʻrtasida savdo-iqtisodiy aloqalarning kengayishi tobora chuqurlashuvi bilan izoxlanadi. Ushbu holatni xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi, xoʻjalik hayotining globallashuvi, milliy iqtisodiyot ochiqligining kuchayishi, mamlakatlarning iqtisodiy integratsiyalashuvi va xududiy xalqaro iqtisodiy aloqalar strategiyasining chuqurlashib borayotganligini koʻrish mumkin. Xalqaro savdo Ilmiybaza.uz Tovar va hizmatlarni xalqaro almashuv shakli Asosiy oqimlari Import- milliy ho'jalik tashqarisidan tovar va xizmatlarni olib kirish. Eksport- tovar va xizmatlarni milliy ho'jalik tashqarisiga chiqarish. Rivojlanish asosi Xalqaro mehnat taqsimoti Qatnashuvchi mamlakatlarning tashqi savdo foydasini olishi. Savdo foydasining asoslari Eksport imkoniyatlari ichki istemolga yoʻnaltirilmagan ishlab chiqarish imkoniyatlari. Eksportga ishlab chiqarish- maxsulotni milliy xoʻjalikdan tashqarida yuqori baholarda sotish imkoniyati. Import imkoniyati- import asosida ishlab chiqarish xarajatlarini pasayishi va ishlab chiqarilayotgan maxsulot assortimentini toʻldirish. Riskni taqsimlash- milliy xoʻjalik tashqarisida tadbirkorlik faoliyati natijasida ishlab chiqarishni bogʻliqlik riskini qisqarishi. 6.1-rasm. Xalqaro savdoning rivojlanishi. Xalqaro savdo oʻzining rivojlanish bosqichlariga ega boʻlib, xar bir bosqich oʻz tarixiy xususiyatlari bilan ajralib turadi: tashqi savdo aloqalarining lokal darajada shakillanish bosqichi - (VI-XII asrlar) Oʻrta yer dengizidan Sharqqa tomon xalqaro savdo yoʻllarining vujudga kelishi;  tashqi savdo alokalarining mintakaviy darajada shakillanish bosqichi - (XII- asrlar) tashqi savdo aloqalarining Oʻrta yer, Boltiq va Shimoliy dengizlarida konsentratsiyalashuvi;  tashqi savdo aloqalari globallashuvining boshlanish bosqichi — (ХV- ХVII asrlar) Buyuk geografiya kashfiyotlari tufayli xalqaro savdo yoʻllarining Atlantika, Hind va Tinch okeanlariga koʻchishi; Ilmiybaza.uz Tovar va hizmatlarni xalqaro almashuv shakli Asosiy oqimlari Import- milliy ho'jalik tashqarisidan tovar va xizmatlarni olib kirish. Eksport- tovar va xizmatlarni milliy ho'jalik tashqarisiga chiqarish. Rivojlanish asosi Xalqaro mehnat taqsimoti Qatnashuvchi mamlakatlarning tashqi savdo foydasini olishi. Savdo foydasining asoslari Eksport imkoniyatlari ichki istemolga yoʻnaltirilmagan ishlab chiqarish imkoniyatlari. Eksportga ishlab chiqarish- maxsulotni milliy xoʻjalikdan tashqarida yuqori baholarda sotish imkoniyati. Import imkoniyati- import asosida ishlab chiqarish xarajatlarini pasayishi va ishlab chiqarilayotgan maxsulot assortimentini toʻldirish. Riskni taqsimlash- milliy xoʻjalik tashqarisida tadbirkorlik faoliyati natijasida ishlab chiqarishni bogʻliqlik riskini qisqarishi. 6.1-rasm. Xalqaro savdoning rivojlanishi. Xalqaro savdo oʻzining rivojlanish bosqichlariga ega boʻlib, xar bir bosqich oʻz tarixiy xususiyatlari bilan ajralib turadi: tashqi savdo aloqalarining lokal darajada shakillanish bosqichi - (VI-XII asrlar) Oʻrta yer dengizidan Sharqqa tomon xalqaro savdo yoʻllarining vujudga kelishi;  tashqi savdo alokalarining mintakaviy darajada shakillanish bosqichi - (XII- asrlar) tashqi savdo aloqalarining Oʻrta yer, Boltiq va Shimoliy dengizlarida konsentratsiyalashuvi;  tashqi savdo aloqalari globallashuvining boshlanish bosqichi — (ХV- ХVII asrlar) Buyuk geografiya kashfiyotlari tufayli xalqaro savdo yoʻllarining Atlantika, Hind va Tinch okeanlariga koʻchishi; Ilmiybaza.uz  tashki savdo aloqalarining intensivlashuv bosqichi - (XVIIXIХ asrlar) sanoat toʻntarishi, Gʻarbiy Yevropa va AQSH iqtisodiyotining industriallashtirish jarayoni bilan bogʻliq;  tashqi savdo aloqalarining militarizatsiyalashuv bosqichi — (ХIХ oxiri -ХХ asr boshi) Birinchi va Ikkinchi jahon urushlari bilan bogʻliq;  integratsion bloklar va birlashmalarning tashqi savdo munosabatlariga faol ta’sir etish bosqichi - ( ХХ asrning oʻrtasi va ikkinchi qismi);  tashqi savdo aloqalari globallashuv jarayonlarining zamonaviy bosqichining shakillanishi va jahon bozorining vujudga kelishi; Xalqaro savdoning zamonaviy xususiyatlari:  ilm-fan va texnika taraqqiyotiga ta’sirida mahsulot hamda xizmatlar savdosi hajmining keskin ortishi;  ilm-fan va texnika taraqqiyotiga ta’sirida mahsulot hamda xizmatlar savdosi hajmining keskin ortish.  Ilm-fan va texnika taraqqiyoti ta’sirida jahon ekportining tovar tarkibidagi ilm-fan sigʻimkorligi yuqori boʻlgan maxsulot va xizmatlar ulushining ortishi;  Tashqi savdo aylanmasining jon boshiga baholangan qiymatining notekis taqsimlanishi;  Yangi tarmoq va ishlab chiqarishning vujudga kelishi;  Qator mamlakatlarning ayrim mahsulotlar importiga bogʻliq- ligini ortishi;  Tashqi bozorda ortiqcha mahsulotni sotish kabi sodda shaklining turli mamlakat korxonalari oʻrtasidagi hamkorlik aloqalari asosida avvaldan kelishilgan holda mahsulotni yetkazib berish shakliga oʻtishi. Xalqaro savdoni aniqlovchi tovar mutanosibliklar majmui va aloqalari Ilmiybaza.uz  tashki savdo aloqalarining intensivlashuv bosqichi - (XVIIXIХ asrlar) sanoat toʻntarishi, Gʻarbiy Yevropa va AQSH iqtisodiyotining industriallashtirish jarayoni bilan bogʻliq;  tashqi savdo aloqalarining militarizatsiyalashuv bosqichi — (ХIХ oxiri -ХХ asr boshi) Birinchi va Ikkinchi jahon urushlari bilan bogʻliq;  integratsion bloklar va birlashmalarning tashqi savdo munosabatlariga faol ta’sir etish bosqichi - ( ХХ asrning oʻrtasi va ikkinchi qismi);  tashqi savdo aloqalari globallashuv jarayonlarining zamonaviy bosqichining shakillanishi va jahon bozorining vujudga kelishi; Xalqaro savdoning zamonaviy xususiyatlari:  ilm-fan va texnika taraqqiyotiga ta’sirida mahsulot hamda xizmatlar savdosi hajmining keskin ortishi;  ilm-fan va texnika taraqqiyotiga ta’sirida mahsulot hamda xizmatlar savdosi hajmining keskin ortish.  Ilm-fan va texnika taraqqiyoti ta’sirida jahon ekportining tovar tarkibidagi ilm-fan sigʻimkorligi yuqori boʻlgan maxsulot va xizmatlar ulushining ortishi;  Tashqi savdo aylanmasining jon boshiga baholangan qiymatining notekis taqsimlanishi;  Yangi tarmoq va ishlab chiqarishning vujudga kelishi;  Qator mamlakatlarning ayrim mahsulotlar importiga bogʻliq- ligini ortishi;  Tashqi bozorda ortiqcha mahsulotni sotish kabi sodda shaklining turli mamlakat korxonalari oʻrtasidagi hamkorlik aloqalari asosida avvaldan kelishilgan holda mahsulotni yetkazib berish shakliga oʻtishi. Xalqaro savdoni aniqlovchi tovar mutanosibliklar majmui va aloqalari Ilmiybaza.uz Inson ehtiyojlariga moslashtirish nuqtai nazaridan xalqaro savdo sohasida tovarlarni differensiyalash homashyo tovarlari-qishloq va o'rmon ho'jaligi, baliqchilik va o'v maxsulotlari qayta ishlash uchun katta sarf harajat talab etmaydigan qazilma boyliklar; ayrim tayyor mahsulot-yakunlovchi qayta ishlashni talab etadigan mahsulotlar; tayyor mahsulotlar-ohirigacha tayyor mahsulotlar; qisqa muddatda foydalanuvchi tayyor sanoat mahsulotlari-1yil va undan qisqa davrda ishlatiladigan tovarlar; uzoq muddatda ishlatiladigan tovarlar - 1 yildan uzoq ishlatiladigan tovarlar; qisqa muddatda ishlatiladigan iste'mol tovarlari (nooziq-ovqat) -1 yil va undan qisqa davrda ishlatiladigan tovarlar; o'rta muddatda iste'mol qilinadigan tovarlar-nisbatan kichik qiymatga ega bo'lgan 1 yildan 3 yilgacha ishlatish muddatiga ega tovarlar; uzoq muddatli ishlatiladigan tovarlar-3 yildan oshiq muddatlarda ishlatish muddatiga ega tovarlar hamda katta qiymatga ega bo'lgan, 1 yildan 3 yilgacha ishlatish muddatiga ega tovarlar. 6.2-rasm. Xalqaro savdoning Tovar tarkibi Xalqaro savdoning tovar tarkibi – xalqaro savdoning tarkibini aniqlovchi tovar mutanosibliklari majmui va aloqalaridan iborat boʻlib, maqsadi inson ehtiyojlariga moslashtirish nuqtai nazaridan xalqaro savdo sohasida tovarlarni differensiyalash hisoblanadi. Xalqaro savdoning hududiy tarkibi – bu xalqaro savdoning hududiy tarkibini aniqlovchi mutanosibliklar va aloqalar majmui boʻlib, bu tarkib xalqaro savdoning quyidagi xususiyatlari va rivojlanish yoʻnalishlarini ajratish imkonini beradi: • Alohida mamlakatlarning savdo oqimlarini ajratish; • Bir guruh mamlakatlar oʻrtasidagi savdo oqimlarini ajratish; Ilmiybaza.uz Inson ehtiyojlariga moslashtirish nuqtai nazaridan xalqaro savdo sohasida tovarlarni differensiyalash homashyo tovarlari-qishloq va o'rmon ho'jaligi, baliqchilik va o'v maxsulotlari qayta ishlash uchun katta sarf harajat talab etmaydigan qazilma boyliklar; ayrim tayyor mahsulot-yakunlovchi qayta ishlashni talab etadigan mahsulotlar; tayyor mahsulotlar-ohirigacha tayyor mahsulotlar; qisqa muddatda foydalanuvchi tayyor sanoat mahsulotlari-1yil va undan qisqa davrda ishlatiladigan tovarlar; uzoq muddatda ishlatiladigan tovarlar - 1 yildan uzoq ishlatiladigan tovarlar; qisqa muddatda ishlatiladigan iste'mol tovarlari (nooziq-ovqat) -1 yil va undan qisqa davrda ishlatiladigan tovarlar; o'rta muddatda iste'mol qilinadigan tovarlar-nisbatan kichik qiymatga ega bo'lgan 1 yildan 3 yilgacha ishlatish muddatiga ega tovarlar; uzoq muddatli ishlatiladigan tovarlar-3 yildan oshiq muddatlarda ishlatish muddatiga ega tovarlar hamda katta qiymatga ega bo'lgan, 1 yildan 3 yilgacha ishlatish muddatiga ega tovarlar. 