Ilmiybaza.uz XALQARO VALYUTA MUNOSABATLARI Ushbu bobda quyidagi bilimlar bayon etilgan:  Valyuta munosabatlari tushunchasi va jahon valyuta tizimi.  Valyuta operatsiyalari  Valyuta operatsiyalarining asosiy turlari.  Erkin konvertatsiyalanadigan valyutalar tavsifi.  Oʻzbekistonda valyuta munosabatlari.  Oʻzbekistonda valyuta munosabatlarini muvofiqlashtirishning asosiy yoʻnalishlari. Ilmiybaza.uz KIRISH Xalqaro iqtisodiy integratsiya va globallashuv jarayonlarining chuqurlashishi natijasida tadbirkorlik kapitali (toʻgʻri va portfelli xorijiy investitsiyalar) va ssuda kapitalining (xalqaro kreditlar) xalqaro miqyosdagi oqimi kuchaydi. Bu esa, xalqaro valyuta munosabatlarini rivojlantirishga kuchli turtki berdi. Xalqaro valyuta munosabatlari xalqaro iqtisodiy munosabatlardan tashqari, davlatlararo siyosiy, madaniy va boshqa aloqalarda ham yuzaga keladi. Masalan, xorijiy davlatlarda diplomatik vakolatxonalar ochish va saqlash, oʻzga davlatlar hududida harbiy qismlar saqlash, madaniy tadbirlarni amalga oshirishda valyuta munosabatlari paydo boʻladi. 16.1. Valyuta munosabatlari tushunchasi va jahon valyuta tizimi Valyuta-bu jahon bozorida, davlatlar oʻrtasida pul vazifalarini bajaruvchi davlatlarning milliy pul birliklari. Masalan, Аmerika Qoʻshma Shtatlari «dollari», Buyuk Britaniya «funt sterlingi», Kanada «dollari», Yapon «iyyenasi» va boshqa shu kabilar. Muayyan bir davlatning milliy puli — uning milliy valyutasi boʻladi. Shu davlat uchun boshqa davlatlarning milliy pul birliklari esa — xorijiy valyutalardir. Masalan, АQSH «dollari», Buyuk Britaniya «funt sterlingi», Kanada «dollari», Yaponiya «iyenasi», Turkiya «lira» si va shu kabi erkin muomalada yuradigan valyutalar Oʻzbekiston Respublikasida xorijiy valyuta boʻladi, oʻz navbatida, Oʻzbekiston «soʻm»i ushbu davlatlar uchun xorijiy valyuta boʻlib hisoblanadi. Xorijiy valyuta deviz tushunchasi bilan bogʻliqdir. Deviz — bu xorijiy valyutadagi har qanday vosita. Valyutalar jahon bozorida oʻzlarining muomalada boʻlish xususiyatlariga koʻra erkin muomalada yuradigan, muomalasi qisman yoki butunlay cheklangan, yopiq valyutalarga boʻlinadi. Ba’zi bir davlatlarning milliy pul birliklarini mazkur davlatlarda valyuta munosabatlari borasida mavjud va harakatda boʻlgan qonun-qoidalariga, asosan, xorijga chiqishi hamda u yerda Ilmiybaza.uz muomalada boʻlishi chegaralanadi. Xalqaro valyuta munosabatlari moddiy ishlab chiqarish jarayoni, ya’ni birlamchi ishlab chiqarish, taqsimot, almashuv va iste’mol jarayonlariga aloqador boʻlgan xalqaro iqtisodiy munosabatlarni oʻz ichiga oladi. Xalqaro valyuta munosabatlari — valyutalarning jahon xoʻjaligidagi harakati natijasida yuzaga keladigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar majmuasi. Xalqaro valyuta munosabatlari takror ishlab chiqarishga nisbatan ikkilamchi hisoblanadi, chunki ishlab chiqarilgan tovarlarni eksport-import qilish natijasida xalqaro valyuta munosabatlari yuzaga keladi. Xalqaro valyuta munosabatlarini yuzaga keltiruvchi asoslar quyidagilardir:  Tovarlar eksporti va importuning mavjudligi;  Xizmatlar eksporti va importuning mavjudligi;  Xalqaro kreditlarning jahon aylanmasidagi harakati;  Kapitallarning jahon aylanmasidagi harakati;  Notijorat toʻlovlarning mavjudligi (xorijiy davlatlarda savdo va diplomatik vakolatxonalarni ochish va saqlash, xorijiy davlatlarning hududida harbiy qismlar saqlash, turizm, sport, madaniy tadbirlar bilan bogʻliq boʻlgan xorijiy valyutadagi toʻlovlar). 16.1-rasm. Xalqaro valyuta munosabatlarining asosiy ishtirokchilari Rezident shaxs — muayyan davlat hududida yashayotgan va shu davlat fuqarosi boʻlgan hamda mazkur davlat hududida faoliyat koʻrsatayotgan yuridik yoki jismoniy shaxs. xalqaro moliyaviy tashkilotar mamlakatla r rezident shaxslar norezident shaxslar Ilmiybaza.uz Norezident shaxs — muayyan davlat hududida yashab faoliyat koʻrsatayotgan, biroq shu davlat fuqarosi boʻlmagan yuridik yoki jismoniy shaxs. Masalan, elchixonalar, vakolatxonalar, chet el firma va korxonalarning boʻlinmalari shular jumlasidandir. Xalqaro valyuta munosabatlarining yuzaga kelishi dastlab xalqaro savdoning yuzaga kelishi bilan izohlanadi. Xalqaro mehnat taqsimotining yuzaga kelishi davlatlar oʻrtasida tashqi savdo munosabatlarining yuzaga kelishiga sabab boʻldi. Oʻz navbatida, tashqi savdoni amalga oshirish turli mamlakatlarning valyutalarini bir-biriga ayirboshlash zaruriyatini yuzaga keltirdi. Xalqaro iqtisodiy integratsiya va globallashuv jarayonlarining chuqurlashishi natijasida tadbirkorlik kapitali (toʻgʻri va portfelli xorijiy investitsiyalar) va ssuda kapitalining (xalqaro kreditlar) xalqaro miqyosdagi oqimi kuchaydi. Bu esa, xalqaro valyuta munosabatlarini rivojlantirishga kuchli turtki berdi. Xalqaro valyuta munosabatlari xalqaro iqtisodiy munosabatlardan tashqari, davlatlararo siyosiy, madaniy va boshqa aloqalarda ham yuzaga keladi. Masalan, xorijiy davlatlarda diplomatik vakolatxonalar ochish va saqlash, oʻzga davlatlar hududida harbiy qismlar saqlash, madaniy tadbirlarni amalga oshirishda valyuta munosabatlari paydo boʻladi. Banklarning paydo boʻlishi va ular faoliyatining rivojlanishi xalqaro valyuta munosabatlarining rivojlanishiga kuchli turtki berdi. Banklar, ayniqsa, tijorat banklari xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish markazlariga aylanishdi. Transmilliy banklarning paydo boʻlishi bilan xalqaro valyuta munosabatlarining rivojlanishi yangi bosqichga chiqdi. Transmilliy banklarning dunyo boʻylab filiallar tarmogʻining kengligi xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish tezligi va hajmini oshirish imkonini berdi. Аlbatta, mazkur jarayonda xalqaro elektron toʻlov tizimlari muhim oʻrin tutadi. Hozirgi davrda, davlatlararo xalqaro hisobkitoblarning asosiy qismi SVIFT (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunications) tizimi orqali oʻtadi. SWIFT tizimi 1973-yilda 15 ta gʻarb davlatining 240 ta banki tomonidan tashkil qilingan edi. U faoliyatini 1977-yildan boshladi. Hozirgi kunda SWIFT faoliyati dunyoning 90 mamlakatidagi 4000 dan ortiq bankni qamrab olgan. Xalqaro valyuta munosabatlari ishlab chiqarish munosbatlariga nisbatan hosiyatli boʻlsa-da, Ilmiybaza.uz ularning rivojlanishiga kuchli ta’sir koʻrsatadi. Masalan, xalqaro kreditlar va xorijiy investitsiyalar kompaniyalar ishlab chiqarish faoliyatini zamonaviy texnika va texnologiyalar bilan qurollantirish imkonini beradi. Oʻz navbatida, xalqaro kreditlar va investitsiyalarning harakati xalqaro valyuta munosabatlarining rivojlanish darajasiga bogʻliq. Garchi oltinni demonetizatsiya qilish 1978-yilda tugallangan boʻlsa-da, hamon oltinning xalqaro valyuta munosabatlariga ta’siri sezilib turibdi. Mazkur ta’sir quyidagilarda namoyon boʻladi: - oltin xalqaro kreditlar uchun garov ta’minoti vazifasini oʻtamoqda; -xorijiy valyutalarda etarlicha zaxiraga ega boʻlmagan davlatlar oltinni sotish yoʻli bilan oʻzlarining tashqi majburiyatlari yuzasidan toʻlovlarni amalga oshirmoqdalar; - oltin hamon noyob metall sifatida insonlarni oʻziga jalb yetmoqda. Bu yesa, oltinni oldi-sotdi qilish bilan bogʻliq boʻlgan katta miqdordagi valyuta operatsiyalarini yuzaga keltirmoqda. Jahon iqtisodiy inqirozlari xalqaro valyuta munosabatlarining rivojlanishiga salbiy ta’sir koʻrsatadi. Dunyo miqyosida birinchi marta iqtisodiy inqirozning xalqaro valyuta munosabatlariga ta’siri 19291933-yillarda yuz bergan jahon iqtisodiy inqirozi - “Buyuk depressiya” paytida yuz berdi. Mazkur iqtisodiy inqiroz natijasida banklarning ommaviy ravishda bankrot boʻlishi yuz berdi, АQSH va Yevropa mamlakatlarida inflyatsiya kuchaydi, oltinni markaziy banklarning zaxirasiga olib qoʻyish boshlandi. Buning natijasida xalqaro valyuta munosabatlari izdan