XALQARO SAVDONING ZAMONAVIY NAZARIYALARI

Yuklangan vaqt

2024-06-03

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

29

Faytl hajmi

1,3 MB


Ilmiybaza.uz 1 XALQARO SAVDONING ZAMONAVIY NAZARIYALARI Ushbu bobda quyidagi bilimlar bayon etilgan:  Xalqaro savdo nazariyalarining zamonaviy hususiyatlari.  Firmaning tashqi savdodagi samarasi.  Mark Melis modeli.  Autsorsing va insorsing tushunchalari.  Toʻliq boʻlmagan kontraktlar nazariyasi.  Xalqaro savdoning gravitatsion modeli.  Xalqaro savdoda gravitatsion modelning tadbiq qilish hususiyatlari. Ilmiybaza.uz 1 XALQARO SAVDONING ZAMONAVIY NAZARIYALARI Ushbu bobda quyidagi bilimlar bayon etilgan:  Xalqaro savdo nazariyalarining zamonaviy hususiyatlari.  Firmaning tashqi savdodagi samarasi.  Mark Melis modeli.  Autsorsing va insorsing tushunchalari.  Toʻliq boʻlmagan kontraktlar nazariyasi.  Xalqaro savdoning gravitatsion modeli.  Xalqaro savdoda gravitatsion modelning tadbiq qilish hususiyatlari.
Ilmiybaza.uz 2 Kirish Jahon xoʻjaligi rivojlanishining oʻziga xos xususiyatlaridan biri – bu xalqaro savdoning zamonaviy nazariyalari asosida xalqaro iqtisodiy munosabatlarning intensiv rivojlanib borishi hisoblanadi. Bu esa mamlakatlar, mamlakatlar guruhi, alohida firma va korxonalar oʻrtasida savdo-iqtisodiy aloqalarning kengayishi tobora chuqurlashuvi bilan izohlanadi. Ushbu holat jahon bozorida, shuningdek, uning turli segmentlarida yuzaga kelayotgan kon’yunkturaviy oʻzgarishlar har qanday davlatni jahon bozorida faollashishga, bunda xalqaro savdoning zamonaviy nazariyalari asosida tashqi savdoni tartibga solish, nazorat qilish va qoʻllab-quvvatlash vositalari hamda dastaklaridan har qachongidan ham koʻproq unumli foydalanishga undamoqda. 5.1. Xalqaro savdo nazariyalarining zamonaviy hususiyatlari Xalqaro savdoning zamonaviy hususiyatlari: • ilm-fan va texnika taraqqiyoti ta’sirida mahsulot hamda xizmatlar savdosi hajmining keskin ortishi; • xalqaro savdo rivojlanayotgan mamlakatlar salmogʻining qisqarishi; • fan va texnika taraqqiyoti ta’sirida jahon eksportining tovar tarkibidagi fan sigʻimkorligi yuqori boʻlgan mahsulot va xizmatlar ulushining ortishi; Ilmiybaza.uz 2 Kirish Jahon xoʻjaligi rivojlanishining oʻziga xos xususiyatlaridan biri – bu xalqaro savdoning zamonaviy nazariyalari asosida xalqaro iqtisodiy munosabatlarning intensiv rivojlanib borishi hisoblanadi. Bu esa mamlakatlar, mamlakatlar guruhi, alohida firma va korxonalar oʻrtasida savdo-iqtisodiy aloqalarning kengayishi tobora chuqurlashuvi bilan izohlanadi. Ushbu holat jahon bozorida, shuningdek, uning turli segmentlarida yuzaga kelayotgan kon’yunkturaviy oʻzgarishlar har qanday davlatni jahon bozorida faollashishga, bunda xalqaro savdoning zamonaviy nazariyalari asosida tashqi savdoni tartibga solish, nazorat qilish va qoʻllab-quvvatlash vositalari hamda dastaklaridan har qachongidan ham koʻproq unumli foydalanishga undamoqda. 5.1. Xalqaro savdo nazariyalarining zamonaviy hususiyatlari Xalqaro savdoning zamonaviy hususiyatlari: • ilm-fan va texnika taraqqiyoti ta’sirida mahsulot hamda xizmatlar savdosi hajmining keskin ortishi; • xalqaro savdo rivojlanayotgan mamlakatlar salmogʻining qisqarishi; • fan va texnika taraqqiyoti ta’sirida jahon eksportining tovar tarkibidagi fan sigʻimkorligi yuqori boʻlgan mahsulot va xizmatlar ulushining ortishi;
Ilmiybaza.uz 3 • tashqi savdo aylanmasining jon boshiga baholangan qiymatining notekis taqsimlanishi; • yangi tarmoq va ishlab chiqarishning vujudga kelishi; • qator mamlakatlarning ayrim mahsulotlar importiga bogʻliqligining ortishi; • tashqi bozorda ortiqcha mahsulotni sotishdan turli mamlakat korxonalari oʻrtasidagi hamkorlik aloqalari asosida avvaldan kelishilgan holda mahsulotni yetkazib berish shakliga oʻtilishi. Xalqaro savdoning tovar tarkibi — xalqaro savdoning tarkibini aniqlovchi tovar mutanosibliklari majmuyi va aloqalaridan iborat boʻlib, maqsadi inson ehtiyojlariga moslashtirish nuqtayi nazaridan xalqaro savdo sohasida tovarlarni tabaqalashtirish hisoblanadi. Xalqaro savdoning hududiy tarkibi — bu xalqaro savdoning hududiy tarkibini aniqlovchi mutanosibliklar va aloqalar majmuyi boʻlib, ushbu tarkib xalqaro savdoning quyidagi xususiyatlari va rivojianish yoʻnalishlarini ajratish imkonini beradi:•alohida mamlakatlarning savdo oqimlarini ajratish; • bir guruh mamlakatlar oʻrtasidagi savdo oqimlarini ajratish; • mintaqalar oʻrtasidagi savdo oqimlarini ajratish; • Xalqaro savdoning aksariyat ulushi oqimlarining rivojlangan mamlakatlar guruhida yigʻilganligi; • Jahonning yirik savdo imperiyalari boʻlib AQSH, Germaniya va Yaponiya hisoblanadi; • AQSH eksportining faollashuvi; Ilmiybaza.uz 3 • tashqi savdo aylanmasining jon boshiga baholangan qiymatining notekis taqsimlanishi; • yangi tarmoq va ishlab chiqarishning vujudga kelishi; • qator mamlakatlarning ayrim mahsulotlar importiga bogʻliqligining ortishi; • tashqi bozorda ortiqcha mahsulotni sotishdan turli mamlakat korxonalari oʻrtasidagi hamkorlik aloqalari asosida avvaldan kelishilgan holda mahsulotni yetkazib berish shakliga oʻtilishi. Xalqaro savdoning tovar tarkibi — xalqaro savdoning tarkibini aniqlovchi tovar mutanosibliklari majmuyi va aloqalaridan iborat boʻlib, maqsadi inson ehtiyojlariga moslashtirish nuqtayi nazaridan xalqaro savdo sohasida tovarlarni tabaqalashtirish hisoblanadi. Xalqaro savdoning hududiy tarkibi — bu xalqaro savdoning hududiy tarkibini aniqlovchi mutanosibliklar va aloqalar majmuyi boʻlib, ushbu tarkib xalqaro savdoning quyidagi xususiyatlari va rivojianish yoʻnalishlarini ajratish imkonini beradi:•alohida mamlakatlarning savdo oqimlarini ajratish; • bir guruh mamlakatlar oʻrtasidagi savdo oqimlarini ajratish; • mintaqalar oʻrtasidagi savdo oqimlarini ajratish; • Xalqaro savdoning aksariyat ulushi oqimlarining rivojlangan mamlakatlar guruhida yigʻilganligi; • Jahonning yirik savdo imperiyalari boʻlib AQSH, Germaniya va Yaponiya hisoblanadi; • AQSH eksportining faollashuvi;
Ilmiybaza.uz 4 • Yaponiya eksportining oʻsishi (birinchi navbatda, boshqa Osiyo mamlakatlariga); • Janubiy Osiyo mamlakatlarida xalqaro savdoning faol rivojlanishi (koʻproq Pokiston va Hindiston hisobiga); • Sharqiy Osiyo va qisman Lotin Amerikasi mamlakatlari xalqaro savdosining ustun darajada rivojlanishi (Yaponiyadan tashqari) • Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlari tashqi savdosining sekin rivojlanishi. Xalqaro savdoning zamonaviy hududiy tarkibidagi oʻzgarishlar tendensiyasi quyidagilar orqali ifodalandi: • xalqaro savdoda bozor iqtisodiyoti rivojlanganmamlakatlar ulushining saqlanib qolishi • xalqaro savdo asosiy qismining rivojlangan mamlakatlar guruhi ichida mujassamlashuvi; • rivojlanayotgan mamlakatlar ulushining ortishi; • rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlar oʻrtasida savdo aloqalari hajmining ortishi; Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda zamonaviy xalqaro savdoning rivojianish omillari quyidagilardan iborat: milliy iqtisodiyotlarning ochiqligi; milliy iqtisodiyotlar ishlab chiqarish salohiyatining oʻsishi; xalqaro savdoning hududiy va tovar tarkibining oʻzgarishi; xalqaro savdo mexanizmlarining murakkablashuvi; xizmatlar sohasining rivojlanishi; intellektual va ilmiy-texnik faoliyatning moddiylashgan va moddiylashmagan shaklida rivojlanishi. Ilmiybaza.uz 4 • Yaponiya eksportining oʻsishi (birinchi navbatda, boshqa Osiyo mamlakatlariga); • Janubiy Osiyo mamlakatlarida xalqaro savdoning faol rivojlanishi (koʻproq Pokiston va Hindiston hisobiga); • Sharqiy Osiyo va qisman Lotin Amerikasi mamlakatlari xalqaro savdosining ustun darajada rivojlanishi (Yaponiyadan tashqari) • Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlari tashqi savdosining sekin rivojlanishi. Xalqaro savdoning zamonaviy hududiy tarkibidagi oʻzgarishlar tendensiyasi quyidagilar orqali ifodalandi: • xalqaro savdoda bozor iqtisodiyoti rivojlanganmamlakatlar ulushining saqlanib qolishi • xalqaro savdo asosiy qismining rivojlangan mamlakatlar guruhi ichida mujassamlashuvi; • rivojlanayotgan mamlakatlar ulushining ortishi; • rivojlanayotgan va rivojlangan mamlakatlar oʻrtasida savdo aloqalari hajmining ortishi; Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda zamonaviy xalqaro savdoning rivojianish omillari quyidagilardan iborat: milliy iqtisodiyotlarning ochiqligi; milliy iqtisodiyotlar ishlab chiqarish salohiyatining oʻsishi; xalqaro savdoning hududiy va tovar tarkibining oʻzgarishi; xalqaro savdo mexanizmlarining murakkablashuvi; xizmatlar sohasining rivojlanishi; intellektual va ilmiy-texnik faoliyatning moddiylashgan va moddiylashmagan shaklida rivojlanishi.