6.2-rasm. Xalqaro savdoning Tovar tarkibi Xalqaro savdoning tovar tarkibi – xalqaro savdoning tarkibini aniqlovchi tovar mutanosibliklari majmui va aloqalaridan iborat boʻlib, maqsadi inson ehtiyojlariga moslashtirish nuqtai nazaridan xalqaro savdo sohasida tovarlarni differensiyalash hisoblanadi. Xalqaro savdoning hududiy tarkibi – bu xalqaro savdoning hududiy tarkibini aniqlovchi mutanosibliklar va aloqalar majmui boʻlib, bu tarkib xalqaro savdoning quyidagi xususiyatlari va rivojlanish yoʻnalishlarini ajratish imkonini beradi: • Alohida mamlakatlarning savdo oqimlarini ajratish; • Bir guruh mamlakatlar oʻrtasidagi savdo oqimlarini ajratish; Ilmiybaza.uz • Mintaqalar oʻrtasidagi savdo oqmlarini ajratish. • Xalqaro savdoning asosiy ulushi oqimlarining rivojlangan mamlakatlar guruhida yigʻilganligi; • Jahonning yirk savdo imperiyalari boʻlib AQSH, Germaniya va Yaponiya hisoblanadi; • AQSH eksportining faollashuvi; • Yaponiya eksportining oʻsishi (birinchi navbatda, boshqa Osiyo mamlakatlariga); • Janubiy Osiyo mamlakatlarida xalqaro savdoning faol rivojlanishi(koʻproq Pokiston va Hindiston hisobiga); • Sharqiy Osiyo va qisman Lotin Amerikasi mamlakatlari xalqaro savdosining ustun darajada rivojlanishi(Yaponiydan tashqari); • Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlari tashqi savdosining sekin rivojlanishi Xalqaro savdoning zamonaviy xududiy tarkibidagi oʻzgarishlar tendensiyasi quyidagilar orqali ifodalanadi: • Xalqaro savdoda bozor iqtisodiyotiga ega rivojlangan mamlakatlar ulushining saqlanib qolishi; • Xalqaro savdo asosiy qismining rivojlangan mamlakatlar guruhi ichida mujassamlashuvi; • Rivojlanayotgan mamlakatlar ulushining ortishi; • Rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlar oʻrtasida savdo aloqalari xajmining ortishi; Oʻtish iqtisodiyotiga ega mamlakatlarning xalqaro savdodagi pozitsiyasining zaifligi (rivojlangan mamlakatlar tashqi savdo aylanmasida 3,5%, rivojlangan mamlakatlar tashqi savdo aylanmasida 2,5%). Demak, zamonaviy xalqaro savdoning asosiy omillari kuyidagilardan iborat: • milliy iqtisodiyotlarning ochikligi; Ilmiybaza.uz • Mintaqalar oʻrtasidagi savdo oqmlarini ajratish. • Xalqaro savdoning asosiy ulushi oqimlarining rivojlangan mamlakatlar guruhida yigʻilganligi; • Jahonning yirk savdo imperiyalari boʻlib AQSH, Germaniya va Yaponiya hisoblanadi; • AQSH eksportining faollashuvi; • Yaponiya eksportining oʻsishi (birinchi navbatda, boshqa Osiyo mamlakatlariga); • Janubiy Osiyo mamlakatlarida xalqaro savdoning faol rivojlanishi(koʻproq Pokiston va Hindiston hisobiga); • Sharqiy Osiyo va qisman Lotin Amerikasi mamlakatlari xalqaro savdosining ustun darajada rivojlanishi(Yaponiydan tashqari); • Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlari tashqi savdosining sekin rivojlanishi Xalqaro savdoning zamonaviy xududiy tarkibidagi oʻzgarishlar tendensiyasi quyidagilar orqali ifodalanadi: • Xalqaro savdoda bozor iqtisodiyotiga ega rivojlangan mamlakatlar ulushining saqlanib qolishi; • Xalqaro savdo asosiy qismining rivojlangan mamlakatlar guruhi ichida mujassamlashuvi; • Rivojlanayotgan mamlakatlar ulushining ortishi; • Rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlar oʻrtasida savdo aloqalari xajmining ortishi; Oʻtish iqtisodiyotiga ega mamlakatlarning xalqaro savdodagi pozitsiyasining zaifligi (rivojlangan mamlakatlar tashqi savdo aylanmasida 3,5%, rivojlangan mamlakatlar tashqi savdo aylanmasida 2,5%). Demak, zamonaviy xalqaro savdoning asosiy omillari kuyidagilardan iborat: • milliy iqtisodiyotlarning ochikligi; Ilmiybaza.uz • milliy iqtisodiyotlar ishlab chiqarish salohiyatining oʻsishi; • xalqaro savdoning xududiy va tovar oʻzgarishi; • xizmatlar sohasining rivojlanishi; intellektual va ilmiy-texnik faoliyatining moddiylashgan va moddiylashmagan shaklida rivojlanishi. ? 6.1 Savollar 1. Xalqaro savdoning rivojlanish bosqichlariga hos hususiyatlari nimalardan iborat? 2. Jahon savdosi qanday tarkibga va rivojlanish tendensiyasiga ega? 3.Zamonaviy xalqaro savdoning asosiy omillari nimalardan tashkil topgan. 6.2. Jahon savdosining tarkibi va uning oʻzgarish tendensiyalari ХХ asrning ikkinchi yarmidan boshlab xalqaro savdo jadal sur’atlar bilan rivojlana boshladi. 1950-1998-yillarda jahon eksporti 16-martaga ortdi. Gʻarb mutaxassislarining fikricha, 1950 va 1970yillar oraligʻini xalqaro savdoning rivojlanishidagi “oltin asr” deb atash mumkin. Mana shu davr oraligʻida jahon eksportining oʻrtacha yillik oʻsish sur’ati 7% ni tashkil etadi. Oʻtgan asrning 70-yillariga kelib jahon eksportining oʻsish sur’ati 5% ga qadar, 80- yillarda esa yanada pasaya boshladi. ХХ asr 80-yillarining oxiriga kelib jahon eksportining oʻsish sur’ati jadallasha boshladi. Masalan, 1988-yilda xalqaro savdoning oʻsish sur’ati 8,5% gacha ortgani holda 90-yillarda jahon eksportining oʻsish sur’atida yana pasayish kuzatildi, 90-yillarning oʻrtalaridan boshlab esa barqaror oʻsish tendensiyasiga ega boʻlib, oʻrtacha 7% ni tashkil etgan. Ilmiybaza.uz • milliy iqtisodiyotlar ishlab chiqarish salohiyatining oʻsishi; • xalqaro savdoning xududiy va tovar oʻzgarishi; • xizmatlar sohasining rivojlanishi; intellektual va ilmiy-texnik faoliyatining moddiylashgan va moddiylashmagan shaklida rivojlanishi. ? 6.1 Savollar 1. Xalqaro savdoning rivojlanish bosqichlariga hos hususiyatlari nimalardan iborat? 2. Jahon savdosi qanday tarkibga va rivojlanish tendensiyasiga ega? 3.Zamonaviy xalqaro savdoning asosiy omillari nimalardan tashkil topgan. 6.2. Jahon savdosining tarkibi va uning oʻzgarish tendensiyalari ХХ asrning ikkinchi yarmidan boshlab xalqaro savdo jadal sur’atlar bilan rivojlana boshladi. 1950-1998-yillarda jahon eksporti 16-martaga ortdi. Gʻarb mutaxassislarining fikricha, 1950 va 1970yillar oraligʻini xalqaro savdoning rivojlanishidagi “oltin asr” deb atash mumkin. Mana shu davr oraligʻida jahon eksportining oʻrtacha yillik oʻsish sur’ati 7% ni tashkil etadi. Oʻtgan asrning 70-yillariga kelib jahon eksportining oʻsish sur’ati 5% ga qadar, 80- yillarda esa yanada pasaya boshladi. ХХ asr 80-yillarining oxiriga kelib jahon eksportining oʻsish sur’ati jadallasha boshladi. Masalan, 1988-yilda xalqaro savdoning oʻsish sur’ati 8,5% gacha ortgani holda 90-yillarda jahon eksportining oʻsish sur’atida yana pasayish kuzatildi, 90-yillarning oʻrtalaridan boshlab esa barqaror oʻsish tendensiyasiga ega boʻlib, oʻrtacha 7% ni tashkil etgan. Ilmiybaza.uz Xalqaro savdoning barqaror oʻsish sur’atiga kuyidagi omillar ta’sir koʻrsatadi:  xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanishi, ishlab chiqarish va kapitallar harakatining baynalminallashuvi; asosiy kapitalning yangilanishi, yangi iqtisodiy tarmoklarning yaratilishi va JST tadbirlari yordamida xalqaro savdoning erkinlashtirilishi;  xalqaro savdoning erkinlashuvi, mamlakatlarning import bojlari va miqdoriy cheklovlarni bekor qilishga oʻtishlari; transmilliy korporatsiyalarning jahon bozorlaridagi faoliyatining faollashuvi;  iqtisodiy integratsiya jarayonlarining chuqurlashuvi:  regional toʻsiqlarning bekor qilinishi, umumiy bozor, erkin savdo zonalarining shakillanishi;  sobiq kolonial mamlakatlarning mustaqillikka erishishi. Tashqi bozorlarga yoʻnaltirilgan iqtisodiy modelga ega “yangi industrial mamlakatlar” ning ajralib chiqishi; oʻtish iqtisodiyoti mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga oʻtishi va iqtisodiyotlari ochiqligining chuqurlashuvi. Yuqorida qayd etib oʻtilgan omillar xalqaro savdoning quyidagi zamonaviy rivojlanish tendensiyalarini belgilab beradi. Birinchidan, xalqaro savdoning rivojlanish dinamikasi jahon moliyaviy- iqtisodiy inqiroziga qadar yuqori oʻsish sur’atlari bilan tavsiflanadi. Taxdidlar koʻrsatishicha, 1948-yildan 2019-yilga qadar jahon tovarlar eksporti 346 mlrd. dollardan 15,2 trln. dollargacha, ya’ni 44-martaga ortgan va uning oʻrtacha yillik oʻsish sur’ati 7-8% ni tashkil etgan. Ikkinchidan, mamlakatlar tashqi savdosi iqtisodiy rivojlanishga nisbatan jadal sur’atlar bilan rivojlangan. Masalan, AQSH yalpi ichki mahsuloti 1990-1995- yillarda 31,4% ga oʻsgan boʻlsa, uning eksporti - 48,4, importi esa 50,5% ga ortgan. Ilmiybaza.uz Xalqaro savdoning barqaror oʻsish sur’atiga kuyidagi omillar ta’sir koʻrsatadi:  xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanishi, ishlab chiqarish va kapitallar harakatining baynalminallashuvi; asosiy kapitalning yangilanishi, yangi iqtisodiy tarmoklarning yaratilishi va JST tadbirlari yordamida xalqaro savdoning erkinlashtirilishi;  xalqaro savdoning erkinlashuvi, mamlakatlarning import bojlari va miqdoriy cheklovlarni bekor qilishga oʻtishlari; transmilliy korporatsiyalarning jahon bozorlaridagi faoliyatining faollashuvi;  iqtisodiy integratsiya jarayonlarining chuqurlashuvi:  regional toʻsiqlarning bekor qilinishi, umumiy bozor, erkin savdo zonalarining shakillanishi;  sobiq kolonial mamlakatlarning mustaqillikka erishishi. Tashqi bozorlarga yoʻnaltirilgan iqtisodiy modelga ega “yangi industrial mamlakatlar” ning ajralib chiqishi; oʻtish iqtisodiyoti mamlakatlarning bozor iqtisodiyotiga oʻtishi va iqtisodiyotlari ochiqligining chuqurlashuvi. Yuqorida qayd etib oʻtilgan omillar xalqaro savdoning quyidagi zamonaviy rivojlanish tendensiyalarini belgilab beradi. Birinchidan, xalqaro savdoning rivojlanish dinamikasi jahon moliyaviy- iqtisodiy inqiroziga qadar yuqori oʻsish sur’atlari bilan tavsiflanadi. Taxdidlar koʻrsatishicha, 1948-yildan 2019-yilga qadar jahon tovarlar eksporti 346 mlrd. dollardan 15,2 trln. dollargacha, ya’ni 