Ilmiybaza.uz XALQARO XIZMATLAR VA TEXNOLOGIYALAR SAVDOSI Ushbu bobda quyidagi bilimlar bayon etilgan:  Xalqaro xizmatlar va texnologiyalarning moxiyati.  Xalqaro xizmatlar va texnologiyalarning turlari va guruhlanishi.  Xalqaro xizmatlar bozori.  Xalqaro xizmatlar bozorining tarkibi, omillari va rivojlanish tamoyillari.  Jahon xizmatlar savdosining oʻzgarishi.  Xalqaro transport va turizm xizmatlari.  Texnik taraqqiyotning xalqaro savdoga ta’siri va texnologiyalarni xalqaro uzatish shakllari Ilmiybaza.uz Kirish Xizmatlar kundalik hayotda muhim ahamiyatga ega. Xizmat etkazib beruvchilar ta’lim va sogʻliqni saqlashni qoʻllab-quvvatlaydi, tovarlarni ishlab chiqaruvchilardan ularni iste’mol qiladigan shaxslarga va korxonalarga yetkazib beradi, odamlar va tovarlarni tashiydi, moliya tizimining ishlashini ta’minlaydi, energiya talablarini qondirishda va atrof-muhit siyosatiga erishishda yordam beradi, axborot va koʻngil ochishni ta’minlaydi, sayyohlar uchun xizmatlarni taklif etadi va mamlakatlarning raqamli infratuzilmasini shakllantirish. Xizmatlar ichki iqtisodiyotda ham, xalqaro iqtisodiy aloqalarda ham oʻsib boruvchi va markaziy oʻrinni egallaydi. Endi ular toʻgʻridan-toʻgʻri global toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar va jahon savdosining asosiy qismini tashkil etadi. Xizmat koʻrsatish sohalari, shuningdek, mamlakatlarning xalqaro savdo tizimiga ulanishida koʻp qirrali va muhim roʻl oʻynaydi, iqtisodiy rivojlanish va barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishda katta ahamiyatga ega. Xizmatlar quyidagilarga ulanishga ta’sir qiladi:  Tovarlar savdosining qoʻllab-quvvatlash uchun asosiy infratuzilmani ta’minlash;  ta’minot zanjirlarini egallashtirish va tovarlarga qoʻshimga qiymat sifatida savdoga chiqarish;  elektron tijorat va online ta’minotni ta’minlaydigan magistral taminlash;  Transchegaraviy electron ta’minot orqali eksport diversifikatsiyasini kuchaytirish. Xizmatlar savdosi sohasidagi siyosatning oʻrni, shu jumladan toʻgʻridan- toʻgʻri xorijiy investitsiya siyosati va xalqaro majburiyatlar raqamli va boshqa aloqalarni rivojlantirishda, savdoga yordam berish nuqtai nazaridan muhokama qilinadi. Xizmatlar savdosining hozirgi darajalarini oʻrganadi, xalqaro majburiyatlarning roʻlini muhokama qiladi va siyosatning sektorlar faoliyati, iqtisodiy farovonligi va rivojlanishiga ta’sirini koʻrib chiqadi. Qulay siyosat muhiti, Ilmiybaza.uz aksincha, ulanishni kuchaytiradi va iqtisodiy oʻsish va natijalarga yordam beradi. Masalan, xizmat koʻrsatish sohalarida investitsiya siyosatini takomillashtirish, AKT infratuzilmasini rivojlantirish uchun zarur boʻlgan toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalarni jalb qilishda yordam berishi mumkin, bu raqamli boʻlinishni bartaraf etish va barqaror rivojlanish maqsadlarini qondirishga yordam beradi. Savdoga yordam, sifatli xizmat koʻrsatish siyosatini sohaga xos va tarmoqlararo