Ilmiybaza.uz 5 5.1 Xalqaro savdoning tovar tarkibi nimalardan iborat ? Xalqaro savdoning zamonaviy xususiyatlarini ketma ketligi qanday ? ? 5.2. Firmaning tashqi savdodagi samarasi va Mark Melits modeli Porterning fikriga koʻra, mamlakatning raqobatbardoshligini va shu sababli zamonaviy tashqi savdoning rivojlanishini belgilaydigan asosiy parametrlar (determinantlar): 1. Faktor shartlari. Porter ushbu omillar mamlakat tomonidan meros boʻlib oʻtmaydi, balki ishlab chiqarishni kengaytirish jarayonida yaratiladi, deb hisoblaydi. 2. Talab shartlari. Ushbu parametr ichki bozor talablarini, firmaning rivojlanishini, jahon bozorining potentsial rivojlanishi bilan oʻzaro bogʻliqligini belgilaydi. Porterning ta’kidlashicha, ichki bozor talablari kompaniya faoliyatiga ta’sir koʻrsatish uchun juda muhimdir. Masalan, kichkina xonalarda yashovchi yaponlar Yaponiya sanoati ishlab chiqarishni boshlagan arzon energiya tejaydigan konditsionerlarni iste’mol qilishni boshqargan. Keyinchalik bunday konditsionerlar butun dunyoda keng qoʻllanilgan boʻlib, bu ularning eksportini yapon kompaniyalari tomonidan ta’minlagan. 3. Bogʻliq va xizmat koʻrsatish sohalari. Kompaniya faoliyatiga bevosita ta’sir koʻrsatadigan samarali ishlab chiqarish muhiti mavjudligini tavsiflaydi. Italiya zargarlik buyumlari ishlab chiqaradigan firmalar Ilmiybaza.uz 5 5.1 Xalqaro savdoning tovar tarkibi nimalardan iborat ? Xalqaro savdoning zamonaviy xususiyatlarini ketma ketligi qanday ? ? 5.2. Firmaning tashqi savdodagi samarasi va Mark Melits modeli Porterning fikriga koʻra, mamlakatning raqobatbardoshligini va shu sababli zamonaviy tashqi savdoning rivojlanishini belgilaydigan asosiy parametrlar (determinantlar): 1. Faktor shartlari. Porter ushbu omillar mamlakat tomonidan meros boʻlib oʻtmaydi, balki ishlab chiqarishni kengaytirish jarayonida yaratiladi, deb hisoblaydi. 2. Talab shartlari. Ushbu parametr ichki bozor talablarini, firmaning rivojlanishini, jahon bozorining potentsial rivojlanishi bilan oʻzaro bogʻliqligini belgilaydi. Porterning ta’kidlashicha, ichki bozor talablari kompaniya faoliyatiga ta’sir koʻrsatish uchun juda muhimdir. Masalan, kichkina xonalarda yashovchi yaponlar Yaponiya sanoati ishlab chiqarishni boshlagan arzon energiya tejaydigan konditsionerlarni iste’mol qilishni boshqargan. Keyinchalik bunday konditsionerlar butun dunyoda keng qoʻllanilgan boʻlib, bu ularning eksportini yapon kompaniyalari tomonidan ta’minlagan. 3. Bogʻliq va xizmat koʻrsatish sohalari. Kompaniya faoliyatiga bevosita ta’sir koʻrsatadigan samarali ishlab chiqarish muhiti mavjudligini tavsiflaydi. Italiya zargarlik buyumlari ishlab chiqaradigan firmalar
Ilmiybaza.uz 6 rivojlanib bormoqda, chunki Italiya qimmatbaho toshlar va metallga ishlov berish mashinalari boʻyicha dunyoda etakchi hisoblanadi. 4. Firma strategiyasi va raqobat. Shu bilan birga, barchaga bir xil tadbiq etiladigan har qanday yagona va universal boshqaruv tizimini ajratib koʻrsatish mumkin emas. Mebel, yoritish moslamalari, qadoqlash mashinalari ishlab chiqarishda etakchi boʻlgan italiyalik firmalar dinamizm, boshqaruvning qattiq shakllarining yoʻqligi, tez oʻzgarishi bilan ajralib turadi. Optikani ishlab chiqarishga ixtisoslashgan nemis kompaniyalari, aniq muhandislik uchun markazlashtirilgan boshqaruvning qattiq tizimi odatiy holdir. 5.3. Autsorsing va insorsing tushunchalari hamda toʻliq boʻlmagan kontraktlar nazariyasi Koʻp millatli va autsorsing. Korporatsiya qachon koʻp millatli boʻladi? AQSH statistikasida AQSH kompaniyasi chet el tomonidan boshqariladigan hisoblanadi va shuning uchun uning aksiyalarining 10 foizi yoki undan koʻprogʻi chet el kompaniyasida boʻlsa, chet elda joylashgan koʻp millatli kompaniyaning shoʻba korxonasi hisoblanadi; gʻoya shundan iboratki, samarali nazoratni etkazish uchun 10 foiz etarli. Xuddi shunday, AQSHda joylashgan kompaniya ham chet el firmasining 10 foizidan koʻprogʻiga ega boʻlsa, koʻp millatli hisoblanadi. Nazorat qiluvchi (egalik qiluvchi) firma koʻp millatli otaona, "boshqariladigan" firmalar koʻp millatli filiallar deb nomlanadi. Agar AQSH firmasi chet el firmasining 10 foizidan koʻpini sotib oladigan boʻlsa yoki AQSH firmasi chet elda yangi ishlab chiqarish quvvatini quradigan boʻlsa, bu sarmoyalar AQSHning toʻgʻridantoʻgʻri Ilmiybaza.uz 6 rivojlanib bormoqda, chunki Italiya qimmatbaho toshlar va metallga ishlov berish mashinalari boʻyicha dunyoda etakchi hisoblanadi. 4. Firma strategiyasi va raqobat. Shu bilan birga, barchaga bir xil tadbiq etiladigan har qanday yagona va universal boshqaruv tizimini ajratib koʻrsatish mumkin emas. Mebel, yoritish moslamalari, qadoqlash mashinalari ishlab chiqarishda etakchi boʻlgan italiyalik firmalar dinamizm, boshqaruvning qattiq shakllarining yoʻqligi, tez oʻzgarishi bilan ajralib turadi. Optikani ishlab chiqarishga ixtisoslashgan nemis kompaniyalari, aniq muhandislik uchun markazlashtirilgan boshqaruvning qattiq tizimi odatiy holdir. 5.3. Autsorsing va insorsing tushunchalari hamda toʻliq boʻlmagan kontraktlar nazariyasi Koʻp millatli va autsorsing. Korporatsiya qachon koʻp millatli boʻladi? AQSH statistikasida AQSH kompaniyasi chet el tomonidan boshqariladigan hisoblanadi va shuning uchun uning aksiyalarining 10 foizi yoki undan koʻprogʻi chet el kompaniyasida boʻlsa, chet elda joylashgan koʻp millatli kompaniyaning shoʻba korxonasi hisoblanadi; gʻoya shundan iboratki, samarali nazoratni etkazish uchun 10 foiz etarli. Xuddi shunday, AQSHda joylashgan kompaniya ham chet el firmasining 10 foizidan koʻprogʻiga ega boʻlsa, koʻp millatli hisoblanadi. Nazorat qiluvchi (egalik qiluvchi) firma koʻp millatli otaona, "boshqariladigan" firmalar koʻp millatli filiallar deb nomlanadi. Agar AQSH firmasi chet el firmasining 10 foizidan koʻpini sotib oladigan boʻlsa yoki AQSH firmasi chet elda yangi ishlab chiqarish quvvatini quradigan boʻlsa, bu sarmoyalar AQSHning toʻgʻridantoʻgʻri