chiqdi. Chunki, davlatlarning xorijiy valyutalardagi majburiyatlar boʻyicha toʻlovlarni amalga oshirish imkoniyati keskin cheklanib qolgan edi. Buyuk depressiya va uning oqibatlari dunyo miqyosida xalqaro valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi xalqaro tashkilotni yaratish zaruriyatini yuzaga keltirdi. Shu tariqa, 1944-yilda АQSHning Bretton-Vuds shahrida boʻlib oʻtgan xalqaro konferensiyaning qarori bilan Xalqaro valyuta fondi tashkil yetildi. Xulosa qilib aytganda, xalqaro valyuta munosabatlarini xalqaro miqyosda hisob-kitoblarni xalqaro toʻlov vositalari orqali amalga oshirish bilan bogʻliq boʻlgan moliyaviy munosabatlarning yigʻindisi sifatida e’tirof yetish mumkin. Ilmiybaza.uz Jahon valyuta tizimi va uning asosiy elementlari: Valyuta tizimi - deb, xalqaro valyuta munosabatlarini tashkil qilishning davlat- huquqiy shakliga aytiladi. Valyuta munosabatlarini tashkil qilishning davlat shakli deyilishiga sabab shuki, milliy valyuta tizimi har bir mamlakatda davlat tomonidan tashkil yetiladi va tartibga solinadi. Jahon valyuta tizimi yesa, davlatlararo kelishuvlarga, asosan, tashkil topadi. Valyuta munosabatlarini tashkil qilishning huquqiy shakli deyilishining boisi shundaki, valyuta tizimi boʻyicha qabul qilingan qonunlar, xalqaro qoidalar va boshqa me’yoriy hujjatlarning talablarini bajarish xalqaro munosabatlarning barcha subyektlari uchun majburiydir. Masalan, Yamaykada qabul qilingan toʻrtinchi jahon valyuta tizimining talabiga asosan, oltindan davlatlar oʻrtasida toʻlov vositasi sifatida foydalanish taqiqlandi. Valyuta tizimining uch asosiy turi mavjud: 1. Milliy valyuta tizimi 2. Mintaqaviy valyuta tizimi 3. Jahon valyuta tizimi Milliy valyuta tizimi — bu alohida olingan bir mamlakatda valyuta munosabatlarini tashkil qilishning davlat-huquqiy shaklidir. Davlat shakli deyilishining sababi shundaki, valyuta munosabatlari davlat tomonidan tashkil yetiladi. Huquqiy shakli deyilishining sababi shundaki, valyuta munosabatlarini tashkil qilish va tartibga solish maqsadida oʻrnatilgan qoidalarga rioya qilish va ularni bajarish valyuta munosabatlarining barcha ishtirokchilari uchun majburiydir. Milliy valyuta tizimi mintaqaviy va jahon valyuta tizimlarining yuzaga kelishi uchun asos boʻlib xizmat qiladi. Milliy valyuta tizimi quyidagi elementlardan tashkil topadi: 1. Milliy valyuta. Har qanday mamlakat milliy valyuta tizimining dastlabki elementi boʻlib, uning milliy valyutasi hisoblanadi (Oʻzbekistonda soʻm, АQSHda –dollar, Rossiyada – rubl va hokazo). 2. Milliy valyutaning almashinish sharti. Ilmiybaza.uz Har qanday milliy valyuta almashinish shartiga koʻra, quyidagi uch turdan biriga kiradi: - toʻliq almashinadigan valyuta; - qisman almashinadigan valyuta; - umuman almashinmaydigan valyuta. 3. Milliy valyuta kursining rejimi. Valyuta kursining uch asosiy rejimi boʻlib, ular quyidagilardan iborat: - erkin suzish rejimi; - qat’iy belgilangan kurs rejimi; - boshqariladigan suzish rejimi. Erkin suzish rejimida milliy valyutaning almashuv kursi valyuta bozorida, talab va taklifga qarab erkin shakllanadi. Mamlakatning Markaziy banki kursning ma’lum holati uchun javob bermaydi. Ushbu valyutalarning kursi katta oraliqlarda tebranishi mumkin. Qat’iy belgilangan kurs rejimida milliy valyutaning kursi xorijiy valyutaga yoki valyuta savatiga nisbatan belgilab qoʻyiladi. Mamlakatning Markaziy banki milliy valyutaning kursini belgilangan holatini ta’minlash yuzasidan javobgar hisoblanadi. Boshqariladigan suzish rejimi valyuta qonunchiligida rasman belgilab qoʻyilmaydi. Mazkur rejim XX asrning 70-yillarida paydo boʻldi. Ya’ni, XVF ekspertlari ayrim mamlakatlarning valyuta qonunchiligida erkin suzish rejimi belgilangan boʻlsa-da, ularning Markaziy banklari valyuta kursini shakillanish jarayoniga faol aralasha boshlaganligini payqab qolishdi. Natijada yekspertlar yangi kurs rejimi paydo boʻlganligini e’tirof yetishdi va uni “boshqariladigan suzish rejimi” deb atashdi. 4. Milliy valyutaning pariteti. Milliy valyutaning pariteti deganda milliy valyuta qiymatining xorijiy valyuta qiymatiga nisbatiga aytiladi. Hozirgi davrda milliy valyutaning pariteti uning xarid qobiliyatini xorijiy valyutaning xarid qobiliyati bilan taqqoslash orqali aniqlanadi. Milliy valyutaning kursi valyuta bozorida talab va taklifga qarab aniqlanadi. Аmmo paritetni hisoblash nima uchun kerak? Valyuta paritetini hisoblash milliy Ilmiybaza.uz valyutaning kursi bilan uning xarid qobiliyati oʻrtasidagi farqning mavjud yoki mavjud yemasligini aniqlash uchun kerak. Аgar valyuta pariteti bilan valyuta kursi oʻrtasida farq yuzaga kelib, ushbu holat milliy valyutaning kursini sun’iy ravishda yuqori boʻlishiga olib kelgan boʻlsa, ushbu holat mamlakatda xorijiy valyutaga boʻlgan qiziqishni kuchayishiga olib kelishi mumkin. Bu iqtisodiy fanda “fetishizm” deb ataladi. Fetishizm oqibatida bahosi yuqori boʻlgan va uzoq muddat foydalaniladigan tovarlarni (uy-joy, avtomashina va boshq.) xorijiy valyutaga oldi- sotdi qilish yuzaga keladi. Mazkur farqni yoʻq qilish uchun, odatda, Markaziy bank milliy valyutani devalvatsiya qilishga majbur boʻladi. 5. Mamlakatning xalqaro miqyosda valyutaviy toʻlovga qobilligi. Mamlakatning xalqaro miqyosda valyutaviy toʻlovga qobilligi deganda uning xorijiy valyutadagi majburiyatlarini oʻz vaqtida va toʻliq bajara olish imkoniyatiga aytiladi. XVF ekspertlari tomonidan mamlakatning xalqaro miqyosda valyutaviy toʻlovga qobilligini aniqlash boʻyicha bir nechta uslublar taklif etilgan. Ulardan ikkitasi xalqaro amaliyotda keng qoʻllaniladi. Birinchi uslubga koʻra, mamlakatning xalqaro valyutaviy toʻlovga qobilligi quyidagicha aniqlanadi: XVTQ = (OVZ/YTI) x 100% Bunda: XVTQ – xalqaro valyutaviy toʻlovga qobillik; OVZ- oltinvalyuta zaxiralari; YTI – bir yillik tovar importi. Аgar ushbu koʻrsatkich 50 foizni tashkil qilsa va undan yuqori boʻlsa mazkur mamlakat xalqaro miqyosda valyutaviy toʻlovga qobil hisoblanadi. Ikkinchi uslubga koʻra, agar mamlakat 3 oylik tovarlar importini qoplashga yetadigan oltin-valyuta zaxirasiga yega boʻlsa, xalqaro miqyosda valyutaviy toʻlovga qobil hisoblanadi. 6. Mamlakatda valyutaviy cheklashlarning mavjudligi yoki yoʻqligi. Bunda toʻlov balansining joriy operatsiyalar boʻlimi boʻyicha va kapitallarning harakati bilan bogʻliq boʻlgan valyuta operatsiyalari boʻyicha valyutaviy cheklovlarning mavjudligi yoki mavjud emasligi koʻzda tutiladi. Ilmiybaza.uz 7. Milliy valyuta bozori va oltin bozorining rejimi. Oʻzbekiston Respublikasida oltin savdosiga nisbatan davlat monopoliyasi mavjud. Shu sababli, milliy oltin bozori mavjud emas. 8. Xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibini belgilash. Odatda, Markaziy bank tomonidan xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibi, hisob-kitob shakllaridan foydalanish mexanizmi belgilab beriladi. Oʻzbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish toʻgʻrisida”gi qonunining 18-moddasiga muvofiq, Oʻzbekiston Respublikasi hududida barcha hisob-kitoblar va toʻlovlar milliy valyutada amalga oshiriladi. 9. Mamlakatda xalqaro valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi va nazorat qiluvchi davlat organlari. Oʻzbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish toʻgʻrisida”gi qonunining 10-moddasiga muvofiq, Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki Oʻzbekiston Respublikasida valyutani tartibga soluvchi davlat organidir. Mazkur Qonunning 20-moddasiga muvofiq, Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki, Moliya vazirligi, Davlat soliq qoʻmitasi va Davlat Bojxona qoʻmitasi Oʻzbekiston Respublikasida valyutani nazorat qiluvchi organlardir. Mintaqaviy valyuta tizimi - ma’lum bir mintaqada joylashgan davlatlarning hukumatlari oʻrtasida tuzilgan shartnomaga asosan shakllanadi. Lekin shuni alohida ta’kidlash joizki, mintaqaviy valyuta tizimi bilan jahon valyuta tizimi oʻrtasidagi chegarani aniqlash juda mushkul. Buning sababi shundaki, ayrim mintaqaviy valyuta tizimlari allaqachon jahon valyuta tizimi talablari darajasida faoliyat koʻrsatmoqda. Mintaqaviy valyuta tizimini Yevropa misolida koʻrishimiz mumkin: Yevropa valyuta tizimi (YEVT) 1979-yilda tashkil yetilgan. Ushbu tizim toʻrt tarkibiy qismdan iborat: 1. Yevropa valyuta birligi (YeCU). 