44-martaga ortgan va uning oʻrtacha yillik oʻsish sur’ati 7-8% ni tashkil etgan. Ikkinchidan, mamlakatlar tashqi savdosi iqtisodiy rivojlanishga nisbatan jadal sur’atlar bilan rivojlangan. Masalan, AQSH yalpi ichki mahsuloti 1990-1995- yillarda 31,4% ga oʻsgan boʻlsa, uning eksporti - 48,4, importi esa 50,5% ga ortgan. Ilmiybaza.uz Uchinchidan, dunyoning koʻpchilik mamlakatlarida eksport va import kvotalarining ortishi yuz berdi. Agar 1978-1987-yillarda jahon sanoat mahsulotining 13,8% i eksport qilingan boʻlsa, 90-yillarning ikkinchi yarmida bu koʻrsatkich 17% ni tashkil etdi. Toʻrtinchidan, xalqaro savdoning geografik tarkibi mamlakatlarning xududiy yoki tashkiliy belgilari boʻyicha rivojlanmoqsa. Xalqaro savdoda yetakchi mavqe AQSH, Yevropa Ittifoki va Yaponiyaga tegishli. Ular hissasiga jahon eksporti va importining 60% i toʻgʻri keladi. Jumladan, 2019-yilda jahon tovarlar eksportining 33,4% i, jahon tovarlar importining 37,4% i “katta yettilik” mamlakatlari hissasiga toʻgʻri kelgan. Beshinchidan, xalqaro savdodagi asosiy savdo munosabatlari sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar oʻrtasida yuz beradi. Bu koʻrsatkich umumiy savdoning 61% ini tashkil etadi. Oltinchidan, xalqaro savdoning tovar tarkibi ham oʻziga xos rivojlanish xususiyatlariga ega:  xalqaro tovar aylanmasiga tortilayotgan tovarlar oqimi chuqur diversifikatsiyaga ega. Jumladan, Germaniya 180 ta eksport pozitsiyasiga, Buyuk Britaniya va Fransiya —175 ta, Yaponiya 160 tadan ortiq pozitsiyaga ega; ilmiy-texnik taraqqiyot natijasida xalqaro savdoda tayyor mahsulotlar ulushi ortib bormoqda. Bu koʻrsatkich 2019-yilda jahon tovarlar savdosining taxminan 67,1% ga teng boʻldi;  xalqaro savdoda xomashyo va mineral yoqilgʻilarning ulushi qisqarib bormokda. Ushbu koʻrsatkich 1937-yilda 38,6% ni tashkil etgan boʻlsa, 2020-yilda 20,4% ga teng boʻldi;  jahon savdosida oziq-ovqat mahsulotlarining ulushi qisqarish tendensiyasiga ega boʻlib, bu koʻrsatkich 1937-yilda 22,8% ga, 2020yilda esa 7,5% ga teng boʻldi; Ilmiybaza.uz Uchinchidan, dunyoning koʻpchilik mamlakatlarida eksport va import kvotalarining ortishi yuz berdi. Agar 1978-1987-yillarda jahon sanoat mahsulotining 13,8% i eksport qilingan boʻlsa, 90-yillarning ikkinchi yarmida bu koʻrsatkich 17% ni tashkil etdi. Toʻrtinchidan, xalqaro savdoning geografik tarkibi mamlakatlarning xududiy yoki tashkiliy belgilari boʻyicha rivojlanmoqsa. Xalqaro savdoda yetakchi mavqe AQSH, Yevropa Ittifoki va Yaponiyaga tegishli. Ular hissasiga jahon eksporti va importining 60% i toʻgʻri keladi. Jumladan, 2019-yilda jahon tovarlar eksportining 33,4% i, jahon tovarlar importining 37,4% i “katta yettilik” mamlakatlari hissasiga toʻgʻri kelgan. Beshinchidan, xalqaro savdodagi asosiy savdo munosabatlari sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlar oʻrtasida yuz beradi. Bu koʻrsatkich umumiy savdoning 61% ini tashkil etadi. Oltinchidan, xalqaro savdoning tovar tarkibi ham oʻziga xos rivojlanish xususiyatlariga ega:  xalqaro tovar aylanmasiga tortilayotgan tovarlar oqimi chuqur diversifikatsiyaga ega. Jumladan, Germaniya 180 ta eksport pozitsiyasiga, Buyuk Britaniya va Fransiya —175 ta, Yaponiya 160 tadan ortiq pozitsiyaga ega; ilmiy-texnik taraqqiyot natijasida xalqaro savdoda tayyor mahsulotlar ulushi ortib bormoqda. Bu koʻrsatkich 2019-yilda jahon tovarlar savdosining taxminan 67,1% ga teng boʻldi;  xalqaro savdoda xomashyo va mineral yoqilgʻilarning ulushi qisqarib bormokda. Ushbu koʻrsatkich 1937-yilda 38,6% ni tashkil etgan boʻlsa, 2020-yilda 20,4% ga teng boʻldi;  jahon savdosida oziq-ovqat mahsulotlarining ulushi qisqarish tendensiyasiga ega boʻlib, bu koʻrsatkich 1937-yilda 22,8% ga, 2020yilda esa 7,5% ga teng boʻldi; Ilmiybaza.uz 1974-1975-yillardagi Jahon iqtisodiy inqirozidan keyin jahon eksportining tovar tarkibida toʻqimachilik va kiyim-kechaklar ulushi orta boshladi. Bu sohada rivojlanayotgan mamlakatlar ulushi keskin koʻpayib bordi. ХХ asrning ikkinchi yarmidan boshlab tashqi savdo notekis rivojlana boshladi. Mazkur holat jahon bozorida mamlakatlar oʻrnining oʻzgarish bilan izohlanadi. 6.1- jadval Tashqi savdo siyosatining dastaklarining guruhlanishi 2020-yilda deyarli barcha mintaqalarda savdo hajmining pasayishi ikki xonali raqam bilan oʻlchanadi, Shimoliy Amerika va Osiyoda eksport eng koʻp zarar koʻrdi. JST taxminiga koʻra, savdo qiymati murakkab zanjirli tarmoqlarda, ayniqsa elektronika va avtomobilsozlikda koʻproq tushishi mumkin. Koronavirus pandemiyasi transport va sayohatlardagi cheklovlar tufayli xizmatlar savdosiga bevosita ta’sir qilishi mumkin. Savdoning 2021-yilda tiklanishi kutilmoqda, ammo bu koronavirus tarqalishining davomiyligi va siyosat choralarining samaradorligiga bogʻliq. Ilmiybaza.uz 1974-1975-yillardagi Jahon iqtisodiy inqirozidan keyin jahon eksportining tovar tarkibida toʻqimachilik va kiyim-kechaklar ulushi orta boshladi. Bu sohada rivojlanayotgan mamlakatlar ulushi keskin koʻpayib bordi. ХХ asrning ikkinchi yarmidan boshlab tashqi savdo notekis rivojlana boshladi. Mazkur holat jahon bozorida mamlakatlar oʻrnining oʻzgarish bilan izohlanadi. 6.1- jadval Tashqi savdo siyosatining dastaklarining guruhlanishi 2020-yilda deyarli barcha mintaqalarda savdo hajmining pasayishi ikki xonali raqam bilan oʻlchanadi, Shimoliy Amerika va Osiyoda eksport eng koʻp zarar koʻrdi. JST taxminiga koʻra, savdo qiymati murakkab zanjirli tarmoqlarda, ayniqsa elektronika va avtomobilsozlikda koʻproq tushishi mumkin. Koronavirus pandemiyasi transport va sayohatlardagi cheklovlar tufayli xizmatlar savdosiga bevosita ta’sir qilishi mumkin. Savdoning 2021-yilda tiklanishi kutilmoqda, ammo bu koronavirus tarqalishining davomiyligi va siyosat choralarining samaradorligiga bogʻliq. Ilmiybaza.uz Oʻtgan asrning 80-yillarida Yaponiya mashina va asbobuskunalar eksporti boʻyicha jahonda birinchi oʻringa chiqib oldi. Yaponiya yengil va yuk avtomobillari, uy-roʻzgʻor buyumlari eksporti boʻyicha qolgan mamlakatlarni ortda koldirdi. Ammo yapon eksportining uchdan biri AQSHga toʻgʻri keladi. Yaponiyaning AQSH bilan savdo defitsiti 90-yillarda 50-60 mlrd. dollarni tashkil etgan. AQSHning xalqaro savdodagi ulushining qisqarib borishi amerika ishlab chiqarish tarmoqlari raqobatbardoshligining pasayishi bilan bogʻliq. Mutaxassislarning fikricha, ХХI asr boshlarida AQSH va Osiyo mamlakatlari xalqaro savdoda eng raqobatdardosh mamlakatlar hisoblanishadi. 2030-yilga borib AQSH, Yaponiya va Xitoy eng raqobatbardosh mamlakatlar sifatida e’tirof etilishi mumkin. Bunday uzok muddatli istiqbolli prognozlar boʻyicha keyingi oʻrinlarni Germaniya, Singapur, Janubiy Koreya, Malayziya va Shveysariya band etishi mumkin. Jahon savdosining hozirgi vaqtdagi holatini tahlil qilish shuni koʻrsatadiki, xalqaro savdo keyingi oʻn yilliklarda shiddat bilan rivojlanib va takomillashib bormokda. Unda nafaqat rivojlangan, balki rivojlanayotgan va oʻtish davri iqtisodiyogidagi mamlakatlar ham faol ishtirok etib, xar bir mamlakat oʻz ishtirokiga qarab iqtisodiy manfaatga ega boʻlmoqda. Lekin rivojlangan mamlakatlar tomonidan tashqi savdo aloqalariga muhim e’tibor qaratilishi va mamlakatning ega boʻlgan iqtisodiy salohiyatining yuqoriligi, bugungi kunda jahon savdosining istiqboldagi strategiyasini belgilab bermoqda. 6.2 Savollar 1. Jahon savdosining Tovar tarkibi qanday koʻrinishga ega va tovarlar xalqaro savdoda qanday qavday guruhlanadi? 2. Xalqaro savdoning xududiy tarkibidagi oʻzgarishlar tendensiyasiga xos xususiyatlar nimalardan iborat?. 3. Xalqaro savdoning barqaror oʻsish sur’atiga qaysi omillar ta’sir koʻrsatadi? Ilmiybaza.uz Oʻtgan asrning 80-yillarida Yaponiya mashina va asbobuskunalar eksporti boʻyicha jahonda birinchi oʻringa chiqib oldi. Yaponiya yengil va yuk avtomobillari, uy-roʻzgʻor buyumlari eksporti boʻyicha qolgan mamlakatlarni ortda koldirdi. Ammo yapon eksportining uchdan biri AQSHga toʻgʻri keladi. Yaponiyaning AQSH bilan savdo defitsiti 90-yillarda 50-60 mlrd. dollarni tashkil etgan. AQSHning xalqaro savdodagi ulushining qisqarib borishi amerika ishlab chiqarish tarmoqlari raqobatbardoshligining pasayishi bilan bogʻliq. Mutaxassislarning fikricha, ХХI asr boshlarida AQSH va Osiyo mamlakatlari xalqaro savdoda eng raqobatdardosh mamlakatlar hisoblanishadi. 2030-yilga borib AQSH, Yaponiya va Xitoy eng raqobatbardosh mamlakatlar sifatida e’tirof etilishi mumkin. Bunday uzok muddatli istiqbolli prognozlar boʻyicha keyingi oʻrinlarni Germaniya, Singapur, Janubiy Koreya, Malayziya va Shveysariya band etishi mumkin. Jahon savdosining hozirgi vaqtdagi holatini tahlil qilish shuni koʻrsatadiki, xalqaro savdo keyingi oʻn yilliklarda shiddat bilan rivojlanib va takomillashib bormokda. Unda nafaqat rivojlangan, balki rivojlanayotgan va oʻtish davri iqtisodiyogidagi mamlakatlar ham faol ishtirok etib, xar bir mamlakat oʻz ishtirokiga qarab iqtisodiy manfaatga ega boʻlmoqda. Lekin rivojlangan mamlakatlar tomonidan tashqi savdo aloqalariga muhim e’tibor qaratilishi va mamlakatning ega boʻlgan iqtisodiy salohiyatining yuqoriligi, bugungi kunda jahon savdosining istiqboldagi strategiyasini belgilab bermoqda. 6.2 Savollar 1. Jahon savdosining Tovar tarkibi qanday koʻrinishga ega va tovarlar xalqaro savdoda qanday qavday guruhlanadi? 2. Xalqaro savdoning xududiy tarkibidagi oʻzgarishlar tendensiyasiga xos xususiyatlar nimalardan iborat?. 