Ilmiybaza.uz 7 xorijiy investitsiyalari oqimi (FDI) hisoblanadi, ikkinchisi esa greyenfiyeld FDI deb nomlanadi. FDI (yoki transchegaraviy birlashmalar va qoʻshilishlar) deb nomlanadi. Aksincha, xorijiy firmalarning Qoʻshma Shtatlardagi ishlab chiqarish korxonalariga kiritgan sarmoyalari AQSHning xorijiy investitsiyalarining kirib kelishi hisoblanadi. Keyingi misollar misolida biz toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar oqimlarining dunyo miqyosidagi modellarini tasvirlaymiz. Hozircha biz firmaning koʻp millatli ota-ona boʻlish toʻgʻrisidagi qaroriga e’tibor qaratmoqdamiz. Nima uchun firma chet elda filialni boshqarishni tanlaydi? Javob, qisman filial amalga oshiradigan ishlab chiqarish faoliyatiga bogʻliq. Ushbu faoliyat ikkita asosiy toifaga boʻlinadi: (1) filial ishlab chiqarish jarayonini (bosh firma oʻz ichki korxonalarida olib boradigan) dunyoning boshqa joylarida takrorlaydi; va (2) ishlab chiqarish zanjiri uzilib, ishlab chiqarish jarayonlarining qismlari filial joylashgan joyga oʻtkaziladi. Faoliyatning birinchi turini amalga oshiradigan filiallarga sarmoya kiritish gorizontal chet el investitsiyalari sifatida tasniflanadi. Ikkinchi turdagi faoliyatni amalga oshiradigan filiallarga sarmoya kiritish vertikal toʻgʻridan-toʻgʻri toʻgʻridan-toʻgʻri chet el investitsiyalari deb tasniflanadi. Vertikal chet el investitsiyalari asosan mamlakatlar oʻrtasidagi ishlab chiqarish xarajatlari farqlari (ishlab chiqarish jarayonining boshqa joyda bajarilishi mumkin boʻlgan qismlari uchun) bilan bogʻliq. Mamlakatlar oʻrtasidagi narx farqiga nima sabab boʻladi? Bu biz 3 dan 7 gacha boʻlgan boblarda ishlab chiqilgan qiyosiy ustunlik nazariyasining natijasidir. Masalan, Intel (dunyodagi eng yirik kompyuter chiplari ishlab chiqaruvchisi) chiplarni ishlab chiqarishni gofret ishlab chiqarish, yigʻish va sinovlarga ajratdi. Gofret ishlab chiqarish va u bilan bogʻliq boʻlgan tadqiqotlar va ishlab chiqishlar juda koʻp mahorat talab qiladi, shuning Ilmiybaza.uz 7 xorijiy investitsiyalari oqimi (FDI) hisoblanadi, ikkinchisi esa greyenfiyeld FDI deb nomlanadi. FDI (yoki transchegaraviy birlashmalar va qoʻshilishlar) deb nomlanadi. Aksincha, xorijiy firmalarning Qoʻshma Shtatlardagi ishlab chiqarish korxonalariga kiritgan sarmoyalari AQSHning xorijiy investitsiyalarining kirib kelishi hisoblanadi. Keyingi misollar misolida biz toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar oqimlarining dunyo miqyosidagi modellarini tasvirlaymiz. Hozircha biz firmaning koʻp millatli ota-ona boʻlish toʻgʻrisidagi qaroriga e’tibor qaratmoqdamiz. Nima uchun firma chet elda filialni boshqarishni tanlaydi? Javob, qisman filial amalga oshiradigan ishlab chiqarish faoliyatiga bogʻliq. Ushbu faoliyat ikkita asosiy toifaga boʻlinadi: (1) filial ishlab chiqarish jarayonini (bosh firma oʻz ichki korxonalarida olib boradigan) dunyoning boshqa joylarida takrorlaydi; va (2) ishlab chiqarish zanjiri uzilib, ishlab chiqarish jarayonlarining qismlari filial joylashgan joyga oʻtkaziladi. Faoliyatning birinchi turini amalga oshiradigan filiallarga sarmoya kiritish gorizontal chet el investitsiyalari sifatida tasniflanadi. Ikkinchi turdagi faoliyatni amalga oshiradigan filiallarga sarmoya kiritish vertikal toʻgʻridan-toʻgʻri toʻgʻridan-toʻgʻri chet el investitsiyalari deb tasniflanadi. Vertikal chet el investitsiyalari asosan mamlakatlar oʻrtasidagi ishlab chiqarish xarajatlari farqlari (ishlab chiqarish jarayonining boshqa joyda bajarilishi mumkin boʻlgan qismlari uchun) bilan bogʻliq. Mamlakatlar oʻrtasidagi narx farqiga nima sabab boʻladi? Bu biz 3 dan 7 gacha boʻlgan boblarda ishlab chiqilgan qiyosiy ustunlik nazariyasining natijasidir. Masalan, Intel (dunyodagi eng yirik kompyuter chiplari ishlab chiqaruvchisi) chiplarni ishlab chiqarishni gofret ishlab chiqarish, yigʻish va sinovlarga ajratdi. Gofret ishlab chiqarish va u bilan bogʻliq boʻlgan tadqiqotlar va ishlab chiqishlar juda koʻp mahorat talab qiladi, shuning
Ilmiybaza.uz 8 uchun Intel hanuzgacha ushbu faoliyatning aksariyatini Qoʻshma Shtatlarda, shuningdek Irlandiya va Isroilda (malakali ishchi kuchi nisbatan ancha koʻp boʻlgan joylarda) amalga oshiradi. Boshqa tomondan, chiplarni yigʻish va sinovdan oʻtkazish koʻp mehnat talab qiladi va Intel ushbu ishlab chiqarish jarayonlarini Malayziya, Filippin, Kosta-Rika va Xitoy kabi ishchi kuchi nisbatan koʻp boʻlgan mamlakatlarga koʻchirdi. Ushbu vertikal toʻgʻridantoʻgʻri xorijiy investitsiyalar - bu eng tez rivojlanayotgan chet el investitsiyalarining turlaridan biri boʻlib, yirik investitsiyalar ortida rivojlanayotgan mamlakatlarga xorijiy investitsiyalarning kirib kelishining oʻsishi (5.3.1- grafikga qarang). Vertikal chet el investitsiyalaridan farqli oʻlaroq, gorizontal chet el investitsiyalarida rivojlangan mamlakatlar oʻrtasidagi oqimlar ustunlik qiladi; ya’ni koʻp millatli otaona ham, filiallar ham rivojlangan mamlakatlarda joylashgan. Ushbu turdagi toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalarning asosiy sababi ishlab chiqarishni firmaning yirik mijozlar bazasi yaqinida joylashtirishdir. Demak, savdo va transport xarajatlari ushbu tashqi investitsiyalar qarori uchun ishlab chiqarish xarajatlari farqiga qaraganda ancha muhim rol oʻynaydi. Dunyoning eng yirik avtoulovlari ishlab chiqaruvchisi boʻlgan Toyota misolini koʻrib chiqing (hech boʻlmaganda, yozish paytida, Volksvagen yaqin soniyada boʻlsa ham). 1980-yillarning boshlarida Toyota deyarli barcha yengil va yuk mashinalarini Yaponiyada ishlab chiqardi va ularni butun dunyoga eksport qildi, lekin asosan Shimoliy Amerika va Evropaga. Ushbu bozorlarga katta savdo xarajatlari (asosan savdo cheklovlari sababli; 9bobga qarang) va u erda talab darajasining koʻtarilishi Toyota kompaniyasini chet elda ishlab chiqarishni asta-sekin kengaytirdi. 2009-yilga kelib, Toyota oʻz avtomobillarining yarmidan koʻpini xorijdagi yigʻish zavodlarida ishlab Ilmiybaza.uz 8 uchun Intel hanuzgacha ushbu faoliyatning aksariyatini Qoʻshma Shtatlarda, shuningdek Irlandiya va Isroilda (malakali ishchi kuchi nisbatan ancha koʻp boʻlgan joylarda) amalga oshiradi. Boshqa tomondan, chiplarni yigʻish va sinovdan oʻtkazish koʻp mehnat talab qiladi va Intel ushbu ishlab chiqarish jarayonlarini Malayziya, Filippin, Kosta-Rika va Xitoy kabi ishchi kuchi nisbatan koʻp boʻlgan mamlakatlarga koʻchirdi. Ushbu vertikal toʻgʻridantoʻgʻri xorijiy investitsiyalar - bu eng tez rivojlanayotgan chet el investitsiyalarining turlaridan biri boʻlib, yirik investitsiyalar ortida rivojlanayotgan mamlakatlarga xorijiy investitsiyalarning kirib kelishining oʻsishi (5.3.1- grafikga qarang). Vertikal chet el investitsiyalaridan farqli oʻlaroq, gorizontal chet el investitsiyalarida rivojlangan mamlakatlar oʻrtasidagi oqimlar ustunlik qiladi; ya’ni koʻp millatli otaona ham, filiallar ham rivojlangan mamlakatlarda joylashgan. Ushbu turdagi toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalarning asosiy sababi ishlab chiqarishni firmaning yirik mijozlar bazasi yaqinida joylashtirishdir. Demak, savdo va transport xarajatlari ushbu tashqi investitsiyalar qarori uchun ishlab chiqarish xarajatlari farqiga qaraganda ancha muhim rol oʻynaydi. Dunyoning eng yirik avtoulovlari ishlab chiqaruvchisi boʻlgan Toyota misolini koʻrib chiqing (hech boʻlmaganda, yozish paytida, Volksvagen yaqin soniyada boʻlsa ham). 1980-yillarning boshlarida Toyota deyarli barcha yengil va yuk mashinalarini Yaponiyada ishlab chiqardi va ularni butun dunyoga eksport qildi, lekin asosan Shimoliy Amerika va Evropaga. Ushbu bozorlarga katta savdo xarajatlari (asosan savdo cheklovlari sababli; 9bobga qarang) va u erda talab darajasining koʻtarilishi Toyota kompaniyasini chet elda ishlab chiqarishni asta-sekin kengaytirdi. 2009-yilga kelib, Toyota oʻz avtomobillarining yarmidan koʻpini xorijdagi yigʻish zavodlarida ishlab