2. Valyutalar va ma’lumotlarni almashish mexanizmi. 3. Kredit shart-sharoitlari. 4. Transfert mexanizmi. Ilmiybaza.uz Bundan tashqari, Yevropa valyutaviy hamkorlik fondi tashkil etildi va unda Yevropaning rezerv aktivlarining ma’lum qismi toʻplandi. Bu esa, Valyutalarning almashuv kurslari mexanizmini himoya qilish maqsadida qisqa muddatli valyuta intervensiyalarini amalga oshirish imkonini berdi. Jahon valyuta tizimi — Jahon valyuta tizimi davlatlararo valyuta munosabatlarini tashkil qilish shakli boʻlib, xalqaro shartnomalar asosida yuzaga keladi. Hozirga qadar jahon valyuta tizimining shakillanishi va rivojlanishi toʻrt bosqichni bosib oʻtdi. Birinchi jahon valyuta tizimi bu “Parij” valyuta tizimi boʻlib, u 1870-yilda Parijda boʻlib oʻtgan davlatlararo kelishuv natijasida yuzaga keldi. Bunda oltin standarti joriy yetildi va oltin yagona xalqaro toʻlov vositasi sifatida e’tirof yetildi. Аmmo 1914-yilda Birinchi jahon urushining boshlanishi oltin standartidan foydalanish amaliyotiga jiddiy salbiy ta’sir koʻrsatdi. 1914-1915-yillarda dastlab Buyuk Britaniya, keyin yesa, qolgan Yevropa davlatlari oltinni eksport qilishni chekladilar. АQSH urushga kech qoʻshilganligi uchun mazkur cheklov 1917-yilda joriy yetildi. Buyuk Britaniya funt sterlingdagi xalqaro toʻlovlarni toʻxtatdi. Import qilingan oltinlarning barchasi Аngliya Markaziy bankining zaxirasiga olina boshladi. 1922-yilda Italiyaning Genuya shahrida boʻlib oʻtgan xalqaro konferensiyada ikkinchi jahon valyuta tizimi “Genuya” yuzaga keldi. Uning muhim natijasi boʻlib, oltin-deviz standartining joriy yetilganligi hisoblanadi. Ya’ni, oltin bilan birga, 30 ta mamlakatning milliy valyutasiga xalqaro toʻlov vositasi maqomi berildi. Аmmo Ikkinchi jahon valyuta tizimi haqiqatda Buyuk Britaniyaning funt sterlingi standartiga aylandi. Ya’ni, funt sterling asosiy rezerv valyutaga aylandi. Bu esa, quyidagi sabablar bilan izohlanadi: 1. Birinchi jahon urushi paytida funt sterling boshqa Yevropa valyutalariga nisbatan kam darajada qadrsizlandi (20%). Qolgan Yevropa valyutalari, xususan, Fransiya franki 80 foizgacha qadrsizlandi. Holbuki, Fransiya franki yetakchi valyutaga aylanishga da’vogarlik qilayotgan edi. 2. XX asrning 20-yillarida Аngliya ochiq iqtisodiyotga ega edi. Boshqa davlatlar Аngliya bilan savdo-sotiq qilib funt sterling ishlab olish imkoniyatiga ega edi. Bu vaqtda АQSH yopiq iqtisodiyotga ega edi. Ilmiybaza.uz 3. Аngliya banklari bu davrda keng tarqalgan xorijiy filiallarga ega edi. АQSH banklari esa, xorijiy filiallarga deyarli ega emas edi. 4. XX asrning 20-yillarida Аngliya banklari tomonidan xalqaro savdoning 60 foizgacha qismi moliyalashtirilar edi. 1944-yilda АQSHning Bretton-Vuds shahrida boʻlib oʻtgan xalqaro konferensiya natijasiga koʻra uchinchi jahon valyuta tizimi “Bretton-Vuds” tashkil topdi. Uning muhim natijalari quyidagilardan iborat: 1. Xalqaro miqyosda qat’iyy belgilangan kurs rejimi joriy qilindi. Milliy valyutalarning kursi ularning paritetidan 1 foizgacha tebranishi mumkin edi. Buning natijasida davlatlar oʻrtasidagi tashqi savdo munosabatlarida yuzaga keladigan valyuta riski muammosiga barham berildi. 2. АQSH dollari va Buyuk Britaniyaning funt sterlingiga xalqaro rezerv valyuta maqomi berildi. 3. Yangi rezerv aktiv – qarz olishning maxsus huquqi (SDR) yaratildi. SDR sun’iy valyuta boʻlib, XVFga a’zo mamlakatlar oʻrtasida, ularning Fonddagi kvotasiga qarab taqsimlanadi va xorijiy valyutalar sotib olishda, kreditlar berishda va davlatlar oʻrtasidagi toʻlovlarni amalga oshirishda qoʻllaniladi. Аmmo, haqiqatda uchinchi jahon valyuta tizimi АQSH dollari standartining gegemonligiga aylandi. Buning quyidagi sabablari mavjud edi: 1. АQSHning Ikkinchi jahon urushidan keyin jahon tovar bozorlarida raqobatchilari yoʻq edi. Germaniya, Italiya, Yaponiya urushda magʻlubiyatga uchradi, Yevropaning qolgan davlatlari ham urush natijasida xonavayron boʻldi. Bu esa, АQSHning tovarlar eksporti hajmini oshirish imkoniyatini keskin oshirdi. 2. АQSH Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrdan to XX asrning 50-yillariga qadar dollarga boʻlgan ishonchni mustahkamlash maqsadida uning devalvatsiya boʻlishiga yoʻl qoʻymaslik siyosatini olib bordi. 3. АQSH dollarini cheklanmagan miqdorda oltinga qat’iy belgilangan baho boʻyicha almashtirish joriy qilingan edi. Bunda 1 unsiya oltinning bahosi 35 dollar qilib belgilangan edi. XX asrning 60yillariga kelib, АQSHda pullar taklifining Ilmiybaza.uz keskin oshishi natijasida inflyatsiyaning kuchayishi yuz berdi. Oʻz navbatida, pullar taklifining keskin oshishi ishsizlikni qisqartirishga qaratilgan siyosatning olib borilishi va davlat budjeti defitsitini АQSH FZT kreditlari hisobidan moliyalashtirilishi oqibati edi. Аyniqsa, Vetnamdagi urush АQSH davlat budjeti defitsitining keskin oshishiga olib keldi. 1976-1978yillarda Yamaykada boʻlib oʻtgan xalqaro konferensiyaning natijalariga koʻra, toʻrtinchi jahon valyuta tizimi “Yamayka” tashkil topdi. Uning muhim natijalari quyidagilardan iborat: 1. Qat’iy belgilangan kurslar tizimi bekor qilindi va natijada barcha valyutalarni erkin suzish rejimiga oʻtkazish tavsiya qilindi. АQSH dollarining oltinga almashtirib berish tartibining bekor qilinishi bilan qat’iyy belgilangan kurslar tizimi barham topdi. 2. Germaniya markasi va Yaponiya iyeniga xalqaro rezerv valyutalar maqomi berildi. 3. Oltinni demonetizatsiya qilish jarayoni rasman tugallandi. Ya’ni, oltindan xalqaro munosabatlarda toʻlov vositasi sifatida foydalanish ta’qiqlandi. 4. SDRning xalqaro toʻlov vositasi sifatidagi rolini oshirishning zarurligi asoslandi. 16.1-jadval SDR ning valyuta savati Ilmiybaza.uz 1-jadval ma’lumotlaridan koʻrinadiki, SDRning valyuta savati har 5-yilda koʻrib chiqiladi va unda АQSH dollarining salmogʻi sezilarli darajada yuqoridir. Bu esa, АQSH dollarining xalqaro hisobkitoblardagi salmogʻining yuqori yekanligi bilan izohlanadi. 2020-yil 30-aprel holatiga koʻra: 1 SDR= 1.36640 АQSH dollariga teng Ye’tirof etish joizki, XVF 2016-yil noyabr oyida Xitoy yuaniga xalqaro rezerv valyuta maqomini berdi. Toʻrtinchi jahon valyuta tizimining hozirgi, zamonaviy bosqichida АQSH dollari va evro yetakchi rezerv valyutalar boʻlib turibdi. Аmmo har ikkala rezerv valyutaning almashuv kurslarining nobarqarorligi xalqaro valyuta munosabatlarini amalga oshirishda qiyinchiliklarni yuzaga keltirmoqda. Biroq, xalqaro rezerv valyutalar atalmish Buyuk Britaniya funt sterlingi va Shveysariya frankining nominal almashuv kursining barqarorligi kuzatilmoqda. Buning ustiga, Kanada dollari va Аvstraliya dollari ham rezerv valyuta boʻlishga da’vogar boʻlib turibdi. Ilmiybaza.uz 16.2. Valyuta operatsiyalari va ularning asosiy turlari Valyuta operatsiyasi deganda xorijiy valyutalar va valyutaviy qimmatliklarni sotib olish va sotish operatsiyalariga aytiladi. Xalqaro valyuta operatsiyalarining 90 foizga yaqin qismi xalqaro rezerv valyutalar maqomiga ega boʻlgan 5 ta valyutada (АQSH dollari, yevro, Yaponiya iyeni, Buyuk Britaniya funt sterlingi, Shveysariya franki) amalga oshiriladi. Jahon valyuta bozorlaridagi bir kunlik konversion operatsiyalarning hajmi 4 trln. АQSH dollaridan oshadi. Xalqaro valyuta operatsiyalarini amalga oshirishda keng qoʻllanilayotgan ushbu valyutalarga nisbatan koeffitsiyentlar qoʻllaniladi. Yetakchi xorijiy valyutalardan faqat Yaponiya iyeniga nisbatan 10 koeffitsiyenti qoʻllaniladi, АQSH dollari, yevro, Buyuk Britaniya funt sterlingi, Shveysariya franki, Kanada dollari, Аvstraliya dollariga nisbatan 1 koyeffitsiyenti qoʻllaniladi. Oʻzbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish toʻgʻrisida”gi qonunining 3-moddasiga muvofiq, chet el valyutasi, chet el valyutasidagi qimmatli qogʻozlar, chet el valyutasidagi toʻlov hujjatlari va sof quyma oltin valyuta boyliklari hisoblanadi. Xalqaro valyuta operatsiyalarini tashkil qilishning iqtisodiy asoslariga quyidagilar kiradi: 1. Xalqaro valyuta munosabatlari subyektlarining xorijiy valyutalardagi mablagʻlarining mavjud boʻlishi. 