darajada qoʻllab-quvvatlash orqali muhim hissa qoʻshishi mumkin. Xizmat koʻrsatish sohalari va xizmatlar savdosi ham milliy iqtisodiyotda, ham xalqaro savdoda muhim va oʻsib borayotgan joyni egallaydi. Xizmatlar global yalpi ichki mahsulotning uchdan ikki qismidan koʻprogʻini ishlab chiqaradi, aksariyat mamlakatlarda ishchilarning eng yuqori qismini ishlaydi va yangi ish oʻrinlarining koʻpini yaratadi. Xizmatlarning milliy iqtisodiyotga qoʻshgan hissasi rivojlanishning barcha darajalarida boʻlgan mamlakatlar uchun vaqt oʻtishi bilan ortib bormoqda. Hatto eng past daromadli mamlakatlar uchun ham xizmat koʻrsatish sohalari markaziy hisoblanadi va vaqt oʻtishi bilan doimiy ravishda ahamiyat kasb etib kelmoqda. Yalpi ichki mahsulotdagi xizmatlarning ulushi oʻrtacha 70 foizdan oshadigan yuqori daromadli mamlakatlarda yanada katta. Xulosa qilib aytganda, rivojlanishning barcha darajalaridagi mamlakatlar uchun xizmatlar endi oʻtmishdagidan ham muhimroq. 13.1. Xalqaro xizmatlar va texnologiyalarning mohiyati, turlari va guruhlanishi Ilmiybaza.uz Jahon xoʻjaligidagi milliy iqtisodiyotlarning ХХI asr boʻsagʻasidagi xususiyati shundaki, uning tarkibida xizmatlar sohasining ulushi barqaror sur’atlarda oʻsib bormoqda. Xizmatlar sohasining pirovard natijasi tovarlar koʻrinishida emas, balki buyumlashgan noyob iste’mol qiymatlari - xizmatlar hisoblanadi. ХХ asrning 80-yillaridayoq jahon yalpi ichki maxsulotining 64% i xizmatlardan iborat boʻlishiga qaramasdan uzoq davr mobaynida xizmatlar xalqaro iqtisodiy munosabatlar fanida chuqur oʻrganilmagan. Shu munosabat bilan xizmatlar tushunchasi ta’rifida iqtisodiy adabiyotda yakdillik bilan umumqabul qilingan ilmiy yondashuvlar yoʻq. Xalqaro xizmatlar savdosi sohasini oʻrganishdagi birinchi vazifa xizmatlarga ta’rif berish va uning iqtisodiy faoliyatning boshqa turlaridan farqini aniqlab olish zarur. Xizmatlar - ishlab chiqaruvchi va iste’molchi oʻrtasidagi kelishuv munosabatlari asosida boshqa shaxslarning ehtiyojlarini qondirishga yoʻnaltirilgan (mehnat konuniy munosabatlari asosidagi faoliyatdan tashqari) faoliyat. Xizmatlar oʻziga xos mehnat mahsuli boʻlib, moddiy shaklga ega emas, lekin ba’zi xizmatlar modsiy ne’mat shakliga ega boʻlishi mumkin: masalan, kompyuter dasturlari uchun magnit tashuvchilar, qogʻozda bosib chiqarilgan turli xil hujjatlashtirish shaklida va boshqalar. Ammo rivojlanishi va keng tarkalishi xizmatlar uchun moddiy kobikdan foydalanish zaruriyatini kamaytirmokda; uning iste’mol qiymati jonli mehnatning foydali ta’sxfida ifodalanadi. Xizmatlar sohasi rivojlanishining fundamental asosi hisoblanuvchi moddiy ishlab chiqarishning rivojlanishi va xizmatlar sohasida xalqaro mehnat taqsimoti xizmatlar turlari koʻpayishiga olib keldi. Xizmatlar qator xususiyatlariga koʻra, jumladan, xizmatlarni yetkazib beruvchi va iste’molchi oʻrtasidagi bevosita munosabatlar oʻrnatilishiga koʻra tovarlardan farq qiladi. Transport