Ilmiybaza.uz 9 chiqardi. Toyota oʻzining eng mashhur Korolla rusumidagi avtomobillarini Braziliya, Kanada, Xitoy, Hindiston, Yaponiya, Pokiston, Janubiy Afrika, Tayvan, Tailand, Turkiya, AQSH, Buyuk Britaniya, Vetnamdagi yigʻish zavodlarida ishlab chiqarish jarayonini takrorladi. , va Venesuela: Bu amalda gorizontal toʻgʻridan-toʻgʻri tashqi investitsiyalar. Toʻgʻridan-toʻgʻri horijiy investitsiyalarning namunalari Dunyo boʻylab oqimlar 5.1-rasmda soʻnggi 40-yil ichida dunyo miqyosida toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar oqimlarining hajmi qanday rivojlanganligi koʻrsatilgan. Biz birinchi navbatda chet el investitsiyalarining oqimlari muvozanatli boʻlishi kerak boʻlgan dunyo uchun qonuniyatlarni koʻrib chiqamiz: shuning uchun dunyoga tushadigan oqimlar dunyo oqimlariga tengdir. 1990-yillarning oʻrtalaridan oxirlariga qadar koʻp millatli faollik katta oʻsish kuzatilganini koʻrayapmiz, bu paytda butun dunyoga toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalar oqimi besh baravar koʻpaydi, keyin esa 2000-yillarning boshlarida. Shuningdek, chet el investitsiyalarining oʻsish sur’atlari juda notekis, ulkan choʻqqilar va chuqurliklar mavjud. Ushbu davrdagi muhim moliyaviy va valyuta hodisalari, ularning barchasi ham chet el investitsiyalarining salbiy oqibatlariga ta’sir qilmagan boʻlib, Yaponiyada aktivlar narxining pufakchasini oʻz ichiga oladi (1986-2003), 1990-yil boshidagi ERM inqirozi (bu 16 sentyabrning qora chorshanbasiga olib keldi), 1992-yil, Buyuk Britaniya funt sterlingni ERM-dan olib chiqishga majbur boʻlganida), 1990- yillarning boshlari, dunyodagi tanazzul, AQSHda 1990-yillardagi jamgʻarma va kredit inqirozi, 1990-yillardagi Finlyandiya va Shvetsiya bank inqirozlari, 1994-yilgi spekulyativ peso Meksikadagi inqiroz, 1997- yilgi Osiyo moliyaviy inqirozi, 1998-yilgi Rossiya moliyaviy inqirozi, Ilmiybaza.uz 9 chiqardi. Toyota oʻzining eng mashhur Korolla rusumidagi avtomobillarini Braziliya, Kanada, Xitoy, Hindiston, Yaponiya, Pokiston, Janubiy Afrika, Tayvan, Tailand, Turkiya, AQSH, Buyuk Britaniya, Vetnamdagi yigʻish zavodlarida ishlab chiqarish jarayonini takrorladi. , va Venesuela: Bu amalda gorizontal toʻgʻridan-toʻgʻri tashqi investitsiyalar. Toʻgʻridan-toʻgʻri horijiy investitsiyalarning namunalari Dunyo boʻylab oqimlar 5.1-rasmda soʻnggi 40-yil ichida dunyo miqyosida toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar oqimlarining hajmi qanday rivojlanganligi koʻrsatilgan. Biz birinchi navbatda chet el investitsiyalarining oqimlari muvozanatli boʻlishi kerak boʻlgan dunyo uchun qonuniyatlarni koʻrib chiqamiz: shuning uchun dunyoga tushadigan oqimlar dunyo oqimlariga tengdir. 1990-yillarning oʻrtalaridan oxirlariga qadar koʻp millatli faollik katta oʻsish kuzatilganini koʻrayapmiz, bu paytda butun dunyoga toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalar oqimi besh baravar koʻpaydi, keyin esa 2000-yillarning boshlarida. Shuningdek, chet el investitsiyalarining oʻsish sur’atlari juda notekis, ulkan choʻqqilar va chuqurliklar mavjud. Ushbu davrdagi muhim moliyaviy va valyuta hodisalari, ularning barchasi ham chet el investitsiyalarining salbiy oqibatlariga ta’sir qilmagan boʻlib, Yaponiyada aktivlar narxining pufakchasini oʻz ichiga oladi (1986-2003), 1990-yil boshidagi ERM inqirozi (bu 16 sentyabrning qora chorshanbasiga olib keldi), 1992-yil, Buyuk Britaniya funt sterlingni ERM-dan olib chiqishga majbur boʻlganida), 1990- yillarning boshlari, dunyodagi tanazzul, AQSHda 1990-yillardagi jamgʻarma va kredit inqirozi, 1990-yillardagi Finlyandiya va Shvetsiya bank inqirozlari, 1994-yilgi spekulyativ peso Meksikadagi inqiroz, 1997- yilgi Osiyo moliyaviy inqirozi, 1998-yilgi Rossiya moliyaviy inqirozi,
Ilmiybaza.uz 10 Argentinadagi iqtisodiy inqiroz (1998-2002), dot-kom inqirozi va 2000- yillarning oxiridagi jahon moliyaviy inqirozi. Yuqoridagilardan 1990- yillarning boshlarida ERM inqirozi va butun dunyo boʻylab turgʻunlik, Argentina inqirozi va 2000-yildagi moliyaviy inqiroz (nuqta-komning yorilishi). 5.1-rasm. Toʻgʻridan-toʻgʻri horijiy investitsiyalarning chiqib ketishi. 2007-2009-yillardagi eng soʻnggi moliyaviy inqiroz butun dunyoga toʻgʻri keladigan investitsiyalar oqimlarining pasayishiga yoki katta inqirozga olib kelganga oʻxshaydi. Soʻnggi paytlarda, YAIMning oʻsishi va eng yirik fond bozorlarining barchasi sezilarli yutuqlarga erishgan boʻlsa ham, 2012-yilda global toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalar oqimlari keskin pasayib ketdi. (Iqtisodiy tiklanishning moʻrtligi va siyosiy barqarorlik bilan bogʻliq noaniqlik muhim rol oʻynadi, shuningdek, koʻp millatli kompaniyalar tomonidan daromadlarni qaytarib berish.) Ushbu xorijiy investitsiyalarning aksariyati transchegaraviy qoʻshilish va qoʻshilish bilan Ilmiybaza.uz 10 Argentinadagi iqtisodiy inqiroz (1998-2002), dot-kom inqirozi va 2000- yillarning oxiridagi jahon moliyaviy inqirozi. Yuqoridagilardan 1990- yillarning boshlarida ERM inqirozi va butun dunyo boʻylab turgʻunlik, Argentina inqirozi va 2000-yildagi moliyaviy inqiroz (nuqta-komning yorilishi). 5.1-rasm. Toʻgʻridan-toʻgʻri horijiy investitsiyalarning chiqib ketishi. 2007-2009-yillardagi eng soʻnggi moliyaviy inqiroz butun dunyoga toʻgʻri keladigan investitsiyalar oqimlarining pasayishiga yoki katta inqirozga olib kelganga oʻxshaydi. Soʻnggi paytlarda, YAIMning oʻsishi va eng yirik fond bozorlarining barchasi sezilarli yutuqlarga erishgan boʻlsa ham, 2012-yilda global toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalar oqimlari keskin pasayib ketdi. (Iqtisodiy tiklanishning moʻrtligi va siyosiy barqarorlik bilan bogʻliq noaniqlik muhim rol oʻynadi, shuningdek, koʻp millatli kompaniyalar tomonidan daromadlarni qaytarib berish.) Ushbu xorijiy investitsiyalarning aksariyati transchegaraviy qoʻshilish va qoʻshilish bilan