3. Xalqaro savdoning barqaror oʻsish sur’atiga qaysi omillar ta’sir koʻrsatadi? Ilmiybaza.uz 6.3. Korona inqirozning xalqaro savdo va jahon bozori kon’yukturasiga ta’siri Jahon bankining ma’lumotlariga koʻra, jahon iqtisodiyoti oxirgi 50-yilda toʻrt marotaba tashqi qarz toʻlqinini boshidan kechirdi. Shundan, dastlabki uchtasi inqirozlar bilan yakunlandi. Ularning oxirgisi sifatida 2010-yildan buyon rivojlanayotgan mamlakatlarda qarz toʻlqini oʻzining eng yuqori choʻqqisiga chiqdi. 2018-yilda jami qarz 54 foiz punktga oshib, YAIMga nisbatan 170 foizni tashkil etdi. Joriy past foizli stavkalar yuqori qarz muammolarini bartaraf etishda asosiy vosita boʻlishi mumkin. Hozirgi kunga qadar iqtisodiy inqirozlar turli moliyaviy instirumentlarning nobarqarorligidan kelib chiqqan boʻlsa, joriy davrdagi inqirozni yuzaga kelishi tamomila oʻzgacha tus olganligi bilan farqlanadi. 2020-yilda qarz inqirozidan oʻzgacha tusga ega boʻlgan, boshlanishidan iqtisodiy xususiyat kasb etmagan inqiroz omili – bu pandemiya ekanligini kuzatishga toʻgʻri kelmoqda. Natijada, iqtisodiy qulashlarning yuz berishi boʻyicha ayrim signallar vujudga kelmoqda. Bulardan asosiysi “iqtisodiy ta’til”larning yuz berishidir. Boshqacha aytganda, yalpi iste’molning tushib ketishi va yalpi taklifning toʻxtalishi bilan bevosita bogʻliqdir. Mazkur iqtisodiy inqirozning eng asosiy belgisi sifatida – iqtisodiy harakatsizlikni keltirish mumkin. Bu sharoitda, davlatlarning eng asosiy vazifasi minimal iqtisodiy harakatni ta’minlab turishdan iborat boʻlishi lozim. Ilmiybaza.uz 6.3. Korona inqirozning xalqaro savdo va jahon bozori kon’yukturasiga ta’siri Jahon bankining ma’lumotlariga koʻra, jahon iqtisodiyoti oxirgi 50-yilda toʻrt marotaba tashqi qarz toʻlqinini boshidan kechirdi. Shundan, dastlabki uchtasi inqirozlar bilan yakunlandi. Ularning oxirgisi sifatida 2010-yildan buyon rivojlanayotgan mamlakatlarda qarz toʻlqini oʻzining eng yuqori choʻqqisiga chiqdi. 2018-yilda jami qarz 54 foiz punktga oshib, YAIMga nisbatan 170 foizni tashkil etdi. Joriy past foizli stavkalar yuqori qarz muammolarini bartaraf etishda asosiy vosita boʻlishi mumkin. Hozirgi kunga qadar iqtisodiy inqirozlar turli moliyaviy instirumentlarning nobarqarorligidan kelib chiqqan boʻlsa, joriy davrdagi inqirozni yuzaga kelishi tamomila oʻzgacha tus olganligi bilan farqlanadi. 2020-yilda qarz inqirozidan oʻzgacha tusga ega boʻlgan, boshlanishidan iqtisodiy xususiyat kasb etmagan inqiroz omili – bu pandemiya ekanligini kuzatishga toʻgʻri kelmoqda. Natijada, iqtisodiy qulashlarning yuz berishi boʻyicha ayrim signallar vujudga kelmoqda. Bulardan asosiysi “iqtisodiy ta’til”larning yuz berishidir. Boshqacha aytganda, yalpi iste’molning tushib ketishi va yalpi taklifning toʻxtalishi bilan bevosita bogʻliqdir. Mazkur iqtisodiy inqirozning eng asosiy belgisi sifatida – iqtisodiy harakatsizlikni keltirish mumkin. Bu sharoitda, davlatlarning eng asosiy vazifasi minimal iqtisodiy harakatni ta’minlab turishdan iborat boʻlishi lozim. Ilmiybaza.uz 6.3-rasm. Rivojlangan davlatlarda ishlab chiqarish sohasidagi oʻzgarishlar. 2020-yil fevralidan boshlab ayrim Xitoy kompaniyalari “Koronavirus obligatsiyalari”ni emissiya qilishni boshlashdi. Shenzhyen Аirlines aviakompaniyasi 600 mln. yuan miqdoridagi obligatsiyalarni muomalaga chiqardi. Jalb etilgan mablagʻlar asosan bekor qilingan parvozlar uchun biletlarning qiymatini yoʻlovchilarga qaytarib berish va oziq-ovqatlarni transportirovka qilish uchun moliyalashtirish tadbirlariga yoʻnaltirilishini ma’lum qilindi. Jahon bozorida esa, yirik iqtisodiyotga ega mamlakatlar oʻrtasida milliy valyutalari vositasida oʻzaro iqtisodiy musobaqalar boshlanib ketdi. Ba’zi ekspertlarning xulosalari АQSH dollarining xalqaro valyuta bozoridagi oʻrni yuanning qadri oshishi ortidan xavf ostida qolishini aks ettirmoqda. Xitoyning iqtisodiyot va boshqa sohalarga ahamiyati mamlakat chegaralaridan anchayin uzoqgacha seziladi. Xitoyliklar hammadan koʻp avtomobil, smartfon va boshqa mahsulotlarni sotib olishadi. Jahon sayyohlik tashkiloti ma’lumotlariga koʻra, xitoyliklar chet elga sayohat qilganlarida yiliga 258 0 20 40 60 80 100 120 D екабр 2019 Январ 2020 Феврал 2020 Март 2020 Апрел 2020 M ай 2020 Июнь 2020 Июль 2020 A вгуст 2020 Sanoat ishlab chiqarish X итой Америка Германия Россия Япония Хиндистон Франция Бразилия Ilmiybaza.uz 6.3-rasm. Rivojlangan davlatlarda ishlab chiqarish sohasidagi oʻzgarishlar. 2020-yil fevralidan boshlab ayrim Xitoy kompaniyalari “Koronavirus obligatsiyalari”ni emissiya qilishni boshlashdi. Shenzhyen Аirlines aviakompaniyasi 600 mln. yuan miqdoridagi obligatsiyalarni muomalaga chiqardi. Jalb etilgan mablagʻlar asosan bekor qilingan parvozlar uchun biletlarning qiymatini yoʻlovchilarga qaytarib berish va oziq-ovqatlarni transportirovka qilish uchun moliyalashtirish tadbirlariga yoʻnaltirilishini ma’lum qilindi. Jahon bozorida esa, yirik iqtisodiyotga ega mamlakatlar oʻrtasida milliy valyutalari vositasida oʻzaro iqtisodiy musobaqalar boshlanib ketdi. Ba’zi ekspertlarning xulosalari АQSH dollarining xalqaro valyuta bozoridagi oʻrni yuanning qadri oshishi ortidan xavf ostida qolishini aks ettirmoqda. Xitoyning iqtisodiyot va boshqa sohalarga ahamiyati mamlakat chegaralaridan anchayin uzoqgacha seziladi. Xitoyliklar hammadan koʻp avtomobil, smartfon va boshqa mahsulotlarni sotib olishadi. Jahon sayyohlik tashkiloti ma’lumotlariga koʻra, xitoyliklar chet elga sayohat qilganlarida yiliga 258 0 20 40 60 80 100 120 D екабр 2019 Январ 2020 Феврал 2020 Март 2020 Апрел 2020 M ай 2020 Июнь 2020 Июль 2020 A вгуст 2020 Sanoat ishlab chiqarish X итой Америка Германия Россия Япония Хиндистон Франция Бразилия Ilmiybaza.uz milliard dollar sarflashadi. Bu esa amerikaliklar qilgan xarajatlardan deyarli ikki baravar koʻp. Xitoy iqtisodiyoti yer yuzidagi deyarli har bir kompaniyaga oʻz ta’sirini oʻtkazadi. Xitoy mahsulotlari dunyoning barcha qismlariga yetkazib beriladi. Xitoyda ishlab chiqarishni toʻxtatish har qanday mamlakatda yoki umuman bir vaqtning oʻzida mahsulot yoki xizmatning tanqisligiga olib kelishi mumkin. Virus tarqalishining markaziga aylangan Uxan yirik sanoat markazidir. Masalan, u Fransiyadagi barcha investitsiyalarning qariyb 30 foizini tashkil etadi. Shaharda yirik avtomobilsozlik zavodlari ishlaydi, shuningdek, yetkazib beruvchilar va vositachilarning ofislari ham shu yerda joylashgan. Bu dunyoning boshqa qit’a va mintaqalari ishsizlik balosidan qutulib ketadi, degan ma’noni anglatmaydi. Inqiroz koʻlamini kamaytirish uchun XVF Lotin Аmerikasidagi 19 ta mamlakatga 3,4 milliard dollarga teng favqulodda kreditlar ajratdi. Аmmo Аmerika qit’asida eng katta iqtisodiy inqirozga yuz tutgan Venesuelaga moliyaviy yordam berilmadi, chunki Gʻarb va moliyaviy tashkilotlar Maduro hukumatidan yuz oʻgirgan. Osiyoning yirik mamlakatlaridan biri boʻlgan Indoneziya va uning poytaxti Jakartada ham vaziyat yaxshi emas. Bu mamlakatda pandemiya sababli ikki million odam ishsiz qolgan. Dunyoning qashshoq mamlakatlaridan biri hisoblangan Nayrobida ahvol yanada ayanchli. Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida ham ishsizlik bilan bogʻliq vaziya t juda ogʻir. Jahon banki ma’lumotlariga koʻra, Hindistonda 519 million ishchi kuchi mavjud. Qolaversa, mamlakatda qariyb 120 million immigrant shchi bor. Komendantlik soati tufayli millionlab odamlar ishsiz qoldi. Fors koʻrfazi mamlakatlaridan oʻn minglab ishchilarning yurtiga qaytgani ham vaziyatni battar ogʻirlashtirmoqda. Mintaqadagi qashshoqlik muammosi epidemiya natijasida yanada avj olgan. Ishsizlik muammosi kuchayib borayotgani va uning tiklanishi kelgusida uzoq muddat talab qilishini inobatga olsak, aholining bandlik koʻrsatkichlari АQSH uchun jiddiy muammoga aylanib, dunyodagi eng yirik iqtisodiyotga yetarlicha tahdid solmoqda. АQSHda karantin choralari tufayli yuzaga kelayotgan ishsizlik darajasi 1930-yillarda yuz bergan «Buyuk Ilmiybaza.uz milliard dollar sarflashadi. Bu esa amerikaliklar qilgan xarajatlardan deyarli ikki baravar koʻp. Xitoy iqtisodiyoti yer yuzidagi deyarli har bir kompaniyaga oʻz ta’sirini oʻtkazadi. Xitoy mahsulotlari dunyoning barcha qismlariga yetkazib beriladi. Xitoyda ishlab chiqarishni toʻxtatish har qanday mamlakatda yoki umuman bir vaqtning oʻzida mahsulot yoki xizmatning tanqisligiga olib kelishi mumkin. Virus tarqalishining markaziga aylangan Uxan yirik sanoat markazidir. Masalan, u Fransiyadagi barcha investitsiyalarning qariyb 30 foizini tashkil etadi. Shaharda yirik avtomobilsozlik zavodlari ishlaydi, shuningdek, yetkazib beruvchilar va vositachilarning ofislari ham shu yerda joylashgan. Bu dunyoning boshqa qit’a va mintaqalari ishsizlik balosidan qutulib ketadi, degan ma’noni anglatmaydi. Inqiroz koʻlamini kamaytirish uchun XVF Lotin Аmerikasidagi 19 ta mamlakatga 3,4 milliard dollarga teng favqulodda kreditlar ajratdi. Аmmo Аmerika qit’asida eng katta iqtisodiy inqirozga yuz tutgan Venesuelaga moliyaviy yordam berilmadi, chunki Gʻarb va moliyaviy tashkilotlar Maduro hukumatidan yuz oʻgirgan. Osiyoning yirik mamlakatlaridan biri boʻlgan Indoneziya va uning poytaxti Jakartada ham vaziyat yaxshi emas. Bu mamlakatda pandemiya sababli ikki million odam ishsiz qolgan. Dunyoning qashshoq mamlakatlaridan biri hisoblangan Nayrobida ahvol yanada ayanchli. Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida ham ishsizlik bilan bogʻliq vaziya t juda ogʻir. Jahon banki ma’lumotlariga koʻra, Hindistonda 519 million ishchi kuchi mavjud. Qolaversa, mamlakatda qariyb 120 million immigrant shchi bor. Komendantlik soati tufayli millionlab odamlar ishsiz qoldi. Fors koʻrfazi mamlakatlaridan oʻn minglab ishchilarning yurtiga qaytgani ham vaziyatni battar ogʻirlashtirmoqda. Mintaqadagi qashshoqlik muammosi epidemiya natijasida yanada avj olgan. Ishsizlik muammosi kuchayib borayotgani va uning tiklanishi kelgusida uzoq muddat talab qilishini inobatga olsak, aholining bandlik koʻrsatkichlari АQSH uchun jiddiy muammoga aylanib, dunyodagi eng yirik iqtisodiyotga yetarlicha tahdid solmoqda. АQSHda karantin choralari tufayli yuzaga kelayotgan ishsizlik darajasi 1930-yillarda yuz bergan «Buyuk Ilmiybaza.uz tushkunlik»dan (1929-1933-yillarda yuz bergan dunyo iqtisodiy inqirozi shunday deb ataladi) keyin misli koʻrilmagan koʻrsatkichga yetdi. 2008-2009-yillarda yuz bergan butunjahon moliyaviy inqirozidan keyin oʻn yillikda ketma-ket 100 oy davomida ishlab chiqarish hajmi oshgan, ish oʻrinlari yoʻqotilmagan, natijada joriy yil fevral oyida ishsizlikni soʻngi yarim asrdagi eng past darajagacha (3,5 foiz) kamaytira olgan mamlakat uchun bu misli koʻrilmagan muvaffaqiyatsizlik hisoblanadi. Oʻtgan asrda, ikkita jahon urushi oʻrtasida roʻy bergan «Buyuk tushkunlik»dan beri АQSHda ishsizlik darajasi hech qachon bunday xavfli koʻrinish olmagan: 1980-yillarda roʻy bergan iqtisodiy turgʻunlik davrida ham koʻrsatkichlar deyarli 10 foizdan oshmagan. АQSH zamonaviy tarixda bir kecha-kunduzda oʻn millionlab ish oʻrinlarini yoʻqotishga duch kelmagan. Аvvalgi rekord 1945-yilga tegishli edi. Oʻshanda АQSH ikkinchi jahon urushi tugagandan soʻng armiya safida boʻlgan millionlab askarlarni harbiy xizmatdan boʻshatadi va ular ishsizlarga aylanadi. Oʻshanda ham ahvol hozirgidan 10 baravar past boʻlgan – bir vaqtning oʻzida 2 million odam ishsiz qolgan. Iqtisodchilar bunday yirik koʻlamdagi yoʻqotishlar oʻrnini yaqin bir necha yil ichida, virus tarqalishidan oldingi eng past natijagacha tiklashning iloji boʻlmasligi mumkinligi haqida ogohlantirmoqda. Xalqaro mehnat tashkilotining ma’lumotlariga koʻra, dunyo miqyosida 25 million nafargacha odam ishsiz qolishi, ishchilar daromadlaridagi yoʻqotishlar esa 3,4 trillion АQSH dollarini tashkil etishi kutilayotgan edi. Аmmo yoz fasli birinchi oyining oʻrtalariga kelib dunyo miqyosidagi ishsizlar soni 300 milliondan oshib ketdi. Dunyo hukumatlari virus tarqalishi mobaynida ishchilar va bizneslarni qoʻllab-quvatlash maqsadida misli koʻrilmagan choralarga qoʻl urmoqda. Misol uchun, Britaniya hukumati koronavirus tufayli ishga chiqmagan xodimlar maoshining bir qismini toʻlashga va’da berdi. Iqtisodiy Hamkorlik va Taraqqiyot tashkilotining rahbari hukumatlarni pandemiya vaqtida budjetni tejash qoidalaridan voz kechishga, barcha imkoniyatlarni inqirozni hal etishga chaqirdi. Ilmiybaza.uz tushkunlik»dan (1929-1933-yillarda yuz bergan dunyo iqtisodiy inqirozi shunday deb ataladi) keyin misli koʻrilmagan koʻrsatkichga yetdi. 2008-2009-yillarda yuz bergan butunjahon moliyaviy inqirozidan keyin oʻn yillikda ketma-ket 100 oy davomida ishlab chiqarish hajmi oshgan, ish oʻrinlari yoʻqotilmagan, natijada joriy yil fevral oyida ishsizlikni soʻngi yarim asrdagi eng past darajagacha (3,5 foiz) kamaytira olgan mamlakat uchun bu misli koʻrilmagan muvaffaqiyatsizlik hisoblanadi. Oʻtgan asrda, ikkita jahon urushi oʻrtasida roʻy bergan «Buyuk tushkunlik»dan beri АQSHda ishsizlik darajasi hech qachon bunday xavfli koʻrinish olmagan: 1980-yillarda roʻy bergan iqtisodiy turgʻunlik davrida ham koʻrsatkichlar deyarli 10 foizdan oshmagan. АQSH zamonaviy tarixda bir kecha-kunduzda oʻn millionlab ish oʻrinlarini yoʻqotishga duch kelmagan. Аvvalgi rekord 1945-yilga tegishli edi. Oʻshanda АQSH ikkinchi jahon urushi tugagandan soʻng armiya safida boʻlgan millionlab askarlarni harbiy xizmatdan boʻshatadi va ular ishsizlarga aylanadi. Oʻshanda ham ahvol hozirgidan 10 baravar past boʻlgan – bir vaqtning oʻzida 2 million odam ishsiz qolgan. Iqtisodchilar bunday yirik koʻlamdagi yoʻqotishlar oʻrnini yaqin bir necha yil ichida, virus tarqalishidan oldingi eng past natijagacha tiklashning iloji boʻlmasligi mumkinligi haqida ogohlantirmoqda. Xalqaro mehnat tashkilotining ma’lumotlariga koʻra, dunyo miqyosida 25 million nafargacha odam ishsiz qolishi, ishchilar daromadlaridagi yoʻqotishlar esa 3,4 trillion АQSH dollarini tashkil etishi kutilayotgan edi. Аmmo yoz fasli birinchi oyining oʻrtalariga kelib dunyo miqyosidagi ishsizlar soni 300 milliondan oshib ketdi. Dunyo hukumatlari virus tarqalishi mobaynida ishchilar va bizneslarni qoʻllab-quvatlash maqsadida misli koʻrilmagan choralarga qoʻl urmoqda. Misol uchun, Britaniya hukumati koronavirus tufayli ishga chiqmagan xodimlar maoshining bir qismini toʻlashga va’da berdi. Iqtisodiy Hamkorlik va Taraqqiyot tashkilotining rahbari hukumatlarni pandemiya vaqtida budjetni tejash qoidalaridan voz kechishga, barcha imkoniyatlarni inqirozni hal etishga chaqirdi. Ilmiybaza.uz Аmmo, shu bilan birga, u budjet defisiti va davlat qarzlarining oshib ketishi qarzdor mamlakatlar iqtisodiy oʻsishini bir-ikki yilga sustlashtirishidan ogohlantirgan. Xalqaro valyuta fondi tahlillariga koʻra, 2019-yilda 2,9 foizga oʻsgan jahon iqtisodiyoti 2020-yilda 3 foizga qisqarishi mumkin. Bundan tashqari, XVF ishsizlik darajasi 2019yildagi 3,7 foizdan 9,2 foizga chiqishini taxmin qilmoqda. Hatto rivojlangan davlatlarda ham ishsizlik 6,6 foizdan 9,2 foizga koʻtarilishi kutilyapti. Xalqaro mehnat tashkilotining qayd etishicha, norasmiy iqtisodda band boʻlgan aholi qatlami rasmiy sektordagi ishchilardan koʻproq zarar koʻradi. Dunyo boʻylab norasmiy sektorda band aholi 2 milliarddan koʻproqni tashkil qiladi. XMT hisob-kitoblariga koʻra, dunyo boʻylab norasmiy iqtisodiyotda band boʻlgan millionlab kishilarning daromadlari karantinning birinchi oyida 60 foizga qisqardi. COVID-19 pandemiyasining global ta’siri dunyodagi favqulodda tibbiy- sanitariya doirasidan ancha chetga chiqib ketdi. Hozirda kelajagimizning barcha jabhalari – iqtisodiy, ijtimoiy, taraqqiyot sohalari va koʻpgina boshqa yoʻnalishlar jiddiy xavf ostiga tushib qoldi. Dunyoning qator mamlakatlarida millionlab ish joylari va korxonalarni saqlab qolishning imkoni bor boʻlib, buning uchun hukumatlar korxonalarning toʻxtovsiz ishlashini ta’minlaydigan, ishdan boʻshatishlarning oldini oladigan va zaif toifadagi xodimlarni himoyalay oladigan qat’iy choralarni koʻrishi zarur boʻlardi. Mustaqil Davlatlar Hamdoʻstligining koʻpchilik mamlakatlari shunday yoʻl tutdi. Hozirgi vaqtda davom etayotgan keskin pasayish uzoqqa choʻziladigan resessiyaga aylanib ketmasligi uchun bu davlatlarda ragʻbatlantiruvchi budjet- moliya va kredit-pul siyosati amalga oshirildi. Bu holat shundan dalolat beradiki, millionlab odamlar uchun daromad manbai hisoblangan. Korxona va tashkilotlar bunday ogʻir vaziyatda ham jon saqlab qolishi va imkon paydo boʻlish bilan hammasini boshidan boshlashga tayyor boʻlishi lozim edi. Koʻpgina mamlakatlar fuqarolar va iqtisodiyotni himoya qiladigan, ishchi- Ilmiybaza.uz Аmmo, shu bilan birga, u budjet defisiti va davlat qarzlarining oshib ketishi qarzdor mamlakatlar iqtisodiy oʻsishini bir-ikki yilga sustlashtirishidan ogohlantirgan. Xalqaro valyuta fondi tahlillariga koʻra, 2019-yilda 2,9 foizga oʻsgan jahon iqtisodiyoti 2020-yilda 3 foizga qisqarishi mumkin. Bundan tashqari, XVF ishsizlik darajasi 2019yildagi 3,7 foizdan 9,2 foizga chiqishini taxmin qilmoqda. Hatto rivojlangan davlatlarda ham ishsizlik 6,6 foizdan 9,2 foizga koʻtarilishi kutilyapti. Xalqaro mehnat tashkilotining qayd etishicha, norasmiy iqtisodda band boʻlgan aholi qatlami rasmiy sektordagi ishchilardan koʻproq zarar koʻradi. Dunyo boʻylab norasmiy sektorda band aholi 2 milliarddan koʻproqni tashkil qiladi. XMT hisob-kitoblariga koʻra, dunyo boʻylab norasmiy iqtisodiyotda band boʻlgan millionlab kishilarning daromadlari karantinning birinchi oyida 60 foizga qisqardi. COVID-19 pandemiyasining global ta’siri dunyodagi favqulodda tibbiy- sanitariya doirasidan ancha chetga chiqib ketdi. Hozirda kelajagimizning barcha jabhalari – iqtisodiy, ijtimoiy, taraqqiyot sohalari va koʻpgina boshqa yoʻnalishlar jiddiy xavf ostiga tushib qoldi. Dunyoning qator mamlakatlarida millionlab ish joylari va korxonalarni saqlab qolishning imkoni bor boʻlib, buning uchun hukumatlar korxonalarning toʻxtovsiz ishlashini ta’minlaydigan, ishdan boʻshatishlarning oldini oladigan va zaif toifadagi xodimlarni himoyalay oladigan qat’iy choralarni koʻrishi zarur boʻlardi. Mustaqil Davlatlar Hamdoʻstligining koʻpchilik mamlakatlari shunday yoʻl tutdi. Hozirgi vaqtda davom etayotgan keskin pasayish uzoqqa choʻziladigan resessiyaga aylanib ketmasligi uchun bu davlatlarda ragʻbatlantiruvchi budjet- moliya va kredit-pul siyosati amalga oshirildi. Bu holat shundan dalolat beradiki, millionlab odamlar uchun daromad manbai hisoblangan. Korxona va tashkilotlar bunday ogʻir vaziyatda ham jon saqlab qolishi va imkon paydo boʻlish bilan hammasini boshidan boshlashga tayyor boʻlishi lozim edi. Koʻpgina mamlakatlar fuqarolar va iqtisodiyotni himoya qiladigan, ishchi- Ilmiybaza.uz xodimlar va korxona-tashkilotlarga mablagʻlar bilan ta’minlaydigan qoʻllab- quvvatlovchi choratadbirlarni amalga oshira boshladilar. Mazkur choralarning maksimal darajada samarali boʻlishi uchun hukumatlar ish beruvchi tashkilotlar va kasaba uyushmalari bilan birgalikda odamlarni muhofaza qilish va ish joylarini saqlab qolishni ta’minlaydigan yechimlar ishlab chiqishdi. Bunday choralar qatoriga daromadlarni qoʻllab-quvvatlash, ish haqlarini subsidiyalash, rasmiy ishda ishlaydigan va vaqtincha ishdan boʻshayotgan xodimlarga nafaqalar toʻlash, oʻzini oʻzi band qilgan shaxslarga soliq imtiyozlarini taqdim etish, korxonalarga moliyaviy koʻmak berish kabilar kiritildi. Xalqaro miqyosda koʻrilgan va koʻrilayotgan choralardan maqsad – kambagʻallik va qashshoqlikka yoʻl qoʻymaslik. Chunki qashshoqlik har joyda ham jamiyat farovonligi uchun asosiy xavf hisoblanadi. Shunday ekan, dunyo hukumatlari bir tarafda karantin choralarini yumshatish, biznesni rivojlantirish, unga katta miqdorda madad ajratish, ikkinchi tomondan ijtimoiy masofaga rioya qilgan holda ijtimoiy obektlar va ishlab chiqarishni tezroq ishga tushirish yoʻlini tanlayapti. ? 