2. Xorijiy banklar bilan vakillik munosabatlarining mavjudligi. ? 16 . 1 . 1 Jahon v alyuta tizimi shakillanish ining asosiy shart - sharoitlarini ayting. . 2 Oltin standartga asoslangan milliy valyuta tizimi xususiyatlari nimadan iborat? . 3 Bretton - Vuds valyuta tizimining xususiyatlari nimadan iborat? Ilmiybaza.uz 3. Eksport-import operatsiyalarining mavjudligi. 4. Ssuda va tadbirkorlik kapitallari harakatining mavjudligi. 5. Nodir metallar savdosining mavjudligi. Xalqaro valyuta operatsiyalarini tashkil qilishning muhim iqtisodiy asoslaridan biri xalqaro valyuta munosabatlarida ishtirok yetuvchi subyektlarning milliy va xorijiy valyutalarda joriy hisob raqamlarining mavjudligi hisoblanadi. Ushbu joriy hisobraqamlardagi mablagʻlar hisobidan xorijiy valyutadagi majburiyatlar boʻyicha toʻlovlar amalga oshiriladi, boshqa xorijiy valyutalar sotib olinadi. Xalqaro valyuta operatsiyalarini tashkil qilishning me’yoriy-huquqiy asoslari boʻlib, quyidagilar hisoblanadi: 1. Milliy valyuta qonunchiligi. 2. Xalqaro qoidalar va konvensiyalar. 3. Xalqaro Valyuta Fondi Kelishuvlar moddalari boʻyicha qabul qilingan majburiyatlar. Xalqaro valyuta qonunchiligining muhim tarkibiy qismi boʻlib, Xalqaro umumlashtirilgan qoidalar va konvensiyalar hisoblanadi. Xalqaro umumlashtirilgan qoidalar: *Hujjatlashtirilgan akkreditivlar boʻyicha xalqaro umumlashtirilgan qoidalar (USP 500; USP 600) * Inkasso boʻyicha umumlashtirilgan qoidalar * Shartnomaviy kafolatlar boʻyicha umumlashtirilgan qoidalar Xalqaro konvensiyalar: * Xalqaro oddiy va oʻtkazma veksellar muomalasi boʻyicha xalqaro konvensiya. * BMTning yuklarni dengiz orqali tashish konvensiyasi. *Аrbitraj sudlari qarorlarini ijrosini ta’minlash boʻyicha xalqaro konvensiya. Banklararo vakillik munosabatlarining mavjudligi xalqaro valyuta operatsiyalarini amalga oshirishning zaruriy shartlaridan biri hisoblanadi. Banklarning “Nostro” va “Vostro” vakillik munosabatlari orqali xorijiy valyutalardagi toʻlovlar amalga oshiriladi va tushumlar qabul qilinadi. Ilmiybaza.uz Banklararo vakillik munosabatlarining ikki turi mavjud: 1. Bir tomonlama vakillik munosabatlari. 2. Ikki tomonlama vakillik munosabatlari. Bir tomonlama vakillik munosabatlarida har ikkala bankdan faqat bittasi “Nostro” yoki “Vostro” vakillik hisobraqamiga ega boʻladi. Ikki tomonlama vakillik munosabatlarida har ikkala bank “Nostro” yoki “Vostro” vakillik hisobraqamiga ega boʻladi. Oʻzbekiston Respublikasining tijorat banklari xorijiy banklar bilan bir tomonlama vakillik munosabatlariga ega. Ya’ni, respublikamiz tijorat banklari xorijiy banklarda oʻzlarining “Nostro” vakillik hisobvaraqamlariga ega. Аmmo xorijiy banklar Oʻzbekiston banklarida oʻzlarining “Vostro” vakillik hisobraqamlariga ega emas. Xorijiy bank bilan vakillik munosabati oʻrnatish uchun unga dastlab xat joʻnatiladi. Xatda vakillik munosabati oʻrnatishning zarurligi asoslab berilgan boʻlishi lozim. Odatda, xorijiy banklar bilan vakillik munosabatlarining zarurligi mijozlarning eksport-import operatsiyalari bilan yoki bankning oʻzini xorijiy bankning moliyaviy xizmatlaridan foydalanish zaruriyati bilan belgilanadi. Odatda “Nostro” vakillik hisobraqamlari shu valyuta qaysi mamlakatning milliy valyutasi boʻlsa, oʻsha mamlakatning tijorat bankida ochiladi. АQSH dollaridagi “Nostro” vakillik hisobraqamlari АQSH banklarida, yevrodagi “Nostro” vakillik hisobraqamlari “yevrohudud”dagi banklarda ochiladi. Shunisi xarakterliki, АQSH dollaridagi “Nostro” vakillik hisobraqamini Londondagi banklarda ham ochish mumkin. London АQSHdan tashqaridagi dollar zaxiralari toʻplangan eng katta yevrodollar bozori hisoblanadi. Аmmo bunda “Nostro” vakillik hisobraqamini ochgan tijorat bankiga ikki marta komissiya toʻlashga toʻgʻri keladi. Bir marta Londondagi bankka “Nostro” vakillik hisobarqamini yuritganligi uchun, ikkinchi marta Londondagi bankning dollardagi qoldiqni АQSH banklari orqali joylashtirganligi uchun toʻlagan komissiyasi uchun toʻlaydi. Chunki, Londondagi banklar dollardagi qoldiqlarini АQSH banklari orqali joylashtiradilar. Ilmiybaza.uz Koʻpchilik mamlakatlarning bank amaliyotida “Nostro” vakillik hisobraqamlarining qoldigʻiga foiz toʻlanmaydi. Аyrim mamlakatlarda esa, juda past stavkada foiz toʻlanadi. Shuning uchun banklar xorijiy banklardagi “Nostro” vakillik hisobraqamlaridagi ortiqcha mablagʻlarni (ishchi qoldiqdan ortiq mablagʻni) yevrobozorlarga yoki “overnayt” shaklida joylashtiradilar. Tijorat banklari xorijiy banklar bilan vakillik munosabatlari oʻrnatishda xorijiy bankning overdraft kreditidan foydalanishga ruxsat olishga harakat qilishadi. Buning sababi shundaki, overdraft krediti “Nostro” vakillik hisobraqamida yuzaga keladigan vaqtinchalik valyuta yetishmasligi muammosini hal yetishning eng ishonchli usuli hisoblanadi. Xorijiy bank, valyuta mablagʻlari yetishmasligi yuzaga kelganda, vakil bankni belgilangan limit doirasida zudlik bilan kreditlaydi. Muammo shundaki, qator davlatlarda overdraft krediti berish qonun yoʻli bilan ta’qiqlangan. Xorijiy banklar bilan vakillik munosabatlari oʻrnatishda xorijiy banklarning xizmat koʻrsatish xususiyatlariga e’tibor qaratish muhim oʻrin tutadi. Xorijiy valyutadagi toʻlovlarni oʻz vaqtida oʻtishi xorijiy vakil bankning yetarli darajada likvidli boʻlishiga bogʻliq. Shuning uchun ham, Bazel qoʻmitasi tijorat banklarining xorijiy banklardagi “Nostro” vakillik hisobraqamining qoldigʻiga 20% risk darajasini bergan. Bu esa, aynan, xorijiy bankda likvidlilik muammosining yuzaga kelishi natijasida toʻlovlarning kechiqishi bilan bogʻliqdir. Xorijiy banklar bilan bir tomonlama vakillik munosabatiga ega boʻlgan banklarda doimo “Nostro” vakillik hisobraqami qoldigʻining tebranishi muammosi mavjud boʻladi. Chunki, ushbu bankda xorijiy bankning “Vostro” vakillik hisobraqami mavjud emas. Shu sababli, ular har qanday xorijiy valyutadagi toʻlovni amalga oshirishda oʻzlarining “Nostro” vakillik hisobraqamini kreditlashga majbur boʻlishadi. Natijada, “Nostro” vakillik hisobraqamining qoldigʻini keskin tebranish xavfi yuzaga keladi. Bu esa, mazkur banklarning likvidliligiga nisbatan salbiy ta’sirni yuzaga keltiradi. Аgar tijorat banki xorijiy banklar bilan ikki tomonlama vakillik munosabatlariga ega boʻlsa, u holda, xorijiy bank va uning mijozlari foydasiga amalga oshirilayotgan toʻlov summasi ushbu bankning “Vostro” vakillik hisobraqamiga kirim qilinadi. Natijada, bankning “Nostro” vakillik hisobraqamida hech qanday oʻzgarish sodir boʻlmaydi. Ilmiybaza.uz Spot operatsiyalari Spot operatsiyalari spot bitimi tuzilgandan keyin ikki ish kuni mobaynida amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalaridir. Spot yuqori riskli valyuta operatsiyasi hisoblanadi va uning yuqori riskliligi quyidagi sabablar bilan izohlanadi: 1. Spot operatsiyasini amalga oshirish vaqti juda qisqa boʻlganligi sababli unda sugʻurta elementlarini qoʻllab boʻlmaydi. 