Ilmiybaza.uz 11 bogʻliq boʻlib, Greyenfiyeld FDI esa nisbatan barqaror boʻlib qoldi. Xorijiy investitsiyalar tushumining mamlakatlar guruhlari boʻyicha taqsimlanishiga nazar tashlaydigan boʻlsak, tarixiy jihatdan OEKD-ning eng boy mamlakatlari ichki investitsiyalarni eng koʻp oluvchilar boʻlgan. Shu bilan birga, biz ushbu tushumlarning past daromadli qolgan mamlakatlarga yoʻnaltirilgan xorijiy investitsiyalarga qaraganda ancha oʻzgaruvchanligini (bu erda qoʻshilish va qoʻshilish bilan bogʻliq boʻlgan toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar toʻplangan) koʻrayapmiz. Va nihoyat, biz buni ham koʻramiz. OESДdan tashqarida boʻlgan mamlakatlarga toʻgʻri keladigan toʻgʻridan toʻgʻri investitsiyalarning ulushi doimiy ravishda kengayib bordi. Bu 2009-yildan buyon dunyo boʻylab toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalar oqimlarining qariyb yarmini tashkil etdi. BRISS mamlakatlari (Braziliya, Rossiya Federatsiyasi, Hindiston, Xitoy va Janubiy Afrika) ushbu oʻsishning katta qismini tashkil etdi: ushbu mamlakatlarga toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar oqimlari qariyb uch baravar koʻpaydi oʻtgan oʻn yil. 5.2-rasmlarda firmalar xorijiy investitsiyalarning chiqib ketishi bilan shugʻullanadigan eng yaxshi 25 mamlakat roʻyxati keltirilgan. Ushbu oqimlar juda oʻzgaruvchan boʻlgani uchun, ayniqsa soʻnggi inqiroz bilan, soʻnggi uch yil ichida ular oʻrtacha hisoblangan. Koʻrib turganimizdek, xorijiy investitsiyalarning chet elga chiqib ketishida hali ham rivojlangan iqtisodiyotlar ustunlik qilmoqda; ammo biz rivojlanayotgan yirik davlatlar, xususan, Xitoy (jumladan, Gonkong) tobora muhim rol oʻynayotganini koʻramiz. Darhaqiqat, xorijiy investitsiyalarning eng tez oʻsib boruvchi segmentlaridan biri bu rivojlanayotgan mamlakatlardan boshqa rivojlanayotgan mamlakatlarga yoʻnaltirilgan oqimlardir. Ushbu nisbatan yangi chet el investitsiyalarida Xitoy va Hindistondagi koʻp millatli kompaniyalar katta rol oʻynaydi. Shuningdek, biz xalqaro soliq siyosati Ilmiybaza.uz 11 bogʻliq boʻlib, Greyenfiyeld FDI esa nisbatan barqaror boʻlib qoldi. Xorijiy investitsiyalar tushumining mamlakatlar guruhlari boʻyicha taqsimlanishiga nazar tashlaydigan boʻlsak, tarixiy jihatdan OEKD-ning eng boy mamlakatlari ichki investitsiyalarni eng koʻp oluvchilar boʻlgan. Shu bilan birga, biz ushbu tushumlarning past daromadli qolgan mamlakatlarga yoʻnaltirilgan xorijiy investitsiyalarga qaraganda ancha oʻzgaruvchanligini (bu erda qoʻshilish va qoʻshilish bilan bogʻliq boʻlgan toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar toʻplangan) koʻrayapmiz. Va nihoyat, biz buni ham koʻramiz. OESДdan tashqarida boʻlgan mamlakatlarga toʻgʻri keladigan toʻgʻridan toʻgʻri investitsiyalarning ulushi doimiy ravishda kengayib bordi. Bu 2009-yildan buyon dunyo boʻylab toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiyalar oqimlarining qariyb yarmini tashkil etdi. BRISS mamlakatlari (Braziliya, Rossiya Federatsiyasi, Hindiston, Xitoy va Janubiy Afrika) ushbu oʻsishning katta qismini tashkil etdi: ushbu mamlakatlarga toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar oqimlari qariyb uch baravar koʻpaydi oʻtgan oʻn yil. 5.2-rasmlarda firmalar xorijiy investitsiyalarning chiqib ketishi bilan shugʻullanadigan eng yaxshi 25 mamlakat roʻyxati keltirilgan. Ushbu oqimlar juda oʻzgaruvchan boʻlgani uchun, ayniqsa soʻnggi inqiroz bilan, soʻnggi uch yil ichida ular oʻrtacha hisoblangan. Koʻrib turganimizdek, xorijiy investitsiyalarning chet elga chiqib ketishida hali ham rivojlangan iqtisodiyotlar ustunlik qilmoqda; ammo biz rivojlanayotgan yirik davlatlar, xususan, Xitoy (jumladan, Gonkong) tobora muhim rol oʻynayotganini koʻramiz. Darhaqiqat, xorijiy investitsiyalarning eng tez oʻsib boruvchi segmentlaridan biri bu rivojlanayotgan mamlakatlardan boshqa rivojlanayotgan mamlakatlarga yoʻnaltirilgan oqimlardir. Ushbu nisbatan yangi chet el investitsiyalarida Xitoy va Hindistondagi koʻp millatli kompaniyalar katta rol oʻynaydi. Shuningdek, biz xalqaro soliq siyosati
Ilmiybaza.uz 12 toʻgʻridantoʻgʻri investitsiyalarning joylashishini belgilashi mumkinligini koʻramiz. Masalan, Britaniyaning Virjiniya orollari, agar u xalqaro soliq panohi maqomiga ega boʻlmaganida, bu eng yaxshi 25 roʻyxatiga kira olmaydi. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bilan shugʻullanadigan ushbu firmalar asosan offshor kompaniyalardir: Ular Britaniyaning Virjiniya orollarida joylashgan, ammo ularning ishlab chiqarish faoliyati dunyoning boshqa joylarida joylashgan. Xorijiy investitsiyalarning oqimlari jahon iqtisodiyotida koʻp millatli kompaniyalar mavjudligini oʻlchashning yagona usuli emas. Boshqa chora- tadbirlar savdo, qoʻshimcha qiymat (sotib olingan oraliq mahsulotlarni olib tashlagan holda sotish) va ish bilan ta’minlash kabi iqtisodiy faoliyatga asoslangan. 5.2-расм. Toʻgʻridan-toʻgʻri horijiy investitsiyalar oqimlari. Xorijiy investitsiyalarning filiallarini sotish koʻpincha koʻp millatli faoliyatning etaloni sifatida ishlatiladi. Bu koʻp millatli kompaniyalar faoliyatini eksport hajmlari bilan taqqoslashda tegishli koʻrsatkichni taqdim Ilmiybaza.uz 12 toʻgʻridantoʻgʻri investitsiyalarning joylashishini belgilashi mumkinligini koʻramiz. Masalan, Britaniyaning Virjiniya orollari, agar u xalqaro soliq panohi maqomiga ega boʻlmaganida, bu eng yaxshi 25 roʻyxatiga kira olmaydi. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bilan shugʻullanadigan ushbu firmalar asosan offshor kompaniyalardir: Ular Britaniyaning Virjiniya orollarida joylashgan, ammo ularning ishlab chiqarish faoliyati dunyoning boshqa joylarida joylashgan. Xorijiy investitsiyalarning oqimlari jahon iqtisodiyotida koʻp millatli kompaniyalar mavjudligini oʻlchashning yagona usuli emas. Boshqa chora- tadbirlar savdo, qoʻshimcha qiymat (sotib olingan oraliq mahsulotlarni olib tashlagan holda sotish) va ish bilan ta’minlash kabi iqtisodiy faoliyatga asoslangan. 5.2-расм. Toʻgʻridan-toʻgʻri horijiy investitsiyalar oqimlari. Xorijiy investitsiyalarning filiallarini sotish koʻpincha koʻp millatli faoliyatning etaloni sifatida ishlatiladi. Bu koʻp millatli kompaniyalar faoliyatini eksport hajmlari bilan taqqoslashda tegishli koʻrsatkichni taqdim
Ilmiybaza.uz 13 etadi. Shu bilan birga, koʻp millatli kompaniyalar savdosi koʻpincha mamlakat Yalpi ichki mahsuloti bilan taqqoslanadi, masalan, koʻp millatli kompaniyalarning sotish hajmi dunyodagi koʻplab mamlakatlarning YAIMiga nisbatan yuqori. 2015-yilda butun dunyo uchun eng yirik 100 koʻp millatli kompaniyalarning umumiy savdo hajmi jahon YAIMning 10,7 foizini tashkil etdi. Biroq, hayratlanarli darajada, bu taqqoslash chalgʻituvchi va koʻp millatli kompaniyalar ta’sirini haddan tashqari oshirib yuborgan, chunki mamlakat YAIM qoʻshimcha qiymat bilan oʻlchanadi: yakuniy ishlab chiqarishda ishlatiladigan oraliq mahsulotlar ushbu YAIM oʻlchovida ikki marta hisobga olinmaydi. Boshqa tomondan, bir koʻp millatli boshqasiga sotadigan oraliq tovarlar, koʻp millatli kompaniyalarning savdo yigʻindisida (bir marta qidiruv mahsulot ishlab chiqaruvchisi sotish paytida, yana bir marta sotilgan tovarlarning yakuniy qiymatining bir qismi sifatida) ikki marta hisobga olinadi. oraliq tovarlardan foydalanuvchi). Natijada, koʻp millatli va YAIM oʻrtasidagi taqqoslash qoʻshimcha qiymatga asoslangan boʻlishi kerak. (Ushbu muhim oʻlchov masalasini muhokama qilish uchun keyingi bobda "Bu kimning savdosi?" Katakchasiga qarang.) Koʻp millatli kompaniyalar tomonidan qoʻshilgan qiymat ularning umumiy sotilishining taxminan 20 foizini tashkil qilganligi sababli, ushbu koʻrsatkichdan foydalanish eng katta kompaniyalarning hissasini kamaytiradi. 