6.3 Savollar Korona inqirozning qalqaro savdo qonyukturasiga tasirini baxolang.? Koronainqirozning Jahon bozori konyukturasiga tasirini baxolang. Xalqaro savdoning zamonaviy tarkibi va rivojlanish istiqbollariga baxo bering.? 6.3. Oʻzbekiston tashqi savdosining tarkibi va rivojlanish xususiyatlari Ilmiybaza.uz xodimlar va korxona-tashkilotlarga mablagʻlar bilan ta’minlaydigan qoʻllab- quvvatlovchi choratadbirlarni amalga oshira boshladilar. Mazkur choralarning maksimal darajada samarali boʻlishi uchun hukumatlar ish beruvchi tashkilotlar va kasaba uyushmalari bilan birgalikda odamlarni muhofaza qilish va ish joylarini saqlab qolishni ta’minlaydigan yechimlar ishlab chiqishdi. Bunday choralar qatoriga daromadlarni qoʻllab-quvvatlash, ish haqlarini subsidiyalash, rasmiy ishda ishlaydigan va vaqtincha ishdan boʻshayotgan xodimlarga nafaqalar toʻlash, oʻzini oʻzi band qilgan shaxslarga soliq imtiyozlarini taqdim etish, korxonalarga moliyaviy koʻmak berish kabilar kiritildi. Xalqaro miqyosda koʻrilgan va koʻrilayotgan choralardan maqsad – kambagʻallik va qashshoqlikka yoʻl qoʻymaslik. Chunki qashshoqlik har joyda ham jamiyat farovonligi uchun asosiy xavf hisoblanadi. Shunday ekan, dunyo hukumatlari bir tarafda karantin choralarini yumshatish, biznesni rivojlantirish, unga katta miqdorda madad ajratish, ikkinchi tomondan ijtimoiy masofaga rioya qilgan holda ijtimoiy obektlar va ishlab chiqarishni tezroq ishga tushirish yoʻlini tanlayapti. ? 6.3 Savollar Korona inqirozning qalqaro savdo qonyukturasiga tasirini baxolang.? Koronainqirozning Jahon bozori konyukturasiga tasirini baxolang. Xalqaro savdoning zamonaviy tarkibi va rivojlanish istiqbollariga baxo bering.? 6.3. Oʻzbekiston tashqi savdosining tarkibi va rivojlanish xususiyatlari Ilmiybaza.uz Mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar xorijiy davlatlar bilan savdo aloqalarining jadal oʻsishiga xizmat qilmoqda. Xususan, mamlakatning eksport salohiyatini oshirish boʻyicha qabul qilingan qarorlar mahalliy kompaniyalarga tashqi bozorlarda koʻproq tajriba orttirishga imkon beradi. Pirovardida ular jahon savdosida raqobatdosh ustunlikka ega boʻladi. Hukumatning bu borada soʻnggi yillarda amalga oshirayotgan eksportni ragʻbatlantirish, importni optimallashtirish va umuman olganda tashqi savdo muvozanatini ta’minlash maqsadida amalga oshirilayotgan islohotlar 2019-yil yakuni bilan respublikaning tashqi savdo aylanmasini 42,2 mlrd. AQSH dollariga yetishini va 2018-yilga nisbatan 8,7 mlrd. AQSH dollariga yoki 26,2% ga oshishini ta’minladi. Ushbu natija mamlakat tarixida eng yuqori koʻrsatkich sifatida qayd etildi. Soʻnggi yillarda hukumatimiz tomonidan sanoat tuzilmasini diversifikatsiya qilishni, eksportni qoʻllab-quvvatlash, import oʻrnini bosuvchi tovar va mahsulotlarni ishlab chiqarishni yanada oshirilishi natijasida eksport tarkibida sezilarli oʻzgarishga erishildi. Tashqi savdo aylanmasida 2019-yil eksport hajmi 17,9 mlrd. AQSH dollariga (oʻsish sur’ati – 128,0 %) va import hajmi 24,3 mlrd. AQSH dollariga (oʻsish sur’ati – 124,9 %) yetdi. Hisobot davrida 6,4 mlrd. AQSH dollari qiymatida passiv tashqi savdo balansi qayd etildi. Oʻzbekiston jahonning 193 dan ortiq mamlakatlari bilan savdo aloqalarini amalga oshirib kelmoqda. TSA-ning nisbatan salmoqli hissasi Xitoy Xalq Respublikasida (18,1%), Rossiya Federatsiyasida (15,7%), Qozogʻistonda (8,0%), Koreya Respublikasida (6,5%), Turkiyada (6,0%), Germaniyada (2,3%) va Qirgʻizistonda (2,0 %) qayd etilgan. 6.2-jadval. Ilmiybaza.uz Mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar xorijiy davlatlar bilan savdo aloqalarining jadal oʻsishiga xizmat qilmoqda. Xususan, mamlakatning eksport salohiyatini oshirish boʻyicha qabul qilingan qarorlar mahalliy kompaniyalarga tashqi bozorlarda koʻproq tajriba orttirishga imkon beradi. Pirovardida ular jahon savdosida raqobatdosh ustunlikka ega boʻladi. Hukumatning bu borada soʻnggi yillarda amalga oshirayotgan eksportni ragʻbatlantirish, importni optimallashtirish va umuman olganda tashqi savdo muvozanatini ta’minlash maqsadida amalga oshirilayotgan islohotlar 2019-yil yakuni bilan respublikaning tashqi savdo aylanmasini 42,2 mlrd. AQSH dollariga yetishini va 2018-yilga nisbatan 8,7 mlrd. AQSH dollariga yoki 26,2% ga oshishini ta’minladi. Ushbu natija mamlakat tarixida eng yuqori koʻrsatkich sifatida qayd etildi. Soʻnggi yillarda hukumatimiz tomonidan sanoat tuzilmasini diversifikatsiya qilishni, eksportni qoʻllab-quvvatlash, import oʻrnini bosuvchi tovar va mahsulotlarni ishlab chiqarishni yanada oshirilishi natijasida eksport tarkibida sezilarli oʻzgarishga erishildi. Tashqi savdo aylanmasida 2019-yil eksport hajmi 17,9 mlrd. AQSH dollariga (oʻsish sur’ati – 128,0 %) va import hajmi 24,3 mlrd. AQSH dollariga (oʻsish sur’ati – 124,9 %) yetdi. Hisobot davrida 6,4 mlrd. AQSH dollari qiymatida passiv tashqi savdo balansi qayd etildi. Oʻzbekiston jahonning 193 dan ortiq mamlakatlari bilan savdo aloqalarini amalga oshirib kelmoqda. TSA-ning nisbatan salmoqli hissasi Xitoy Xalq Respublikasida (18,1%), Rossiya Federatsiyasida (15,7%), Qozogʻistonda (8,0%), Koreya Respublikasida (6,5%), Turkiyada (6,0%), Germaniyada (2,3%) va Qirgʻizistonda (2,0 %) qayd etilgan. 6.2-jadval. Ilmiybaza.uz Respublika tashqi savdo aylanmasida yuqori ulushga ega boʻlgan 10 davlat (2019-yil yanvar-dekabr, mln. AQSH dollari) Shuningdek, qoʻshni davlatlar bilan oʻzaro aloqalarni mustahkamlash, mamlakatlarni iqtisodiy-ijtimoiy, savdo-sanoat hamda madaniy sohalardagi aloqalarini rivojlantirish borasida katta ishlar amalga oshirilayotganini koʻrish mumkin. Xususan, Tojikiston, Turkmaniston, Qirgʻiziston Respublikasi va Qozogʻiston kabi qoʻshni davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasida soʻnggi yillarda katta oʻzgarishlar kuzatilyapti. Misol uchun, soʻnggi uch yilda tashqi savdo aylanmasi Qirgʻiziston Respublikasi va Turkmaniston bilan 3 barobarga hamda Tojikiston va Qozogʻiston bilan 2 barobarga oshdi. Afgʻoniston bilan tashqi savdo yiliga 600 mln. AQSH dollari darajasida saqlanib qolmoqda. Qirgʻiziston Respublikasi, Tojikiston va Afgʻoniston bilan faol tashqi savdo balansi kuzatilganini mamlakatning tashqi savdodagi faoliyatini ijobiy natija sifatida baholash mumkin. Ilmiybaza.uz Respublika tashqi savdo aylanmasida yuqori ulushga ega boʻlgan 10 davlat (2019-yil yanvar-dekabr, mln. AQSH dollari) Shuningdek, qoʻshni davlatlar bilan oʻzaro aloqalarni mustahkamlash, mamlakatlarni iqtisodiy-ijtimoiy, savdo-sanoat hamda madaniy sohalardagi aloqalarini rivojlantirish borasida katta ishlar amalga oshirilayotganini koʻrish mumkin. Xususan, Tojikiston, Turkmaniston, Qirgʻiziston Respublikasi va Qozogʻiston kabi qoʻshni davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasida soʻnggi yillarda katta oʻzgarishlar kuzatilyapti. Misol uchun, soʻnggi uch yilda tashqi savdo aylanmasi Qirgʻiziston Respublikasi va Turkmaniston bilan 3 barobarga hamda Tojikiston va Qozogʻiston bilan 2 barobarga oshdi. Afgʻoniston bilan tashqi savdo yiliga 600 mln. AQSH dollari darajasida saqlanib qolmoqda. Qirgʻiziston Respublikasi, Tojikiston va Afgʻoniston bilan faol tashqi savdo balansi kuzatilganini mamlakatning tashqi savdodagi faoliyatini ijobiy natija sifatida baholash mumkin. Ilmiybaza.uz Boshqa davlatlar (qoʻshni davlatlardan tashqari) bilan esa tashqi savdo aylanmasida eng yuqori ulush Xitoy, Rossiya, Koreya, Turkiya va Germaniya davlatlari hissasiga toʻgʻri kelgan. Asosiy hamkordavlatlar qatorida Eron va Fransiya bilan faol tashqi savdo balansi ta’minlangan. 6.3-jadval. Oʻzbekiston Respublikasining ayrim hamkor davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasi dinamikasida eksport koʻrsatkichi Ilmiybaza.uz Boshqa davlatlar (qoʻshni davlatlardan tashqari) bilan esa tashqi savdo aylanmasida eng yuqori ulush Xitoy, Rossiya, Koreya, Turkiya va Germaniya davlatlari hissasiga toʻgʻri kelgan. Asosiy hamkordavlatlar qatorida Eron va Fransiya bilan faol tashqi savdo balansi ta’minlangan. 