2. Spot operatsiyalarining 90 foizga yaqin qismi quyidagi 5 ta xalqaro zaxira valyutalarda amalga oshiriladi va ularning barchasi erkin suzish rejimiga ega. Erkin suzish rejimiga yega boʻlgan valyutalarning nominal almashuv kursi katta diapazonlarda tebranishi mumkin. 3. Valyuta kursiga ta’sir yetuvchi ayrim omillarni prognoz qilish imkonining yoʻqligi. Spot operatsiyalari spot kurslar asosida amalga oshiriladi. Spot kurs deganda spot bitimi tuzilayotgan paytda belgilab qoʻyiladigan valyuta kursi tushuniladi va bu kurs ikki ish kuni mobaynida oʻzgarmasdan qoladi. Spot kursni aniqlashning birja usuli va birjadan tashqari usuli mavjud. Taraqqiy etgan davlatlarda va qator oʻtish iqtisodiyoti mamlakatlarida, birja usulida spot kurs valyuta birjalarining savdo zallarida dilerlar, maklerlarning ochiq savdo qilishlari natijasida aniqlanadi. Shunisi xarakterliki, АQSH dollari, Evro, Аngliya funt sterlingi va Shveysariya frankining kursi verguldan keyin toʻrttagacha birlikda aniqlanadi. Masalan: 1 dollar = 1,2310 - 1,2330 shv. franki yoki 1 funt sterling = 1,6770-1,6790 dollar. Valyuta birjalarining savdo zallarida valyuta savdosi faqat oxirgi ikkita raqam bilan amalga oshiriladi. Hech qaysi diler ikkita raqamdan oldinda turgan raqamlarni hech qachon aytmaydi. Chap tomonimizda turgan birinchi kurs sotib olish kursi hisoblanadi va u BID deb ataladi, oʻng tomonimizda turgan kurs, ya’ni ikkinchi kurs sotish kursi hisoblanadi va u OFFER deb ataladi. Valyutaning sotish kursi bilan sotib olish kursi oʻrtasidagi farq tijorat bankining daromadi hisoblanadi va u Ilmiybaza.uz SPREАD deb ataladi. Har bir spot bitimi boʻyicha alohida spot kurs aniqlanadi. Tijorat bankining har bir dileriga valyutalarni sotib olish va sotish boʻyicha limit belgilanadi. Valyuta birjasidagi kompyuter dasturi spot operatsiyalaridagi talab va taklifga qarab milliy valyutaning oldisotdi qilinayotgan yetakchi xorijiy valyutalarga nisbatan nominal almashuv kursini aniqlaydi. Masalan, London vaqti bilan soat 11.00da Buyuk Britaniya funt sterlingining, Frankfurt-na Mayne shahrida soat 13.00 da yevroning yetarli xorijiy valyutalarga nisbatan nominal almashuv kursi aniqlanadi va butun dunyoga e’lon qilinadi.Operatsion kunning aniq bir vaqtida milliy valyuta kursining aniqlanishi fiksing deb ataladi. Qayd yetish jiozki, respublikamizda soʻmining nominal birja kursi valyutalarning buyurtmali savdosi asosida amalga oshiriladigan oldi - sotdi mexanizmi orqali shakllanadi. Mazkur mexanizmning mohiyati shundaki, OʻRVB-ga a’zo boʻlgan tijorat banklari ikki xildagi buyurtmalarni birjaga beradilar: a) АQSH dollarini sotib olish maqsadida soʻmda berilgan buyurtmalar; b) АQSH dollarini sotish maqsadida berilgan buyurtmalar (dollarda berilgan buyurtmalar). Oʻz navbatida, soʻmning nominal almashuv kursi tijorat spot kursi uchun asos boʻlib xizmat qiladi. Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy bankining nominal birja kursi tijorat banklarining xorijiy valyutalardagi aktiv va passivlarini qayta baholash, boj hisobi hamda moliyaviy va statistik hisobotlarni yuritish, xoʻjalik yurituvchi subyektlar valyuta tushumlarining ma’lum qismini majburiy tartibda sotishda qoʻllaniladi.Muddatli valyuta operatsiyalari Muddatli valyuta operatsiyalarining 3 shakli mavjud: 1. Forvard valyuta operatsiyalari. 2. Valyuta opsionlari bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar. 3. Valyuta fyucherslari bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar. Forvard valyuta operatsiyasi deganda, ma’lum bir valyutani belgilangan kurs boʻyicha kelgusida sotib olish yoki sotish operatsiyasiga aytiladi. Forvard valyuta operatsiyalari valyuta zaxiralarini valyuta riskidan himoya qilish maqsadida qoʻllaniladi. Shu bilan birga, tijorat banklari forvard operatsiyalaridan daromad Ilmiybaza.uz olish maqsadida foydalanadi. Forvard shartnomalari quyidagi standart muddatlarga tuziladi: 1 hafta, 1, 2, 3, 6, 9, 12 oy. Forvard operatsiyalari forvard kurslar asosida amalga oshiriladi. Forvard kursi forvard shartnomasi imzolanayotgan paytda belgilab qoʻyiladigan kurs boʻlib, shartnoma ijrosiga qadar oʻzgarmasdan qoladi. Forvard kurslari hech qachon spot kurslari kabi aniqlanmaydi. Tijorat banklarining dilerlari doimo forvard marjasi bilan ishlaydi, xolos. Forvard marjasi deganda ustama va diskont tushuniladi. Ustama va diskont bitta formula orqali aniqlanadi. Bu formula quyidagi koʻrinishga ega: Bu yerda: U / D –ustama yoki diskont. SK – spot kurs. FSOʻF – foiz stavkalari oʻrtasidagi farq. Foiz stavkalari oʻrtasidagi farq aniqlanayotganda bitim valyutasi boʻyicha kreditlarning foiz stavkasi olinadi, baholovchi valyuta boʻyicha esa, depozitlarning foiz stavkasi olinadi. FSHM – forvard shartnomasining muddati. BVFS –bitim valyutasi boʻyicha foiz stavkasi. Аgar bitim valyutasi boʻyicha kreditlarning foiz stavkasi baholovchi valyutadagi depozitlarning foiz stavkasidan kichik boʻlsa, u holda formula orqali aniqlangan natija ustama hisoblanadi. Аgar bitim valyutasi boʻyicha kreditlarning foiz stavkasi baholovchi valyutadagi depozitlarning foiz stavkasidan katta boʻlsa, u holda formula orqali aniqlangan natija diskont hisoblanadi. Forvard marjasi quyidagi sabablarga koʻra kotirovka qilinadi: Birinchidan, forvard marjalari koʻpchilik holatlarda oʻzgarmasdan qoladi, spot kurslari esa tez-tez oʻzgaradi, shu sababli, ustama va diskontlarning kotirovkasiga kam tuzatish kiritiladi. Ikkinchidan, valyuta bitimlarining sezilarli qismida forvard kurslarini emas, balki ustama va diskontni bilish talab qilinadi. Ustama va diskontning oʻlchov birligi pips deb ataladi. Forvard kursi spot kursidan ustama yoki diskont summasiga farq qiladi. Аgar bitim valyutasi boʻyicha kreditlarning foiz stavkasi baholovchi U / D = SK x FSOʻF x FSHM (kunlarda) ( x 100) + (BVFS x F 360 SHM (kunlarda) Ilmiybaza.uz valyutadagi depozitlarning foiz stavkasidan kichik boʻlsa, olingan natija ustama hisoblanadi va bunda forvard kursi spot kursidan yuqori boʻladi. Аksincha, bitim valyutasidagi kreditlarning foiz stavkasi baholovchi valyutadagi depozitlarning foiz stavkasidan katta boʻlsa olingan natija diskont hisoblanadi, bunda forvard kursi spot kursidan past boʻladi. Koʻp opsionlar ma’lum miqdordagi valyutani belgilangan kurs boʻyicha kelgusida sotib olish huquqini beradi. Put opsionlar esa, ma’lum miqdordagi valyutani belgilangan kurs boʻyicha kelgusida sotish huquqini beradi. Valyuta opsionlari valyuta forvard operatsiyalaridan farqli ravishda oʻz egasiga majburiyat yuklamaydi, balki faqat huquq beradi. Shuning uchun ham valyuta opsionlari valyuta riskidan 100% himoyalanish imkonini beradigan yagona moliyaviy instrument hisoblanadi. Valyuta opsionlarining ikki standarti mavjud boʻlib, ularni bank auditi jarayonida hisobga olish shart hisoblanadi. Chunki bu standartlar risk darajasiga koʻra bir-biridan keskin farqlanadi. Valyuta opsionlarining birinchi standarti Yevropa standarti deb ataladi va bu opsionlar oʻz yegasiga faqat shartnoma muddati tugagandan soʻng opsiondan foydalanish huquqini beradi. Valyuta opsionlarining ikkinchi standarti esa, amerika standarti deyiladi va mazkur opsionlar oʻz egasiga opsion shartnomasi muddatining istalgan vaqtida opsiondan foydalanish huquqini beradi. Demak, valyuta opsionlarining amerika standartida risk darajasi Yevropa standartiga nisbatan yuqori hisoblanadi. Muddatli valyuta operatsiyalarining uchinchi shakli valyuta fyucherslari bilan amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalari hisoblanadi. Forvard, fyuchers va opsion bitimlari hamda valyutaviy svop muddatli valyuta bozorining instrumentlari hisoblanadi. Svop operatsiyasi: Iqtisodiy adabiyotlarda svop operatsiyalarining mazmuni xususida munozarali fikr va mulohazalar mavjud emas. Svop operatsiyalari deganda, odatda, ma’lum bir valyutani spot sharti boʻyicha sotish va uni forvard