kompaniyalari, qurilish firmalari, aloqa korxonalari, axborot agentliklari va hokazo xizmatlar shular jumlasidandir. Ularning mehnati nomoddiy shakldagi aniq mahsulotni ishlab chiqarib, bu mahsulot oldi-sotdi obyekti, iste’mol predmeti va h.k. koʻrinishda boʻlishi mumkin. Shu Ilmiybaza.uz tarzda xizmat mehnatning oʻziga xos mahsuli sifatida moddiy tovar shaklida emas, balki ma’lum bir funksiyalarni bajaruvchi mehnatning oʻzi sifatida namoyon boʻladi. Xizmatlar tovarlardan farqli oʻlaroq, asosan bir vaqtda ishlab chiqariladi, iste’mol qilinadi va saqlashga moyil emas. Shu tufayli xorijda xizmatlarning bevosita ishlab chiqaruvchilarining mavjud boʻlishi yoki xizmatlar ishlab chiqarshgayotgan mamlakatda xorijiy iste’molchilarning mavjud boʻlishi talab qilinadi. Xizmatlar kapital talab va ilmtalab boʻlish, sanoat xususiyatiga ega boʻlishi yoki shaxsiy ehtiyojlarni qondirishi, maxsus malaka talab qilmaydigan yoki ijrochining yuqori malakasini talab qilishi mumkin. Lekin xizmatlarning xamma turi tovarlarga qaraganda xalqaro ayirboshlashda ishtirok etishga yaroqli emas, (masalan, kommunal xizmatlar). Xizmatlar sohasi qoidaga koʻra moddiy ishlab chiqarish sohasiga qaraganda davlat tomonidan xorijiy raqobatdan yuqori darajada ximoya qilinadi. Tovarlar va xizmatlarning bir-biridan farqli jihatlari 13.1-jadvalda aks ettirilgan. Tovar va xizmatlar farqi. Tovarlar Xizmatlar Sezilarli Sezilmaydiganlar Koʻrinuvchi Koʻrinmas Saqlashga moyil Saqlashga moyil emas Tovarlar savdosi xar doim ishlab Xizmatlar savdosi odatda ishlab chiqarishga bogʻliq boʻlmaydi chiqarish bilan bogʻliq Tovarlar eksporti xorijga qayta olib Xizmatlar eksporti norezidentga, agar kirish majburiyatisiz tovarlarni boj- u mamlakatning bojxona xududida xona xududidan olib chiqishni boʻlsa xam koʻrsatishni anglatadi anglatadi Koʻpgina xizmatlarning sezilmas va koʻrinmasligi tufayli ularning savdosini ba’zida koʻrinmas (invisible) eksport va import deb atashadi. Tovarlardan farqi ravishda xizmatlarni ishlab chiqarish ularning eksporti bilan bir shartnoma doirasida Ilmiybaza.uz birlashtirilgan boʻladi, sotuvchi va sotib oluvchining bevosita uchrashuvini talab qiladi. Ammo bu holda koʻpgina istasnolar mavjud. Masalan, ba’zi xizmatlar seziluvchan (maslahatchining bosib chiqarilgan dokladda yoki disketadagi kompyuter dasturi), koʻrish imkoniga ega (teatr tomoshasi yoki soch turmagi), saqlashga moyil (telefon avtootvetchik xizmati) va doimo sotuvchi va xaridorning toʻgʻridan-toʻgʻri aloqasini talab qilmaydi (banqda debitorlik kartochkasi boʻyicha avtomat ravishda pul berish). Xalqaro tovarlar savdosi va xizmatlar savdosi bir-biri bilan chambarchas bogʻliq. Tovarlarni xorijga yetkazib berishda bozorlarni tahlil qilishdan boshlab tovarlar transportirovkasigacha boʻlgan koʻpgina xizmatlar koʻrsatiladi. Xalqaro aylanmaga kelib tushuvchi koʻpgina xizmatlar turlari tovarlar eksporti va importi tarkibiga kiritiladi. Shu bilan birga