6.3-jadval. Oʻzbekiston Respublikasining ayrim hamkor davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasi dinamikasida eksport koʻrsatkichi Ilmiybaza.uz Tashqi iqtisodiy faoliyat boʻyicha 20 ta yirik hamkor-davlatlar orasidan beshta davlatda faol tashqi savdo balansi kuzatilgan, xususan, Afgʻoniston (612,1 mln. AQSH dollari), Qirgʻiziston (529,0 mln. AQSH dollari), Tojikiston (191,5 mln. AQSH dollari), Fransiya (65,7 mln. AQSH dollari) va Eron (15,0 mln. AQSH dollari). Qolgan 15 ta davlatlar bilan passiv tashqi savdo balansi saqlanib qolmoqda. Ilmiybaza.uz Tashqi iqtisodiy faoliyat boʻyicha 20 ta yirik hamkor-davlatlar orasidan beshta davlatda faol tashqi savdo balansi kuzatilgan, xususan, Afgʻoniston (612,1 mln. AQSH dollari), Qirgʻiziston (529,0 mln. AQSH dollari), Tojikiston (191,5 mln. AQSH dollari), Fransiya (65,7 mln. AQSH dollari) va Eron (15,0 mln. AQSH dollari). Qolgan 15 ta davlatlar bilan passiv tashqi savdo balansi saqlanib qolmoqda. Ilmiybaza.uz Oʻzbekistonning tashqi savdo aloqalarini rivojlanishi bozor islohotlarini amalga oshirish jarayonida mavjud boʻlgan milliy iqtisodiyotning real ehtiyojlari asosida amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, Oʻzbekiston jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashish, mamlakatni dunyoning bir qator rivojlangan davlatlaridan biri sifatida oʻrin egallashga qaratilgan. 6.4-jadval. Oʻzbekiston Respublikasining ayrim hamkor davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasi dinamikasida import koʻrsatkichi. Davlat nomi 2017 yil 2018yil 2019 yil Xitoy 4754,2 6433,5 7620,9 Import 2728,7 3558,1 5101,9 Rossiya 4728,7 5655,9 6626,9 Import 2709,5 3538,6 4134,4 Qozogʻiston 2055,8 2919,6 3367,7 Import 998,2 1567,4 1938,0 Koreya Respublikasi 1387,6 2159,2 2755,4 Import 1244,3 2050,5 2661,8 Turkiya 1552,5 2057,6 2525,2 import 674,7 1112,8 1321,6 Germaniya 620,0 778,7 980,1 import 587,5 725,0 926,2 Qirgʻiziston 253,7 402,8 829,0 import 75,4 133,1 150,0 Afgʻoniston 617,8 604,6 618,0 import 2,2 2,1 2,9 AQSH 215,0 415,0 596,2 Ilmiybaza.uz Oʻzbekistonning tashqi savdo aloqalarini rivojlanishi bozor islohotlarini amalga oshirish jarayonida mavjud boʻlgan milliy iqtisodiyotning real ehtiyojlari asosida amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, Oʻzbekiston jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashish, mamlakatni dunyoning bir qator rivojlangan davlatlaridan biri sifatida oʻrin egallashga qaratilgan. 6.4-jadval. Oʻzbekiston Respublikasining ayrim hamkor davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasi dinamikasida import koʻrsatkichi. Davlat nomi 2017 yil 2018yil 2019 yil Xitoy 4754,2 6433,5 7620,9 Import 2728,7 3558,1 5101,9 Rossiya 4728,7 5655,9 6626,9 Import 2709,5 3538,6 4134,4 Qozogʻiston 2055,8 2919,6 3367,7 Import 998,2 1567,4 1938,0 Koreya Respublikasi 1387,6 2159,2 2755,4 Import 1244,3 2050,5 2661,8 Turkiya 1552,5 2057,6 2525,2 import 674,7 1112,8 1321,6 Germaniya 620,0 778,7 980,1 import 587,5 725,0 926,2 Qirgʻiziston 253,7 402,8 829,0 import 75,4 133,1 150,0 Afgʻoniston 617,8 604,6 618,0 import 2,2 2,1 2,9 AQSH 215,0 415,0 596,2 Ilmiybaza.uz import 182,9 378,2 567,1 Turkmaniston 177,9 302,8 541,9 import 108,0 243,3 396,8 Tojikiston 237,9 390,5 497,0 import 51,8 153,0 152,8 6.5-jadval. Oʻzbekiston Respublikasining ayrim hamkor davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasi dinamikasida saldo koʻrsatkichi. Davlat nomi 2017 yil 2018 yil 2019 yil Xitoy 4754,2 6433,5 7620,9 Savdo -703,2 -682,7 -2582,9 Rossiya 4728,7 5655,9 6626,9 Savdo -690,3 -1421,3 -1641,9 Qozogʻiston 2055,8 2919,6 3367,7 Savdo 59,4 -215,2 -508,3 Koreya 1387,6 2159,2 2755,4 Respublikasi Savdo -1100,9 -1941,8 -2568,2 Turkiya 1552,5 2057,6 2525,2 Savdo 203,1 -168,0 -118,0 Germaniya 620,0 778,7 980,1 Savdo -555,0 -671,3 -872,3 Qirgʻiziston 253,7 402,8 829,0 Savdo 102,9 136,6 529,0 Afgʻoniston 617,8 604,6 618,0 Savdo 613,4 600,4 612,2 AQSH 215,0 415,0 596,2 Savdo -150,8 -341,4 -538,0 Turkmaniston 177,9 302,8 541,9 Ilmiybaza.uz import 182,9 378,2 567,1 Turkmaniston 177,9 302,8 541,9 import 108,0 243,3 396,8 Tojikiston 237,9 390,5 497,0 import 51,8 153,0 152,8 6.5-jadval. Oʻzbekiston Respublikasining ayrim hamkor davlatlar bilan tashqi savdo aylanmasi dinamikasida saldo koʻrsatkichi. Davlat nomi 2017 yil 2018 yil 2019 yil Xitoy 4754,2 6433,5 7620,9 Savdo -703,2 -682,7 -2582,9 Rossiya 4728,7 5655,9 6626,9 Savdo -690,3 -1421,3 -1641,9 Qozogʻiston 2055,8 2919,6 3367,7 Savdo 59,4 -215,2 -508,3 Koreya 1387,6 2159,2 2755,4 Respublikasi Savdo -1100,9 -1941,8 -2568,2 Turkiya 1552,5 2057,6 2525,2 Savdo 203,1 -168,0 -118,0 Germaniya 620,0 778,7 980,1 Savdo -555,0 -671,3 -872,3 Qirgʻiziston 253,7 402,8 829,0 Savdo 102,9 136,6 529,0 Afgʻoniston 617,8 604,6 618,0 Savdo 613,4 600,4 612,2 AQSH 215,0 415,0 596,2 Savdo -150,8 -341,4 -538,0 Turkmaniston 177,9 302,8 541,9 Ilmiybaza.uz Savdo -38,1 -183,8 -251,7 Tojikiston 237,9 390,5 497,0 Savdo 134,3 84,5 191,4 Oʻzbekiston Respublikasining tashqi savdo aylanmasi dinamikasi tahlili 2019-yilda oʻtgan yillarga nisbatan eksport va import hajmlarini oʻsishini koʻrsatdi. 2017-yilga nisbatan tashqi savdo aylanmasi 1,6 barobarga oshdi va import (1,9 barobar) esa eksportga (1,3 barobar) nisbatan tezroq oʻsdi. Tashqi savdo aylanmasining uchdan bir qismini MDH davlatlari tashkil etib, soʻnggi yillarga nisbatan asta-sekin kamayish tendensiyasi kuzatilmoqda. 6.5-rasm. Tashqi savdo aylanmasi dinamikasi hajmi (yanvar-dekabr, mlrd. AQSH dollari) Shuni ta’kidlab oʻtish kerakki, mamlakatning tashqi savdo faoliyatida mavsumiylik mavjud. Ya’ni, yil oʻrtasida nisbatan yuqori faollik kuzatilib, oylik tashqi savdo aylanmasi iyul oyida oʻzining eng yuqori qiymati – 4,8 mlrd. AQSH 6 26 , 33 , 4 2 , 42 14 14 17 , 9 6 12 , 19 , 4 24 , 3 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 2017 2018 2019 avdo ay lanma Tashqi s si Ek sp ort Import Ilmiybaza.uz Savdo -38,1 -183,8 -251,7 Tojikiston 237,9 390,5 497,0 Savdo 134,3 84,5 191,4 Oʻzbekiston Respublikasining tashqi savdo aylanmasi dinamikasi tahlili 2019-yilda oʻtgan yillarga nisbatan eksport va import hajmlarini oʻsishini koʻrsatdi. 2017-yilga nisbatan tashqi savdo aylanmasi 1,6 barobarga oshdi va import (1,9 barobar) esa eksportga (1,3 barobar) nisbatan tezroq oʻsdi. Tashqi savdo aylanmasining uchdan bir qismini MDH davlatlari tashkil etib, soʻnggi yillarga nisbatan asta-sekin kamayish tendensiyasi kuzatilmoqda. 6.5-rasm. Tashqi savdo aylanmasi dinamikasi hajmi (yanvar-dekabr, mlrd. AQSH dollari) Shuni ta’kidlab oʻtish kerakki, mamlakatning tashqi savdo faoliyatida mavsumiylik mavjud. Ya’ni, yil oʻrtasida nisbatan yuqori faollik kuzatilib, oylik tashqi savdo aylanmasi iyul oyida oʻzining eng yuqori qiymati – 4,8 mlrd. AQSH 6 26 , 33 , 4 2 , 42 14 14 17 , 9 6 12 , 19 , 4 24 , 3 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 2017 2018 2019 avdo ay lanma Tashqi s si Ek sp ort Import Ilmiybaza.uz dollari bilan respublikaning tashqi savdo muvozanatini ta’minladi. 2019-yil dekabrida tashqi savdo aylanmasi 3,9 mlrd. AQSH dollarini tashkil etdi va yilni passiv savdo balansi bilan yakunladi. Tashqi savdo aylanmasining choraklar kesimida tahlillari shuni koʻrsatdiki, eng yuqori tashqi savdo aylanmasi 12 mlrd. AQSH dollari bilan 2019-yilning III choragiga toʻgʻri kelib, 2017-2018-yilllarga nisbatan 1,5 barobar oshganini koʻrsatdi. 6.6-ram. Tovar va xizmatlar eksport-importining oylik dinamik koʻrsatkichlari (2019-yilning oylari boʻyicha, mlrd. AQSH dollari) 2017-2019-yillardagi tashqi savdo aylanmasi oʻsishiga alohida e’tibor berish talab etiladi. Ya’ni, 2019-yilning III choragida passiv tashqi savdo balansi 6,7 mlrd. AQSH dollarini tashkil etdi va 2017yilning И choragidagi koʻrsatkichga nisbatan 2,4 barobar oshgan. Soʻnggi yillarda hukumatimiz tomonidan sanoat tuzilmasini diversifikatsiya qilishni, eksportni qoʻllab-quvvatlash, import oʻrnini bosuvchi tovar va mahsulotlarni ishlab chiqarishni yanada oshirilishi natijasida eksport tarkibida sezilarli oʻzgarishga erishildi. 4 , 1 1 , 1 , 1 1 2 , 1 9 , 1 1 , 6 1 , 1 1 , 1 4 , 1 6 1 , 7 , 1 7 1 , 9 , 1 2 2 2 , 2 4 3 2 , 2 2 1 , 2 2 3 , 4 , 3 3 , 1 3 , 1 3 2 3 , , 3 9 8 , 4 3 9 , 3 , 1 3 , 1 3 5 , 9 , 3 0 1 2 3 4 5 6 Yanvar Fevral Mart Aprel May Iyun Iyul Avgust Sentyabr Oktyabr Noyabr Dekabr Eksport Import Tashqi savdo aylanmasi Ilmiybaza.uz dollari bilan respublikaning tashqi savdo muvozanatini ta’minladi. 2019-yil dekabrida tashqi savdo aylanmasi 3,9 mlrd. AQSH dollarini tashkil etdi va yilni passiv savdo balansi bilan yakunladi. Tashqi savdo aylanmasining choraklar kesimida tahlillari shuni koʻrsatdiki, eng yuqori tashqi savdo aylanmasi 12 mlrd. AQSH dollari bilan 2019-yilning III choragiga toʻgʻri kelib, 2017-2018-yilllarga nisbatan 1,5 barobar oshganini koʻrsatdi. 6.6-ram. Tovar va xizmatlar eksport-importining oylik dinamik koʻrsatkichlari (2019-yilning oylari boʻyicha, mlrd. AQSH dollari) 2017-2019-yillardagi tashqi savdo aylanmasi oʻsishiga alohida e’tibor berish talab etiladi. Ya’ni, 2019-yilning III choragida passiv tashqi savdo balansi 6,7 mlrd. AQSH dollarini tashkil etdi va 2017yilning И choragidagi koʻrsatkichga nisbatan 2,4 barobar oshgan. Soʻnggi yillarda hukumatimiz tomonidan sanoat tuzilmasini diversifikatsiya qilishni, eksportni qoʻllab-quvvatlash, import oʻrnini bosuvchi tovar va mahsulotlarni ishlab chiqarishni yanada oshirilishi natijasida eksport tarkibida sezilarli oʻzgarishga erishildi. 