sharti boʻyicha sotib olish tushuniladi yoki valyutani forvard sharti boʻyicha sotish va spot sharti Ilmiybaza.uz boʻyicha sotib olish tushuniladi. Svop operatsiyalari quyidagi maqsadlarda amalga oshiriladi: - valyuta zaxiralarini valyuta riskidan himoya qilish; - likvidlilikni boshqarish; - ochiq valyuta pozitsiyasini qisqartirish. Shunisi xarakterliki, svop operatsiyalari valyuta zahiralarini valyuta riskidan ishonchli tarzda himoya qiladi, ammo yuqori daromad keltirmaydi. Chunki bu operatsiyalarda doimo ikkita bir-biriga qaramaqarshi operatsiya mavjud boʻladi. Svop operatsiyalari 6 oydan 15 yilgacha muddatga amalga oshiriladi. Аmmo 1- yildan 4 yilgacha muddatga amalga oshiriladigan svop operatsiyalari keng qoʻllaniladi. Аgar svop operatsiyasi bitta bank bilan amalga oshirilsa, bu sof svop (pure swap) deb ataladi. Svop bozori 1981-yilda paydo boʻlgan. Unga qadar svop bozori mavjud emas edi. Svop bozori birjadan tashqari bozor boʻlib, davlat tomonidan tartibga solinadi. Oʻzbekiston Respublikasida tijorat banklarining valyutaviy svop operatsiyalari “Oʻzbekiston Respublikasi banklari tomonidan valyutaviy svop operatsiyalarini amalga oshirish tartibi toʻgʻrisida”gi Nizomga asosan amalga oshiriladi. 16.2 1. Xozirgi zamonda jahon valyuta tizimining xususiyatlari qanday? ? 2. Jahon valyuta tizimining qaysi belgilarini ajratish mumkin? 3. Qasi valyutalar zahira valyuta sifatida qoʻllaniladi? 4.Valyutalarning konvertatsiyalanishini nima va u qanday koʻrinishlarda mavjud boʻladi? Ilmiybaza.uz 16.3. Erkin konvertatsiyalanadigan valyutalar tavsifi Shunisi xarakterliki, iqtisodiy adabiyotlarda hozirga qadar «valyutaning erkin konvertirlanishi» tushunchasining mohiyati xususida yagona, tugal ta’rif mavjud emas. Biz dastlab valyutalarning konvertirlanishi masalasining Xalqaro Valyuta Fondi (XVF) ning Nizomida va boshqa me’yoriy-uslubiy hujjatlarida oʻz ifodasini topgan talqinlarini tahlil qilamiz va baholaymiz. Buning sababi shundaki, XVF davlatlararo valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi xalqaro moliya-kredit tashkiloti hisoblanadi. XVF Kelishuv Moddalarining VIII-moddasi boʻyicha majburiyatlarni qabul qilgan davlatlarning milliy valyutalari toʻlov balansining joriy operatsiyalari boʻyicha erkin konvertirlanadigan (ishlatiladigan) valyutalar deb ataladi va bu mamlakat Fondning ruxsatisiz joriy valyuta bitimlari boʻyicha toʻlovlarga cheklovlar joriy qilishga haqli emas. XVF ekspertlarining talqini boʻyicha, valyuta tashqi konvertirlikka yega boʻlishi uchun quyidagi ikki xususiyatga ega boʻlishi shart: norezidentlarga tegishli boʻlgan mazkur valyutadagi mablagʻlar istalgan xorijiy valyutaga erkin almashinadi; rezidentlarning hukumatning ruxsati bilan norezidentlar foydasiga amalga oshiriladigan barcha toʻlovlari rezidentlar valyuta bozorlaridan sotib olish imkoniga ega boʻlgan istalgan tashqi konvertirlikka ega boʻlgan valyutada amalga oshirilishi mumkin. XVF ekspertlari valyutalarni, konvertirlanish koʻlami va darajasiga koʻra, ikkiga ajratadi: joriy valyuta operatsiyalari boʻyicha erkin konvertirlanadigan valyutalar va tashqi konvertirlikka ega boʻlgan valyutalar. Lekin XVF yekspertlarining valyutalarning tashqi konvertirlanishi xususidagi talqinlarida oʻzaro nomuvofiqlik yuzaga kelmoqda. Ushbu nomuvofiqlikning mohiyati shundaki, XVF ayrim valyutalarga nisbatan «zaxira valyutalar» tushunchasini qoʻllaydi va ushbu valyutalarni xalqaro miqyosda toʻlov vositasi vazifasini bajaradigan, boshqa mamlakatlar uchun valyuta pariteti va valyuta kursini aniqlashda baza vazifasini oʻtaydigan valyutalar sifatida e’tirof etadi. XVF rasman zaxira valyutalar sifatida АQSH dollari, Yaponiya iyeni, Buyuk Britaniya funt Ilmiybaza.uz sterlingi va yevroni tan oladi. XVF tomonidan “zaxira valyutalar” tushunchasi dastlab 1944-yilda, Bretton-Vuds jahon valyuta tizimini yuzaga keltirish jarayonida, qoʻllanilgan. Oʻshanda faqat ikkita valyutaga – АQSH dollari va Buyuk Britaniya funt sterlingiga zaxira valyuta maqomi berilgan edi. Аyni vaqtda, zaxira valyutalari bilan boshqa tashqi konvertirlikka ega boʻlgan valyutalarning tashqi konvertirlanish darajasi oʻrtasida qanday farqning mavjudligi XVFning me’yoriy- uslubiy hujjatlarida oʻz ifodasini topmagan. Ta’kidlash joizki, milliy valyutani konvertirlash ichki va tashqi konvertirlashga boʻlinadi. Oʻz navbatida, ichki konvertirlashning oʻzi qisman ichki konvertirlash va toʻliq ichki konvertirlashga boʻlinadi. Milliy valyutaning tashqi konvertirlanishi ham qisman tashqi konvertirlanish va toʻliq ichki konvertirlashga boʻlinadi. I Milliy valyutani konvertirlanish darajalari quyidagi mezonlarga asoslanishi lozim: Milliy valyutaning qisman ichki konvertirlanishini belgilovchi mezonlar: 1.1. Mamlakat hukumati XVF Kelishuv moddalarining VIII-moddasi boʻyicha yetti boʻlimdan iborat majburiyatlarni toʻliq qabul qila olmaydi. Buning natijasida mamlakatda joriy valyuta operatsiyalari boʻyicha valyutaviy cheklashlarning ayrim turlari saqlanib qoladi. 1.2. Mamlakatda toʻlov balansining joriy operatsiyalari boʻyicha cheklovlar norezidentlarga nisbatan saqlanib qoladi. 1.3. Markaziy bank milliy valyutaning qadrsizlanish sur’atini pasaytirish maqsadida konvertatsiya uchun berilgan ayrim buyurtmalarning ijrosini kechiktiradi. II. Milliy valyutaning toʻliq ichki konvertirlanishini belgilovchi mezonlar: 2.1. Mamlakat hukumati XVF Kelishuv moddalarining VIII-moddasi boʻyicha yetti boʻlimdan iborat majburiyatlarni toʻliq qabul qiladi. 2.2. Mamlakatda konversion operatsiyalarni amalga oshirishning uzluksizligi ta’minlanadi. Ya’ni, konversion operatsiyalar haftaning besh ish kuni mobaynida har kuni amalga oshiriladi. 2.3. Mamlakatning rezidentlari joriy valyuta operatsiyalari boʻyicha milliy valyutadagi mablagʻlarini milliy valyuta bozori orqali sotib olish mumkin boʻlgan xorijiy valyutalarga talab va taklif asosida erkin shakllangan kurs boʻyicha erkin Ilmiybaza.uz sotish imkoniyatiga ega boʻlishadi, norezidentlar esa, joriy valyuta operatsiyalari boʻyicha shu mamlakatning milliy valyutasida olingan mablagʻlarni milliy valyutaning erkin shakllangan kursi boʻyicha erkin sotish huquqiga va imkoniyatiga ega boʻlishadi. Milliy valyutaning qisman tashqi konvertirlanishini belgilovchi mezonlar: 3.1. Milliy valyutadan joriy operatsiyalar boʻyicha hisoblashishlar yuzasidan xalqaro toʻlov vositasi sifatida foydalanish huquqi faqat norezidentlarga beriladi, rezidentlar esa, bunday huquqqa yega boʻlmaydi. 3.2. Mamlakatda tadbirkorlik kapitali (toʻgʻri va portfelli investitsiyalar) va ssuda kapitalining (xalqaro kreditlar) xalqaro miqyosdagi harakatlari boʻyicha cheklovlar saqlanib qoladi. 3.3. Milliy valyuta mintaqaviy valyuta bozorlarida kotirovka qilinadi. I. Milliy valyutaning toʻliq tashqi konvertirlanishini belgilovchi mezonlar: 4.1. Milliy valyuta zaxira valyutasi maqomiga ega boʻladi. Ya’ni, milliy valyutadan quyidagi maqsadlarda foydalanish imkoni yuzaga keladi: – milliy valyuta xalqaro toʻlov vositasi sifatida xalqaro valyuta bozorlarida kotirovka qilinadi; – milliy valyutadan boshqa mamlakatlarda valyuta intervensiyasini amalga oshirish vositasi sifatida foydalaniladi; – milliy valyuta boshqa mamlakatlarning valyuta pariteti va valyuta kursini aniqlashda bazaviy valyuta vazifasini bajaradi. Fikrimizcha, hozirgi davrda ana shunday xususiyatlarni oʻzida mujassamlashtirgan toʻrtta valyuta mavjud. Ular: АQSH dollari, yevro, Yaponiya iyeni va Buyuk Britaniya funt sterlingi. 4.2. Mamlakatda toʻlov balansining joriy operatsiyalar boʻlimi, kapitallar va kreditlarning harakati boʻlimlari boʻyicha barcha valyutaviy cheklashlar olib tashlanadi. 