100 koʻp millatli kompaniyalar jahon YAIMning 2 foizini tashkil qiladi. Ushbu foiz hanuzgacha ahamiyatsiz, ammo umumiy savdoga asoslangan oʻlchov kabi koʻzga tashlanmaydi. 5.3 Toʻgʻridan-toʻgʻri horijiy investitsiyalarning namunalarini necha hil turi mavjud ? Ilmiybaza.uz 13 etadi. Shu bilan birga, koʻp millatli kompaniyalar savdosi koʻpincha mamlakat Yalpi ichki mahsuloti bilan taqqoslanadi, masalan, koʻp millatli kompaniyalarning sotish hajmi dunyodagi koʻplab mamlakatlarning YAIMiga nisbatan yuqori. 2015-yilda butun dunyo uchun eng yirik 100 koʻp millatli kompaniyalarning umumiy savdo hajmi jahon YAIMning 10,7 foizini tashkil etdi. Biroq, hayratlanarli darajada, bu taqqoslash chalgʻituvchi va koʻp millatli kompaniyalar ta’sirini haddan tashqari oshirib yuborgan, chunki mamlakat YAIM qoʻshimcha qiymat bilan oʻlchanadi: yakuniy ishlab chiqarishda ishlatiladigan oraliq mahsulotlar ushbu YAIM oʻlchovida ikki marta hisobga olinmaydi. Boshqa tomondan, bir koʻp millatli boshqasiga sotadigan oraliq tovarlar, koʻp millatli kompaniyalarning savdo yigʻindisida (bir marta qidiruv mahsulot ishlab chiqaruvchisi sotish paytida, yana bir marta sotilgan tovarlarning yakuniy qiymatining bir qismi sifatida) ikki marta hisobga olinadi. oraliq tovarlardan foydalanuvchi). Natijada, koʻp millatli va YAIM oʻrtasidagi taqqoslash qoʻshimcha qiymatga asoslangan boʻlishi kerak. (Ushbu muhim oʻlchov masalasini muhokama qilish uchun keyingi bobda "Bu kimning savdosi?" Katakchasiga qarang.) Koʻp millatli kompaniyalar tomonidan qoʻshilgan qiymat ularning umumiy sotilishining taxminan 20 foizini tashkil qilganligi sababli, ushbu koʻrsatkichdan foydalanish eng katta kompaniyalarning hissasini kamaytiradi. 100 koʻp millatli kompaniyalar jahon YAIMning 2 foizini tashkil qiladi. Ushbu foiz hanuzgacha ahamiyatsiz, ammo umumiy savdoga asoslangan oʻlchov kabi koʻzga tashlanmaydi. 5.3 Toʻgʻridan-toʻgʻri horijiy investitsiyalarning namunalarini necha hil turi mavjud ?
Ilmiybaza.uz 14 Koʻp millatli va autsorsing. Korporatsiya qachon koʻp ? millatli boʻladi? Xorijiy investitsiyalar tushumining mamlakatlar guruhlari boʻyicha taqsimlanishi qanday shakllarda boʻladi ? Ilmiybaza.uz 14 Koʻp millatli va autsorsing. Korporatsiya qachon koʻp ? millatli boʻladi? Xorijiy investitsiyalar tushumining mamlakatlar guruhlari boʻyicha taqsimlanishi qanday shakllarda boʻladi ?
5.4. Xalqaro savdoning gravitatsion modeli va uning tadbiq hususiyatlari Katta-kichiklikning ahamiyati va Gravitatsiya modeli. Jahon savdosiga umumiy nazar solganda, iqtisodchilar quyidagi tenglama har qanday ikki davlat orasidagi savdo-sotiq hajmini tulaqonlicha ifodalashi mumkinligi hulosasiga kelishgan. 5.3-rasm. Yevropa iqtisodiyotlarning kattaligi va ularning AQSH bilan savdo hajmi. 5.4. Xalqaro savdoning gravitatsion modeli va uning tadbiq hususiyatlari Katta-kichiklikning ahamiyati va Gravitatsiya modeli. Jahon savdosiga umumiy nazar solganda, iqtisodchilar quyidagi tenglama har qanday ikki davlat orasidagi savdo-sotiq hajmini tulaqonlicha ifodalashi mumkinligi hulosasiga kelishgan. 5.3-rasm. Yevropa iqtisodiyotlarning kattaligi va ularning AQSH bilan savdo hajmi.
16 Tij=A×Y i ×Y j /D ij (2-1) А -oʻzgarmas birlik, Tij – i va j davlatlari oʻrtasidagi tijoratning umumiy hajmi, Yi – i davlatning YAIM, Y j- j davlatining YAIM va D ij 96 –ushbu ikki davlat orasidagi masofadir. Ya’ni , boshqa narsalarni teng deb olganda, har qanday ikki davlat orasidagi savdo hajmi ikkala davlatning YAIM ning koʻpaytmasiga teng, va ushbu savdo hajmi masofa ortishi bilan kamayib boradi. (2-1) da keltirilgan tenglama jahon savdosining gravitatsiya modeli deb tanilgan. Ushbu nomning berilishiga sabab Nyutonning gravitatsiya qonuniga keltirilgan analogiyadan kelib chiqadi. Har qanday ikki jism orasidagi gravitatsion kuch massa ortishiga proporsional boʻlgani kabi, ular orasidagi masofa ortishi bilan ushbu gravitatsion kuch kamayadi. Xuddi shunday, har qanday ikki davlat orasidagi savdo hajmi ularning YAIM lari koʻpaytmasiga proporsionaldir (qolgan birliklarni teng deb hisoblaganda), va bu hajm miqdori masofa ortib borishi bilan kamayadi. Iqtisodchilar yanada umumiyroq deb quyidagi tenglamani topishgan: Tij=A×Y ai ×Yb j /D cij (2-2) Bu tenglamadan shuni anglasak boʻladi: ikki davlat orasidagi savdo hajmini belgilaydigan uch omil – ikkala davlatning YAIM hajmlari va ular orasidagi masofadir. Bu tenglamada aynan YAIM larning koʻpaytmasi, ular orasidagi savdo hajmiga proporsional ekanligi va davlatlar orasidagi masofaga esa teskari proporsional ekanligini ta’kidlab oʻtmaymiz. Aksincha, а, b va s iloji boricha haqiqiy, eng soʻnggi ma’lumotlarni namoyon etish uchun tanlangan. Agar а, b va sbarchasi 16 Tij=A×Y i ×Y j /D ij (2-1) А -oʻzgarmas birlik, Tij – i va j davlatlari oʻrtasidagi tijoratning umumiy hajmi, Yi – i davlatning YAIM, Y j- j davlatining YAIM va D ij 96 –ushbu ikki davlat orasidagi masofadir. Ya’ni , boshqa narsalarni teng deb olganda, har qanday ikki davlat orasidagi savdo hajmi ikkala davlatning YAIM ning koʻpaytmasiga teng, va ushbu savdo hajmi masofa ortishi bilan kamayib boradi. (2-1) da keltirilgan tenglama jahon savdosining gravitatsiya modeli deb tanilgan. Ushbu nomning berilishiga sabab Nyutonning gravitatsiya qonuniga keltirilgan analogiyadan kelib chiqadi. Har qanday ikki jism orasidagi gravitatsion kuch massa ortishiga proporsional boʻlgani kabi, ular orasidagi masofa ortishi bilan ushbu gravitatsion kuch kamayadi. Xuddi shunday, har qanday ikki davlat orasidagi savdo hajmi ularning YAIM lari koʻpaytmasiga proporsionaldir (qolgan birliklarni teng deb hisoblaganda), va bu hajm miqdori masofa ortib borishi bilan kamayadi. Iqtisodchilar yanada umumiyroq deb quyidagi tenglamani topishgan: Tij=A×Y ai ×Yb j /D cij (2-2) Bu tenglamadan shuni anglasak boʻladi: ikki davlat orasidagi savdo hajmini belgilaydigan uch omil – ikkala davlatning YAIM hajmlari va ular orasidagi masofadir. Bu tenglamada aynan YAIM larning koʻpaytmasi, ular orasidagi savdo hajmiga proporsional ekanligi va davlatlar orasidagi masofaga esa teskari proporsional ekanligini ta’kidlab oʻtmaymiz. Aksincha, а, b va s iloji boricha haqiqiy, eng soʻnggi ma’lumotlarni namoyon etish uchun tanlangan. Agar а, b va sbarchasi