xizmatlar savdosi an’anaviy tovarlar savdosiga nisbatan oʻziga xos xususiyatlarga ega. Xalqaro xizmatlar savdosi tovarlar savdosi bilan solishtirganda quyidagi oʻziga xos xususiyatlarga ega: - chegarada emas balki mamlakat ichida ichki qonunchilikka mos ravishda tartibga solinadi. Xizmatning chegara bilan kesishgan haqidagi faktning mavjud yoki mavjud emasligi xizmat eksporti mezoni boʻla olmaydi; - xizmatlar saklashga moyil emas, ular bir vaqtda ishlab chiqariladi va iste’mol qilinadi. Shu tufayli koʻpgina xizmatlar turlari ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar oʻrtasidagi toʻgʻridan-toʻgʻri shartnomalarga asoslanadi; - xizmatlarni ishlab chiqarish va realizatsiyasi moddiy ishlab chiqarish hamda savdoga qaraganda katta davlat himoyasiga ega. Koʻpgina mamlakatlarda transport, aloqa, moliyaviy va sugʻurta xizmatlari, ilm-fan, ta’lim, sogʻliqni saqlash butunlay yoki qisman davlat mulki tarkibida va uning qatiy nazorati ostida boʻladi; - xalqaro xizmatlar savdosi tovarlar savdosi bilan chambarchas aloqada va unga kuchli ta’sir qiladi. Masalan, xizmatlar sohasining katta hajmda texnik xizmatni, axborot va maslahat xizmatlarini talab qiluvchi ilmtalab tovarlar savdosiga ta’siri katta; Ilmiybaza.uz - xizmatlarning hamma turi tovarlarga qaraganda savdo predmeti boʻla olmaydi. Asosan, ichki iste’molga kelib tushuvchi xizmatlar xalqaro xoʻjalik aylanmasi tarkibiga kiritilmaydi. Xalqaro xizmatlarning guruhlanishi. Hozirgi kunda xizmatlarning iqtisodiyotda va xalqaro savdodagi oʻrni birinchi navbatda ilmiy texnika inqilobi, xalqaro iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi, koʻpgina jahon mamlakatlarida aholi daromadlarining va xarid qobiliyatining oshishi natijasida jadal oʻsib bormoqda. Jahon bozorida savdo qilinuvchi xizmatlar tarkibi turlicha boʻlib, ularning soni 600 dan ortiq. Shu bois ularni tasniflash, ma’lum bir guruhlarga ajratish xalqaro miqyosda muzokaralar olib borish, xizmat turlari va xizmatlar savdosi toʻsiqlari haqida ma’lumotlar bazasini yaratish, xalqaro xizmatlar savdosi boʻyicha statistika xisoboti olib borish kabi masalalarni hal qilishda katta ahamiyat kasb etadi. Xizmatlar xalqaro ayirboshlash nuqtai nazaridan ikki guruhga ajratiladi: - savdo qilinmaydigan xizmatlar - ular ishlab chiqarilgan mamlakatda iste’mol qilinadi, ya’ni ishlab chiqaruvchi va iste’molta bir mamlakat rezidenti hisoblanadi, Bunday xizmatlarga kommunal va maishiy xizmatlar kiradi. - savdo qilinadigan xizmatlar - ular bir mamlakat rezidenti tomonidan ishlab chiqariladi va boshqa mamlakat rezidenti tomonidan iste’mol qilinadi. Bu xizmatlarga turizm, transport, bank xizmatlari va boshqalar kiradi. Jahon banki guruhi xizmatlarni ishlab chiqarshp omillari nuqtai nazaridan kuyidagi guruhlarga ajratadi: - omilli xizmatlar (fastor serviesэс) - ishlab chiqarish omillari, asosan kapital va ishchi kuchining xalqaro harakati natijasida paydo boʻluvchi xizmatlardir. - omil