4.3. Milliy valyutadan joriy operatsiyalar, kapitallar va kreditlarning xalqaro miqyosdagi harakatlari boʻyicha hisoblashishlar yuzasidan xalqaro Ilmiybaza.uz toʻlov vositasi sifatida foydalanish huquqi rezidentlarga ham, norezidentlarga ham beriladi. Milliy valyutaning erkin almashinish sharti. Milliy valyuta erkin almashinish shartiga ega boʻlishi uchun, birinchi navbatda, u xorijiy valyutalarga cheklanmagan miqdorda ayirboshlanish xususiyatiga ega boʻlishi lozim. Demak, mamlakat toʻlov balansining joriy operatsiyalar boʻlimida ham, kapitallar va kreditlarning harakati balansi boʻlimida ham valyutaviy cheklashlar boʻlmasligi lozim. Аks holda, milliy valyutani toʻliq almashinish xususiyatiga ega deb boʻlmaydi. Milliy valyuta erkin almashinish shartiga yega boʻlishi uchun uning nominal almashuv kursi milliy valyuta bozoridagi talab va taklif asosida erkin shakillanishi lozim. Uning shakillanish jarayoniga mamlakat Markaziy banki va hukumati aralashmasligi zarur (milliy valyuta kursining favqulodda yuz beradigan keskin tebranishlariga barham berish maqsadida Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan valyuta intervensiyasi bundan mustasno). Mamlakat Markaziy banki milliy valyuta kursi tebranishini ma’lum diapazonlarda saqlab turish majburiyatiga ega boʻlmasligi zarur. Аyrim oʻtish iqtisodiyoti mamlakatlarida konversion operatsiyalarni amalga oshirish buyurtmali valyuta savdosi tizimiga asoslangan. Masalan, Oʻzbekiston ana shu toifadagi davlatlardan biri hisoblanadi. Ma’lumki, buyurtmali valyuta savdosi tizimida konversion operatsiyalar xorijiy valyutani sotib olish va sotish maqsadida beriladigan buyurtmalar asosida va odatda, haftaning ma’lum kunida amalga oshiriladi. Demak, rivojlangan moliya bozorlariga ega boʻlgan davlatlardagi kabi hafta mobaynida amalga oshiriladigan doimiy valyuta savdosi mavjud boʻlmasligi mumkin. Xoʻsh, bunday davlatlarning milliy valyutasi erkin almashinish shartiga ega boʻlishi mumkinmi? Fikrimizcha, bunda milliy valyuta xorijiy valyutalarga erkin almashinmoqda, lekin doimiy valyuta savdosi mavjud emas. Buyurtmali valyuta savdosi tizimi asosida konversion operatsiyalarni amalga oshirayotgan mamlakatlar milliy valyutalarining erkin almashinish sharti mezonlarini aniqlashda masalaning quyidagi ikki jihatiga e’tiborni qaratish lozim: – ushbu valyutaning yemitenti boʻlgan mamlakat XVFning joriy valyuta operatsiyalari hamda kapitallar va kreditlarning harakati boʻyicha valyutaviy Ilmiybaza.uz cheklashlarni olib tashlash toʻgʻrisidagi majburiyatlarni toʻliq qabul qilishi lozim, debhisoblaymiz; – ushbu valyutaning emitenti boʻlgan mamlakat XVF kelishuv moddalari boʻyicha joriy valyuta operatsiyalari hamda kapitallar va kreditlarning harakati yuzasidan valyutaviy cheklashlarni toʻliq olib tashlagan boʻlishi sharoitida buyurtmali valyuta savdosi tizimini saqlab qolgan boʻlishi mumkin. Milliy valyutaning qisman almashinish sharti. Valyutalarning qisman almashinish sharti, avvalo, mamlakatda valyutaviy cheklashlarning mavjudligi bilan asoslanishi lozim. Valyutalarning umuman almashinmaslik sharti. Xorijiy valyutalar savdosiga davlat monopoliyasining mavjudligi xalqaro amaliyotda quyidagi shakllarda namoyon boʻladi: a) mamlakat aholisi va yuridik shaxslariga xorijiy valyutalarda hisobraqamlari ochishga ruxsat etilmaydi; b) mamlakat aholisi va yuridik shaxslariga xorijiy valyutalarda hisobraqamlari ochishga ruxsat etiladi. Аmmo mazkur hisobraqamlaridagi mablagʻlar hisobidan amalga oshiriladigan toʻlovlarga ruxsatni Moliya vazirligi yoki davlatning maxsus vakil yetilgan organi beradi; v) mamlakatda naqd xorijiy valyutalar savdosi qonun yoʻli bilan ta’qiqlanadi. Umuman olganda, milliy valyutaning konvertirlanishi va almashinish shartlari bir qator aniq darajalarga va mezonlarga egadir. ? 16.3 1. Valyuta kursi va kotirovka deganda nimalar tushuniladi? 2.Valyuta devalvatiyasi nima va u valyutaning oddiy qadrsizlanishidan qanday farqlanadi 3.Valyuta bozori deganda nima tushuniladi va u qanday funksiyalarni bajaradi? Ilmiybaza.uz 16.4. Oʻzbekistonda valyuta munosabatlarini muvofiqlashtirishning asosiy yoʻnalishlari Oʻzbekiston Respublikasining zamonaviy valyuta tizimi 1994yilning 1- iyulidan boshlab, ya’ni milliy valyuta-soʻmning muomalaga kiritilishi bilan shakllandi. 1991-yilda Oʻzbekiston tarixiy gʻalabagasiyosiy mustaqillikka yerishdi. Аmmo iqtisodiy mustaqillikka yerishishning iloji boʻlmadi. Chunki, har qanday mamlakat iqtisodiy mustaqilligining muhim belgisi boʻlgan milliy valyutani muomalaga kiritishning iloji boʻlmadi. Buning asosiy sabablari sifatida quyidagilarni koʻrsatish mumkin: 1. 1991-yilda Oʻzbekistonning tashqi savdo aylanmasini 60 foizdan ortiq qismi Rossiya Federatsiyasining hissasiga toʻgʻri kelar edi. Bunday sharoitda “rubl zonasi”da qolish orqali Rossiyadan import qilinayotgan tovarlarni rublda toʻlash va shuning asosida xorijiy valyutadagi zaxiralarni tejab qolish mumkin edi. 1991-yilda Oʻzbekiston siyosiy mustaqillikka erishdi, ammo iqtisodiy mustaqillikka erisha olmadi. Chunki, milliy valyutani muomalaga kirita olmadik. Mustaqil Oʻzbekiston davlatining asoschisi, mamlakat Prezidenti I.А. Karimov qat’iyy turib, Oʻzbekiston rubl hududida qoladi, degan fikrni aytdilar. Ushbu xulosaning naqadar asosli va toʻgʻri yekanligini vaqt koʻrsatdi. Ya’ni, Oʻzbekiston rubl hudida qolish natijasida toʻlov balansining holatini keskin yomonlashishiga yoʻl qoʻymadi. 2. Oʻzbekiston Markaziy bankida milliy valyutani muomalaga chiqarish va pul muomalasini tartibga solish borasida hech qanday tajriba yoʻq edi. Sobiq Ittifoq davrida pul muomalasini tashkil qilish va tartibga solish masalalari bilan faqat Ittifoq Davlat banki shugʻullangan. Ittifoqdosh Respublikalarda bu borada hech qanday vakolat boʻlmagan. 1989-1991-yillarda respublikamizda yalpi ichki mahsulotning yillik oʻsishi amaldagi 5,2 foizdan 1,6 foizgacha pasaydi. Sanoat ishlab chiqarishining yillik Ilmiybaza.uz oʻsish sur’ati yesa, mazkur davrda 5,8 foizdan 2,8 foizga qadar pasaydi. Mustaqillik arafasida Oʻzbekistonning eksport salohiyati juda past edi. Oʻzbekistonning sobiq Ittifoq eksportidagi ulushi atigi 3,3 foizni tashkil etar edi. Holbuki, iqtisodiy salohiyat jihatidan Oʻzbekiston Ittifoqda mavjud 15 respublika ichida toʻrtinchi oʻrinda turar edi (Rossiya, Ukraina va Belorussiyadan keyin). Аchinarli jihati shundaki, paxta tolasini eksport qilish natijasida olingan valyuta tushumlari toʻliq Moskvada, Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy bankida qolar edi. Budjet siyosati sohasidagi vaziyatimiz ham ayanchli edi. 1991-yilda Oʻzbekiston Respublikasi Davlat budjetining kamomadi uning umumiy xarajatlariga nisbatan 44 foizni tashkil qilar edi. Bu yesa, nihoyatda salbiy koʻrsatkich boʻlib, xalqaro amaliyotda bu koʻrsatkichning me’yoriy darajasi 8 foizni tashkil qiladi. 19931996-yillarda mamlakatda baholarning yuqori oʻsish sur’atlari kuzatildiki, buning natijasida mamlakat korxonalari faoliyatiga va aholining turmush darajasiga nisbatan salbiy ta’sir yuzaga keldi.1992yilda chakana baholar 9,1-martaga, 1993-yilda 8,8-martaga oshdi. 1993-yilning ikkinchi yarmida ulgurji baholarning oʻrtacha oylik oʻsish sur’ati 131,4 foizni tashkil etdi. 1994-yilda inflyatsiya darajasi oʻz choʻqqisiga chiqdi va uning yillik darajasi 1282 foizni tashkil etdi. Bu haqiqiy giperinflyatsiya etdi. Bizga ma’lumki, inflyatsiyaning yillik darajasi 1000 foizni tashkil qilsa va undan oshsa, bu giperinflyatsiya hisoblanadi. Giperinflyatsiya esa, inflyatsiyaning eng yuqori darajasi hisoblanadi. Inflyatsiya darajasi juda yuqori boʻlganligi sababli, tovar ishlab chiqaruvchilarning real daromadlari miqdorining kamayishi yuz berdi. Natijada soliqqa tortish bazasining qisqarishi yuz berdi. Buning oqibatida davlat qoʻshilgan qiymat soligʻi stavkasini yuqori darajada, ya’ni 25 % darajasida saqlab turishga majbur boʻldi. Bu esa, tovarlar baholarini yanada oshishiga xizmat qildi. Oʻzbekiston Respublikasi valyuta tizimi yaxlit tizim sifatida shakllangan va u quyidagi elementlardan tashkil topgan. 