17 1 ga teng boʻlsa, (2-2) da keltirilgan tenglamaning (2-1) dagi tenglamadan farqi qolmaydi. Aslida, qilingan hisoblar ham shuni koʻrsatadi-ki, (2-1) juda yaxshi taxminiy tenglamadir. Nima uchun gravitatsiya modeli yaxshi ish koʻrsatadi? Umumiylashtirib aytganda, katta iqtisodiyotlar importga katta harajatlar qilishga moyildir, chunki ularning katta daromadlari bor. Bundan tashqari, ushbu katta iqtisodiyotlar(xoʻjaliklar) boshqa davlatlarning katta hajmdagi sarf-harajatlarini oʻz iqtisodiyotiga jalb qilishga ham moyil, sababi – ular keng koʻlamda mahsulot ishlab chiqarishadi. Shunday qilib, qolgan barcha birliklarni teng deb olganimizda, har qanday ikki xoʻjalik oʻrtasidagi savdoning oshishi har xoʻjaliklarning oʻsishi bilan bogʻliqdir. Qolgan teng boʻlmagan birliklar nimalardir? Bundan avvalroq ham aytib oʻtganimizdek, amalda davlatlar daromadlarining koʻproq yoki aksariyatini oʻz uylarida sarf qiladilar. Yevropa Ittifoqi va AQSH ning har biri jahon YAIM ning qariyb 25% teng keladigan hajmda YAIM-lari bordir, biroq har biri boshqa davlatlarning atigi 2% sarfharajatlarini oʻzlariga jalb qiladilar. Haqiqiy savdo oqimlarini tushunib yetish uchun, xalqaro savdoni cheklaydigan omillarni inobatga olishimiz kerak. Ammo buni qilishdan oldin, keling birga gravitatsiya modeli foydali ekanligini yoritib beradigan muhim sababni koʻrib chiqaylik. Gravitatsiya modelini qoʻllash: anomal holatlarni izlaymiz. 5.3-rasmda aniq koʻrinib turibdi-ki, gravitatsiya modeli AQSH ning Yevropa davlatlari bilan boʻlgan savdo ma’lumotlariga yaxshigina mos keladi, ammo a’lo darajada emas. Aslida gravitatsiya modelining asosiy foydalaridan biri – uning savdodagi anomaliyalarni topishga koʻmak berishidir. Chindan ham, qachonki har qanday ikki davlat orasidagi savdo 17 1 ga teng boʻlsa, (2-2) da keltirilgan tenglamaning (2-1) dagi tenglamadan farqi qolmaydi. Aslida, qilingan hisoblar ham shuni koʻrsatadi-ki, (2-1) juda yaxshi taxminiy tenglamadir. Nima uchun gravitatsiya modeli yaxshi ish koʻrsatadi? Umumiylashtirib aytganda, katta iqtisodiyotlar importga katta harajatlar qilishga moyildir, chunki ularning katta daromadlari bor. Bundan tashqari, ushbu katta iqtisodiyotlar(xoʻjaliklar) boshqa davlatlarning katta hajmdagi sarf-harajatlarini oʻz iqtisodiyotiga jalb qilishga ham moyil, sababi – ular keng koʻlamda mahsulot ishlab chiqarishadi. Shunday qilib, qolgan barcha birliklarni teng deb olganimizda, har qanday ikki xoʻjalik oʻrtasidagi savdoning oshishi har xoʻjaliklarning oʻsishi bilan bogʻliqdir. Qolgan teng boʻlmagan birliklar nimalardir? Bundan avvalroq ham aytib oʻtganimizdek, amalda davlatlar daromadlarining koʻproq yoki aksariyatini oʻz uylarida sarf qiladilar. Yevropa Ittifoqi va AQSH ning har biri jahon YAIM ning qariyb 25% teng keladigan hajmda YAIM-lari bordir, biroq har biri boshqa davlatlarning atigi 2% sarfharajatlarini oʻzlariga jalb qiladilar. Haqiqiy savdo oqimlarini tushunib yetish uchun, xalqaro savdoni cheklaydigan omillarni inobatga olishimiz kerak. Ammo buni qilishdan oldin, keling birga gravitatsiya modeli foydali ekanligini yoritib beradigan muhim sababni koʻrib chiqaylik. Gravitatsiya modelini qoʻllash: anomal holatlarni izlaymiz. 5.3-rasmda aniq koʻrinib turibdi-ki, gravitatsiya modeli AQSH ning Yevropa davlatlari bilan boʻlgan savdo ma’lumotlariga yaxshigina mos keladi, ammo a’lo darajada emas. Aslida gravitatsiya modelining asosiy foydalaridan biri – uning savdodagi anomaliyalarni topishga koʻmak berishidir. Chindan ham, qachonki har qanday ikki davlat orasidagi savdo
18 hajmi gravitatsiya modeli prognoz qilganidan chetlashib qolsa, iqtisodchilar bunga tushuntirishlar qidirishga kirishadilar. Yana bir bor 5.3-rasmga nazar solsak, shuni koʻramizki gravitatsiya modeli prognoz qilishi mumkin boʻlgan hajmdan koʻra Niderlandiya, Belgiya va Irlandiya AQSH bilan ancha koʻproq miqdorda savdo qilishadi. Sababi nimada? Irlandiyani misol qilib oladigan boʻlsak, qisman javob - madaniy oʻxshashlikdadir: Irlandiya bilan AQSH-ni birlashtiruvchi nafaqat umumiy ingliz tili, balki yana shu holat-ki, oʻn millionlab Amerikaliklarning asl kelib chiqishi Irlandiyali migrantlardandir. Ushbu farazdan tashqari, Irlandiya koʻplab AQSHda tashkil topgan korporatsiyalarga mezbonlik qilishda muhim oʻringa ega. 8-bobda biz aynan koʻp millatli korporatsiyalarning rolini muhokama qilamiz. Niderlandiya va Belgiya holatlarida, ehtimol, geografik joylashuv va transport harajatlari ularning AQSH bilan boʻlgan savdo sotiqdagi katta hajmni tushuntirib beradi. Har ikki davlat ham Reyn daryosining Shimoliy dengizga quyilish joyida joylashgan. Ushbu daryo Gʻarbiy Yevropaning eng uzun daryosi boʻla turib, Germaniyaning sanoat 98 markazi boʻlmish Ruxrdan oʻtib ketadi. Shundan qilib, Niderlandiya va Belgiya Shimoliy-gʻarbiy Yevropaning aksariyatiga kirish nuqtasi boʻlib kelgan; Niderlandiyadagi Rotterdam porti Yevropadagi eng muhim port deb hisoblnadi (tonnalab yuklarning utishini hisobga olsak), va Belgiyadagi Antverp porti Rotterdamdan soʻng ikkinchi oʻrinni egallaydi. Boshqacha qilib aytganda, Niderlandiya va Belgiyaning katta hajmdagi savdo-sotiq hajmini belgilashda transport harajatlari va geografik joylashuv muhim rol oʻynaydi. Ushbu omillarning ahammiyati savdo-sotiq ma’lumotlarining kengroq misoliga e’tibor berganda koʻramiz. 18 hajmi gravitatsiya modeli prognoz qilganidan chetlashib qolsa, iqtisodchilar bunga tushuntirishlar qidirishga kirishadilar. Yana bir bor 5.3-rasmga nazar solsak, shuni koʻramizki gravitatsiya modeli prognoz qilishi mumkin boʻlgan hajmdan koʻra Niderlandiya, Belgiya va Irlandiya AQSH bilan ancha koʻproq miqdorda savdo qilishadi. Sababi nimada? Irlandiyani misol qilib oladigan boʻlsak, qisman javob - madaniy oʻxshashlikdadir: Irlandiya bilan AQSH-ni birlashtiruvchi nafaqat umumiy ingliz tili, balki yana shu holat-ki, oʻn millionlab Amerikaliklarning asl kelib chiqishi Irlandiyali migrantlardandir. Ushbu farazdan tashqari, Irlandiya koʻplab AQSHda tashkil topgan korporatsiyalarga mezbonlik qilishda muhim oʻringa ega. 8-bobda biz aynan koʻp millatli korporatsiyalarning rolini muhokama qilamiz. Niderlandiya va Belgiya holatlarida, ehtimol, geografik joylashuv va transport harajatlari ularning AQSH bilan boʻlgan savdo sotiqdagi katta hajmni tushuntirib beradi. Har ikki davlat ham Reyn daryosining Shimoliy dengizga quyilish joyida joylashgan. Ushbu daryo Gʻarbiy Yevropaning eng uzun daryosi boʻla turib, Germaniyaning sanoat 98 markazi boʻlmish Ruxrdan oʻtib ketadi. Shundan qilib, Niderlandiya va Belgiya Shimoliy-gʻarbiy Yevropaning aksariyatiga kirish nuqtasi boʻlib kelgan; Niderlandiyadagi Rotterdam porti Yevropadagi eng muhim port deb hisoblnadi (tonnalab yuklarning utishini hisobga olsak), va Belgiyadagi Antverp porti Rotterdamdan soʻng ikkinchi oʻrinni egallaydi. Boshqacha qilib aytganda, Niderlandiya va Belgiyaning katta hajmdagi savdo-sotiq hajmini belgilashda transport harajatlari va geografik joylashuv muhim rol oʻynaydi. Ushbu omillarning ahammiyati savdo-sotiq ma’lumotlarining kengroq misoliga e’tibor berganda koʻramiz.