4 , 1 1 , 1 , 1 1 2 , 1 9 , 1 1 , 6 1 , 1 1 , 1 4 , 1 6 1 , 7 , 1 7 1 , 9 , 1 2 2 2 , 2 4 3 2 , 2 2 1 , 2 2 3 , 4 , 3 3 , 1 3 , 1 3 2 3 , , 3 9 8 , 4 3 9 , 3 , 1 3 , 1 3 5 , 9 , 3 0 1 2 3 4 5 6 Yanvar Fevral Mart Aprel May Iyun Iyul Avgust Sentyabr Oktyabr Noyabr Dekabr Eksport Import Tashqi savdo aylanmasi Ilmiybaza.uz 6.7-rasm. Tashqi savdo aylanmasi va balansining choraklik dinamik koʻrsatkichlari (2017-2019-yillarning choraklari boʻyicha, mlrd. AQSH dollari) Yurtimizda tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish borasida amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlar va dunyo mamlakatlari bilan olib borilayotgan mustahkam aloqalar natijasida mamlakatimizning eksport salohiyati oshib bormoqda. Shuningdek, hukumatimiz tomonidan bir qator soliq, bojxona imtiyozlarining yaratilishi, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarilishi milliy mahsulotlarimizni tashqi bozorlarda mustahkam oʻrin egallashlari uchun zamin yaratmoqda. Savdo hajmlarining kutilayotgan pasayishi 2020-yilda global iqtisodiyotning muqarrar umumiy pasayishining ajralmas qismi boʻlib, uning hisob-kitoblari hozirda 5% dan 30% gacha va undan yuqori oraligʻida oʻzgarib turadi. Shu munosabat bilan, urushdan keyingi davrda jahon savdosining oʻsishi jahon yalpi ichki mahsulotining oʻsish sur’atlaridan tez-tez ustun boʻlib turishini esga olish oʻrinlidir. Boshqacha aytganda, savdo iqtisodiy oʻsishning kuchli omili boʻlib xizmat qildi. Shubhasiz, endi yaqin oʻtmishdagi vaziyatga qaytish uchun yillar kerak, boʻladi. 2020-yilda deyarli barcha mintaqalarda savdo hajmining pasayishi ikki xonali raqam bilan oʻlchanadi, Shimoliy Amerika va Osiyoda eksport eng koʻp zarar 2 4 , , 1 3 3 , 9 3 1 , 3 , 4 , 2 3 2 , 8 4 , 6 4 , 1 4 , 3 2 5 , 4 2 , - 8 , 2 - 7 3 , - 3 8 , - 8 , 3 - 4 - 4 , 6 - , 5 1 - 8 , 5 - 3 , 5 - 6 - 6 , 7 - 3 6 , - 0 , 4 - 0 , 6 0 , 1 - 0 , 7 - 0 6 , - 4 1 , - 3 2 , - , 2 1 - 1 , 2 - 1 7 , - , 1 5 - 2 , 1 , 2 5 8 , 6 7 , 7 6 9 , 7 , 4 7 , 8 , 9 7 , 10 4 9 , 4 10 , 3 , 11 9 , 5 10 I II III IV I II III IV I II III IV Eksport Import Saldo Tashqi savdo aylanmasi Ilmiybaza.uz 6.7-rasm. Tashqi savdo aylanmasi va balansining choraklik dinamik koʻrsatkichlari (2017-2019-yillarning choraklari boʻyicha, mlrd. AQSH dollari) Yurtimizda tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirish borasida amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlar va dunyo mamlakatlari bilan olib borilayotgan mustahkam aloqalar natijasida mamlakatimizning eksport salohiyati oshib bormoqda. Shuningdek, hukumatimiz tomonidan bir qator soliq, bojxona imtiyozlarining yaratilishi, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarilishi milliy mahsulotlarimizni tashqi bozorlarda mustahkam oʻrin egallashlari uchun zamin yaratmoqda. Savdo hajmlarining kutilayotgan pasayishi 2020-yilda global iqtisodiyotning muqarrar umumiy pasayishining ajralmas qismi boʻlib, uning hisob-kitoblari hozirda 5% dan 30% gacha va undan yuqori oraligʻida oʻzgarib turadi. Shu munosabat bilan, urushdan keyingi davrda jahon savdosining oʻsishi jahon yalpi ichki mahsulotining oʻsish sur’atlaridan tez-tez ustun boʻlib turishini esga olish oʻrinlidir. Boshqacha aytganda, savdo iqtisodiy oʻsishning kuchli omili boʻlib xizmat qildi. Shubhasiz, endi yaqin oʻtmishdagi vaziyatga qaytish uchun yillar kerak, boʻladi. 2020-yilda deyarli barcha mintaqalarda savdo hajmining pasayishi ikki xonali raqam bilan oʻlchanadi, Shimoliy Amerika va Osiyoda eksport eng koʻp zarar 2 4 , , 1 3 3 , 9 3 1 , 3 , 4 , 2 3 2 , 8 4 , 6 4 , 1 4 , 3 2 5 , 4 2 , - 8 , 2 - 7 3 , - 3 8 , - 8 , 3 - 4 - 4 , 6 - , 5 1 - 8 , 5 - 3 , 5 - 6 - 6 , 7 - 3 6 , - 0 , 4 - 0 , 6 0 , 1 - 0 , 7 - 0 6 , - 4 1 , - 3 2 , - , 2 1 - 1 , 2 - 1 7 , - , 1 5 - 2 , 1 , 2 5 8 , 6 7 , 7 6 9 , 7 , 4 7 , 8 , 9 7 , 10 4 9 , 4 10 , 3 , 11 9 , 5 10 I II III IV I II III IV I II III IV Eksport Import Saldo Tashqi savdo aylanmasi Ilmiybaza.uz koʻradi. JST taxminiga koʻra, savdo qiymati murakkab zanjirli tarmoqlarda, ayniqsa elektronika va avtomobilsozlikda koʻproq tushishi mumkin. Koronavirus pandemiyasi transport va sayohatlardagi cheklovlar tufayli xizmatlar savdosiga bevosita ta’sir qilishi mumkin. Savdoning 2021-yilda tiklanishi kutilmoqda, ammo bu koronavirus tarqalishining davomiyligi va siyosat choralarining samaradorligiga bogʻliq. Dunyo tovarlari savdosi 2019-yilga nisbatan 2,9 foizga oʻsganidan soʻng, hajm jihatidan 10.1% ga ozgina pasayishni qayd etdi. Shu bilan birga, 2019-yilda jahon tovarlari eksportining dollar qiymati 3 foizga tushib, 18,89 trln.$ni tashkil etdi. Bundan farqli oʻlaroq, 2019-yilda dunyo tijorat xizmatlari savdosi oʻsdi, bunda eksport hajmi 2% ga oʻsib, 6,03 trln. $ni tashkil etdi. Xizmatlar savdosi 9 foizga oʻsgan 2018-yilga nisbatan kengaytirish sur’ati sekinroq boʻldi. Asosiy tushunchalar. Xalqaro savdoning koʻlami - tovar va xizmatlar xalqaro savdosining miqdoriy jihatlari. Xalqaro savdoning tarkibi — xalqaro savdoni aniqlovchi xududiy mutanosibliklar majmui va aloqalari. Xalqaro savdoning tovar tarkibi — xalqaro savdoni aniqlovchi tovar mutanosibliklar majmui va alokalari. Xalqaro savdoning xududiy tarkibi — bu xalqaro savdoning xududiy tarkibini aniqlovchi muganosibliklar va alokalar majmui. Xomashyo tovarlari — qishloq va oʻrmon xoʻjaligi, baliqchilik va ov maxsulotlari, qayta ishlash uchun katta sarf-xarajat talab etmaydigan qazilma boyliklar. Yarim tayyor maxsulot — yakunlovchi kayta ishlashni talab etadigan maxsulotlar. Tayyor maxsulotlar - oxirigacha tayyor mahsulotlar. Qisqa muddatda foydalanuvchi tayyor sanoat maxsulotlari — 1-yil va undan kiska davrda ishlatiladigan tovarlar. Ilmiybaza.uz koʻradi. JST taxminiga koʻra, savdo qiymati murakkab zanjirli tarmoqlarda, ayniqsa elektronika va avtomobilsozlikda koʻproq tushishi mumkin. Koronavirus pandemiyasi transport va sayohatlardagi cheklovlar tufayli xizmatlar savdosiga bevosita ta’sir qilishi mumkin. Savdoning 2021-yilda tiklanishi kutilmoqda, ammo bu koronavirus tarqalishining davomiyligi va siyosat choralarining samaradorligiga bogʻliq. Dunyo tovarlari savdosi 2019-yilga nisbatan 2,9 foizga oʻsganidan soʻng, hajm jihatidan 10.1% ga ozgina pasayishni qayd etdi. Shu bilan birga, 2019-yilda jahon tovarlari eksportining dollar qiymati 3 foizga tushib, 18,89 trln.$ni tashkil etdi. Bundan farqli oʻlaroq, 2019-yilda dunyo tijorat xizmatlari savdosi oʻsdi, bunda eksport hajmi 2% ga oʻsib, 6,03 trln. $ni tashkil etdi. Xizmatlar savdosi 9 foizga oʻsgan 2018-yilga nisbatan kengaytirish sur’ati sekinroq boʻldi. Asosiy tushunchalar. Xalqaro savdoning koʻlami - tovar va xizmatlar xalqaro savdosining miqdoriy jihatlari. Xalqaro savdoning tarkibi — xalqaro savdoni aniqlovchi xududiy mutanosibliklar majmui va aloqalari. Xalqaro savdoning tovar tarkibi — xalqaro savdoni aniqlovchi tovar mutanosibliklar majmui va alokalari. Xalqaro savdoning xududiy tarkibi — bu xalqaro savdoning xududiy tarkibini aniqlovchi muganosibliklar va alokalar majmui. Xomashyo tovarlari — qishloq va oʻrmon xoʻjaligi, baliqchilik va ov maxsulotlari, qayta ishlash uchun katta sarf-xarajat talab etmaydigan qazilma boyliklar. Yarim tayyor maxsulot — yakunlovchi kayta ishlashni talab etadigan maxsulotlar. Tayyor maxsulotlar - oxirigacha tayyor mahsulotlar. Qisqa muddatda foydalanuvchi tayyor sanoat maxsulotlari — 1-yil va undan kiska davrda ishlatiladigan tovarlar. Ilmiybaza.uz Uzok muddatda ishlatiladigan tovarlar - 1-yildan uzoq ishlatiladigan tovarlar. Qisqa muddatda ishlatiladigan iste’mol tovarlari (nooziqovqat) -1-yil va undan qisqa davrda ishlatiladigan tovarlar. Oʻrta muddatda iste’mol qilinadigan tovarlar - nisbatan kichik qiymatga ega boʻlgan 1-yildan 3-yilgacha ishlatish muddatiga ega tovarlar. Xalqaro savdo siyosati — jahon savdosini tartibga solishga yoʻnaltirilgan xalqaro tashkilot va xududiy ittifoqlar faoliyati. Nazorat savollari. 1. Xalqaro savdoning rivojlanish bosqichlariga xos xususiyatlar nimalardan iborat? 2. Jahon savdosi qanday tarkibga va rivojlanish tendensiyalariga ega? 3. Jahon savdosining tovar tarkibi qanday koʻrinishga ega va tovarlar xalqaro savdoda qavday guruhlanadi? 4. Xalqaro savdoning xududiy tarkibidagi oʻzgarishlar tendensiyasiga xos xususiyatlar nimalardan iborat? 5. Xalqaro savdoning barqaror oʻsish sur’atiga qaysi omillar ta’sir koʻrsatadi? 6. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining xalqaro savdoga ta’sirini baholang. Ilmiybaza.uz Uzok muddatda ishlatiladigan tovarlar - 1-yildan uzoq ishlatiladigan tovarlar. Qisqa muddatda ishlatiladigan iste’mol tovarlari (nooziqovqat) -1-yil va undan qisqa davrda ishlatiladigan tovarlar. Oʻrta muddatda iste’mol qilinadigan tovarlar - nisbatan kichik qiymatga ega boʻlgan 1-yildan 3-yilgacha ishlatish muddatiga ega tovarlar. Xalqaro savdo siyosati — jahon savdosini tartibga solishga yoʻnaltirilgan xalqaro tashkilot va xududiy ittifoqlar faoliyati. Nazorat savollari. 1. Xalqaro savdoning rivojlanish bosqichlariga xos xususiyatlar nimalardan iborat? 2. Jahon savdosi qanday tarkibga va rivojlanish tendensiyalariga ega? 3. Jahon savdosining tovar tarkibi qanday koʻrinishga ega va tovarlar xalqaro savdoda qavday guruhlanadi? 4. Xalqaro savdoning xududiy tarkibidagi oʻzgarishlar tendensiyasiga xos xususiyatlar nimalardan iborat? 5. Xalqaro savdoning barqaror oʻsish sur’atiga qaysi omillar ta’sir koʻrsatadi? 6. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining xalqaro savdoga ta’sirini baholang.