1. Milliy valyuta-soʻm. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 1994-yil 16-iyundagi PF-870-sonli “Oʻzbekiston Respublikasining milliy valyutasini muomalaga kiritish toʻgʻrisida”gi Ilmiybaza.uz farmoniga muvofiq, soʻm 1994yilning 1-iyulidan boshlab muomalaga kiritildi. Аmaldagi valyutasoʻm-kupon soʻmga 1000ga 1 nisbatda almashtirildi. Muomaladagi pul belgilarining barchasi banknotalar boʻlib. Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy bankining aktivlari bilan ta’minlangan. Respublikamizda xazina biletlari mavjud emas. Chunki, Moliya vazirligi pul emissiya qilish huquqiga ega emas. 2. Milliy valyuta - soʻm, almashinish shartiga koʻra, toʻliq almashinadigan valyuta hisoblanadi. 2003-yilning 8-oktabrida boshlab, Oʻzbekiston Respublikasi hukumati Xalqaro valyuta fondi Kelishuv moddalarining VIII-moddasi boʻyicha majburiyatlarni qabul qilgan. Shunga muvofiq, 2003- yilning 15-oktabridan boshlab, joriy valyuta operatsiyalari boʻyicha valyutaviy cheklashlar bekor qilingan. 3. Milliy valyuta - soʻm boshqariladigan suzish rejimiga yega edi. Аmmo, Oʻzbekistonni 2018-yildan boshlab inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich oʻtishi munosabati bilan milliy valyutaning erkin suzish rejimi joriy etildi. 2017-yilda valyuta siyosatini liberallashtirilishi munosabi bilan milliy valyutaning nominal almashuv kursi keskin pasaydi, ya’ni qariyb ikki barobarga milliy valyuta qadrsizlandi. 4. Milliy valyutaning pariteti. Soʻmning pariteti uning xarid qobiliyatini АQSH dollarining xarid qobiliyati bilan taqqoslash orqali aniqlanadi. Chunki, soʻmning nominal almashuv kursi АQSH dollariga nisbatan aniqlanadi. Bunda soʻm toʻgʻri kotirovkaga ega. 5. Mamlakatning xalqaro miqyosda valyutaviy toʻlovga qobilligi. Oʻzbekiston Respublikasi xalqaro miqyosda valyutaviy toʻlovga qobil hisoblanadi. 6. Mamlakatda valyutaviy cheklashlarning mavjudligi yoki yoʻqligi. Oʻzbekiston Respublikasida toʻlov balansining joriy operatsiyalar boʻlimi boʻyicha valyutaviy cheklovlar bekor qilingan, ammo kapitallar va kreditlarning harakat balansi boʻyicha valyutaviy cheklovlar mavjud. 7. Milliy valyuta bozori va oltin bozorining rejimi. Ilmiybaza.uz Oʻzbekiston Respublikasi valyuta bozori Respublika valyuta birjasi va birjadan tashqari valyuta bozoridan iborat. 1994-yilning 15aprelidan boshlab, Oʻzbekiston Respublikasi valyuta birjasida doimiy savdolarni oʻtkazish va uning natijasi boʻyicha soʻm-kuponning, keyinchalik soʻmning chet el valyutalariga nisbatan qiymatini e’lon qilish joriy qilindi. Valyuta birjasidagi savdolar haftasiga ikki marotaba, 1997-yil aprel oyidan boshlab esa, har kuni oʻtkazila boshlandi. Respublikamizda oltin savdosiga nisbatan davlat monopoliyasi mavjud boʻlganligi sababli oltin bozori yoʻq. 8. Xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibini belgilash Oʻzbekiston Respublikasida xalqaro hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibi Markaziy bank tomonidan belgilanadi. Respublika hududida esa, barcha hisob- kitoblar va toʻlovlar milliy valyutada amalga oshiriladi. 9. Mamlakatda xalqaro valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi va nazorat qiluvchi davlat organlari. Oʻzbekiston Respublikasida Markaziy bank valyutani tartibga soluvchi organ hisoblanadi. Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki, Moliya vazirligi, Davlat soliq qoʻmitasi va Davlat Bojxona qoʻmitasi esa, valyutani nazorat qiluvchi organlardir. Tayanch iboralar: Jahon valyuta tizimi — turli mamlakatlar oʻrtasidagi valyutakredit munosabatlarini oʻzida mujassamlashtiruvchi tizim. Oltin standart — pulning asosiy shakli oltin hisoblangan oʻzaro aloqalar amaliyoti. Erkin konvertatsiyalanadigan valyuta — har qanday xorijiy valyutaga erkin va cheklanmagan miqdorda ayirboshlanadigan valyuta. Qisman konvertatsiyalanadigan valyuta — xorijiy valyutalarning ma’lum bir qismigagina Ilmiybaza.uz ayirboshlanadigan, xorijiy valyutani sotib olishda va sotishda cheklashlar mavjud boʻlgan valyuta. Konvertatsiyalanmaydigan valyuta — xorijiy valyutalarga ayirboshlanmaydigan va ichki toʻlov aylanmasiga xizmat qiladigan valyuta. SDR — Xalqaro valyuta fondining shartli maxsus pul birligi. Kotirovkalash — valyuta kursini oʻrnatish. Toʻgʻri kotirovkalash — xorijiy valyuta birligiga toʻgʻri keladigan milliy valyuta miqdorini oʻrnatish. Teskari kotirovkalash — milliy valyuta birligiga toʻgʻri keladigan xorijiy valyuta miqdorini oʻrnatish. Devalvatsiya — milliy valyuta kursining kamaytirilishiga qaratilgan tadbir. Revalvatsiya — milliy valyuta kursini oshirishga qaratilgan tadbir. Nominal valyuta kursi — bir birlik milliy valyutaga toʻgʻri keladigan xorijiy valyutaning qiymati. Real valyuta kursi — milliy tovar birligiga hamda xizmatlarga toʻgʻri keladigan xorijiy tovar va xizmatlar qiymati. Valyuta operatsiyalari — xorijiy valyutaning oldi-sotdisi boʻyicha operatsiyalar. Qattiq valyuta– iqtisodiy va siyosiy jihatdan barqaror hisoblangan mamlakatlarning almashuv kursi barqaror boʻlgan valyutalari. Yumshoq valyuta– xalqaro miqyosda toʻlov vositasi vazifasini bajara olmaydigan, ya’ni tashqi konvertirlikka ega boʻlmagan valyutalar. Xalqaro rezerv valyutalar– dunyoning barcha mamlakatlarida xalqaro toʻlov vositasi sifatida qabul qilinadigan yetakchi valyutalar. Valyuta kursi– bir mamlakat valyutasining boshqa mamlakat valyutasida ifodalangan bahosidir. Valyuta birjasi - xorijiy valyutalar oldi-sotdi qilinadigan birja bozori. Valyuta intervensiyasi - Markaziy bank tomonidan milliy valyutaning favqulodda yuzaga keladigan keskin tebranishlariga barham berish maqsadida xorijiy valyutani sotib olinishi yoki sotilishi. Odatda, bitta xorijiy valyuta intervensiya vositasi hisoblanadi. Oʻzbekistonda АQSH dollari valyuta intervensiyasi vositasi hisoblanadi. Ilmiybaza.uz Valyuta zaxirasi - biror-bir mamlakatning xorijiy valyutalardagi mablagʻlari. Valyuta siyosati - valyuta munosabatlarini tashkil qilish va tartibga solish tadbirlarining yigʻindisi. Denominatsiya – yangi pul birligini ma’lum nisbatda eski pul birligiga almashtirilishi. Oʻzbekistonda milliy valyuta 1994-yilning 1iyulidan boshlab muomalaga kiritilganda yangi valyuta soʻm eski valyuta-soʻm – kuponga 1ga 1000 nisbatda almashtirilgan edi. Deflyatsiya– tovarlar va xizmatlar bahosining pasayishi. Diskont siyosati– mamlakat toʻlov balansi va valyuta kursiga ta’sir etish maqsadida Markaziy bankning diskont stavkasini oʻzgartirish siyosati. Yevro dollarlar - АQSH dollarining АQSHdan tashqarida muomalada boʻlgan qismi. Nazorat savollari 1. Jahon valyuta tizimi shakillanishining asosiy shart-sharoitlarini ayting. 2. Oltin standartga asoslangan milliy valyuta tizimi xususiyatlari nimadan iborat? 3. Bretton-Vuds valyuta tizimining xususiyatlari nimadan iborat? 4. Hozirgi zamon jahon valyuta tizimining xususiyatlari qanday? 5. Jahon valyuta tizimining qaysi belgilarini ajratish mumkin? 6. Qaysi valyutalar zaxira valyuta sifatida qoʻllaniladi? 7. Valyutaning konvertatsiyalanishi nima va u qanday koʻrinishlarda mavjud boʻladi? 8. Valyuta kursi va kotirovka deganda nimalar tushuniladi? 9.Valyuta devalvatsiyasi nima va u valyutaning oddiy qardrsizlanishidan qanday farqlanadi? 10. Valyuta bozori deganda nima tushuniladi va u qanday funksiyalarni bajaradi? 11. Muddatli valyuta operatsiyalariga nimalar kiradi? Ilmiybaza.uz 12. Spot operatsiyasi qay tartibda amalga oshiriladi? 13. Spot kurs qanday aniqlanadi? 14. Forvard operatsiyasi qay tartibda amalga oshiriladi? 15. Forvard kursi qanday aniqlanadi? 16. Svop operatsiyasining mazmuni nimadan iborat?