19 Savdo-sotiqdagi toʻsqinlar: masofa, toʻsiqlar va chegaralar. 5.4rasm xuddi 5.3-rasmdagi kabi bir xil ma’lumotni koʻrsatmoqda – AQSH ning Gʻarbiy Yevropa bilan 2012-yilda boʻlgan umumiy savdo ulushini foiz sifatida bir oʻqda, va boshqasida butun regionning jami YAIMni foizini koʻrsatib, yana ikki davlatni qoʻshmoqda: Kanada va Meksika. Koʻrib turganingizdek, ushbu ikki qoʻshni davlatlar mos ravishda xajmga ega boʻlgan Yevropa xoʻjaliklarga qaraganda AQSH bilan ancha koʻproq savdo sotiq muomalasini. Aslida, qoʻpol qilib aytadigan boʻlsak, Ispaniyaning xoʻjaligi bilan teng keladigan Kanadang savdo-sotiq hajmi butun Yevropachalik keladi. Nima sababdan AQSH Shimoliy Amerika qoʻshnilari bilan Yevropa partnyorlariga qaraganda koʻproq miqdorda tijorat qiladi? Birgina oddiy sabab shuki, Kanada va Meksika AQSHga ancha yaqinligida. Koʻrib chiqilgan barcha gravitatsiya modellari shuni koʻrsatadi-ki, xalqaro tijoratga masofaning kuchli salbiy ta’sirga ega; tipik kuzatishlar orqali shuni koʻramizki, ikki davlat orasidagi 1%ga masofaning ortishi, ularning orasidagi tijorat hajmining 0.7% pasayishiga olib keladi. Bu pasayish tovar va hizmatlarning transport harajatlarini qisman aks ettiradi. Iqtisodchilarning fikriga koʻra hal qiluvchi rolni moddiyatga tegishli boʻlmagan omillar oʻynaydi: Yaqindan aloqada boʻlgan davlatlar orasida tijorat kuchliroq. Tijoratning hajmi esa ushbu yaqindan aloqaning pasayishi bilan kamayib boradi. Misol tariqasida , AQSH tijorat vakilining Toronto va Parij shaharlariga tashrifini koʻrib chiqish mumkin. AQSH tijorat vakili osonlikcha Torontoga borib kelsa, Parijga borishi kattaroq loyihaga aylanib ketadi. Agar 19 Savdo-sotiqdagi toʻsqinlar: masofa, toʻsiqlar va chegaralar. 5.4rasm xuddi 5.3-rasmdagi kabi bir xil ma’lumotni koʻrsatmoqda – AQSH ning Gʻarbiy Yevropa bilan 2012-yilda boʻlgan umumiy savdo ulushini foiz sifatida bir oʻqda, va boshqasida butun regionning jami YAIMni foizini koʻrsatib, yana ikki davlatni qoʻshmoqda: Kanada va Meksika. Koʻrib turganingizdek, ushbu ikki qoʻshni davlatlar mos ravishda xajmga ega boʻlgan Yevropa xoʻjaliklarga qaraganda AQSH bilan ancha koʻproq savdo sotiq muomalasini. Aslida, qoʻpol qilib aytadigan boʻlsak, Ispaniyaning xoʻjaligi bilan teng keladigan Kanadang savdo-sotiq hajmi butun Yevropachalik keladi. Nima sababdan AQSH Shimoliy Amerika qoʻshnilari bilan Yevropa partnyorlariga qaraganda koʻproq miqdorda tijorat qiladi? Birgina oddiy sabab shuki, Kanada va Meksika AQSHga ancha yaqinligida. Koʻrib chiqilgan barcha gravitatsiya modellari shuni koʻrsatadi-ki, xalqaro tijoratga masofaning kuchli salbiy ta’sirga ega; tipik kuzatishlar orqali shuni koʻramizki, ikki davlat orasidagi 1%ga masofaning ortishi, ularning orasidagi tijorat hajmining 0.7% pasayishiga olib keladi. Bu pasayish tovar va hizmatlarning transport harajatlarini qisman aks ettiradi. Iqtisodchilarning fikriga koʻra hal qiluvchi rolni moddiyatga tegishli boʻlmagan omillar oʻynaydi: Yaqindan aloqada boʻlgan davlatlar orasida tijorat kuchliroq. Tijoratning hajmi esa ushbu yaqindan aloqaning pasayishi bilan kamayib boradi. Misol tariqasida , AQSH tijorat vakilining Toronto va Parij shaharlariga tashrifini koʻrib chiqish mumkin. AQSH tijorat vakili osonlikcha Torontoga borib kelsa, Parijga borishi kattaroq loyihaga aylanib ketadi. Agar
20 kompaniya gʻarbiy sohilda joylashmagan boʻlsa, Tokioga tashrif ham yanada katta loyiha boʻladi. 5.4-rasm. Yevropa iqtisodiyotlarining kattaligi va ularning AQSH bilan savdo hajmi. Boz ustiga, Kanada va Meksika AQSHning qoʻshnilari boʻlib qolmaygina,AQSH bilan bitilgan savdo shartnomasi a’zolaridir. NAFTА (North American Free Trade Agreement) – Shimoliy Amerika Erkin Savdo shartnomasiga a’zo uch davlat orasida joʻnatilgan tovarlar xalqaro savdoda mavjud boʻlgani kabi tarif va boshqa toʻsiqlarga duch kelmaydi. Xalqaro savdodagi toʻsiqlarni 8chi va 9chi Boblarda, NAFTA kabi savdo shartnomalar roʻlini esa 10chi Boblarda tahlil qilamiz. Hozir esa, shuni e’tiborga olib qoʻyaylik, iqtisodchilar gravitatsiya modelini savdo shartnomalarining asl xalqaro savdosiga boʻlgan ta’siriga baho berish uchun ishlatishadi: Savdo shartnomasi samarali boʻlsa , demak shartnoma a’zolari orasidagi savdo xajmining sezilarli darajada koʻproq boʻlishi kerak. YAIM va masofalarni hisobga olgan koʻpaytmadan ham koʻproq. 20 kompaniya gʻarbiy sohilda joylashmagan boʻlsa, Tokioga tashrif ham yanada katta loyiha boʻladi. 5.4-rasm. Yevropa iqtisodiyotlarining kattaligi va ularning AQSH bilan savdo hajmi. Boz ustiga, Kanada va Meksika AQSHning qoʻshnilari boʻlib qolmaygina,AQSH bilan bitilgan savdo shartnomasi a’zolaridir. NAFTА (North American Free Trade Agreement) – Shimoliy Amerika Erkin Savdo shartnomasiga a’zo uch davlat orasida joʻnatilgan tovarlar xalqaro savdoda mavjud boʻlgani kabi tarif va boshqa toʻsiqlarga duch kelmaydi. Xalqaro savdodagi toʻsiqlarni 8chi va 9chi Boblarda, NAFTA kabi savdo shartnomalar roʻlini esa 10chi Boblarda tahlil qilamiz. Hozir esa, shuni e’tiborga olib qoʻyaylik, iqtisodchilar gravitatsiya modelini savdo shartnomalarining asl xalqaro savdosiga boʻlgan ta’siriga baho berish uchun ishlatishadi: Savdo shartnomasi samarali boʻlsa , demak shartnoma a’zolari orasidagi savdo xajmining sezilarli darajada koʻproq boʻlishi kerak. YAIM va masofalarni hisobga olgan koʻpaytmadan ham koʻproq.