boʻlmagan xizmatlar (non–fastor servises ) - ularga transport, turizm va boshqa nomoliyaviy xizmatlar kiradi. Xizmat koʻrsatish koʻp hollarda tovarlar savdosi bilan bir vaktda yoxud u yoki bu mamlakatga investitsiyani amalga oshirish orqali sodir boʻladi. Shuning uchun istemolchilarga xizmatlarni yetkazib berish uslublariga koʻra xizmatlar quyidagilarga boʻlinadi: Ilmiybaza.uz - investitsiya bilan bogʻliq xizmatlar - bank, mehmonxona va mutaxassis xizmatlari; - bir vaqtning oʻzida investitsiya va savdo bilan bogʻliq xizmatlar — aloqa, qurilish, kompyuter va axborot xizmatlari, shaxsiy, madaniy va rekreatsiya xizmatlari. 13.1 ХХ asrning 90-yillarida Urugvay raundi doirasida JST tarkibiga kiruvchi Xizmatlar savdosi boʻyicha Bosh bitim qabul qilindi. 1991-yilda JST sekretariata a’zo mamlakatlar yigʻilishidan keyin GATS doirasida “Boʻlimlar boʻyicha xizmatlar tasniflanishi roʻyxati (GNS/W/120)” ni ishlab chikdi. Bu roʻyxatda xizmatlar sohasini tartibga soladigan normativ hujjatlarga muvofiq keluvchi boʻlimlar va boʻlim ostilar keltirilgan boʻlib, uning yordamida mamlakatlar normativ xujjatlarni hisobga olgan holda majburiyatlarini muhokama qilishlari va oʻz zimmalariga olishlari mumkin. Shu tufayli GNS/W/120 roʻyxati statistik tasniflagich sifatida emas, balki muzokaralar olib borish uchun ishchi hujjat sifatida qaralishi kerak. JST tomonidan ishlab chiqilgan GNS/W/120 roʻyxati 12 ta asosiy guruhga taqsimlangan 160 dan ortiq xizmat turlarini oʻz ichiga oladi: 1. Ish xizmatlari (46). 2. Aloqa xizmatlari (25). 3. Kurilish va injenerlik xizmatlari (5). 4. Distribyutorlik xizmatlari (5). 5. Ta’lim sohasidagi xizmatlar (5). Ilmiybaza.uz 6. Atrof-muhitni saqlash xizmatlari (4). 7. Moliyaviy xizmatlar (17). 8. Sogʻliqni saqlash va ijtimoiy ta’minot xizmatlari (4). 9. Turizm va sayohat xizmatlari (4). 10.Dam olish, madaniyat va sport sohasi xizmatlari (5). 11.Transport xizmatlari (33).12.Boshqa xizmatlar . XVF tomonidan Toʻlov balansi boʻyicha qoʻllanmaning 5-nashri ishlab chiqilgan boʻlib, unda rezident va norezident oʻrtasidagi xizmatlar savdosini hisobga olish va tasniflash boʻyicha tavsiyalar berilgan. XVF tasnifiga koʻra xizmatlar 11 ta tarkibiy qismlarga ajratiladi: 1. Transport xizmatlari. 2. Sayohatlar. 3. Aloqa xizmatlari. 4. Qurilish xizmatlari. 5. Sugʻurta xizmatlari. 6. Moliya xizmatlari. 7. Kompyuter va axborot xizmatlari. 8. Royalti va litsenziya toʻlovlari. 9. Boshqa ish xizmatlari. 10. Shaxsiy, madaniy va rekreatsiya xizmatlari. 11. Hukumat xizmatlari. Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (IHTT) hamda Yevrostat tomonidan taklif qilingan koʻshma tasnif XVF tasnifi bilan chambarchas bogʻliq. U toʻlov balansida aks etadigan xizmatlar savdosi boʻyicha operatsiyalar uchun XVF tasnifining kengaytirilgan shakli sifatida tariflanishi mumkin. U rezident va norezident oʻrtasidagi xizmatlar bilan bogʻliq barcha operatsiyalarni qamrab oladi. Bu tasnifining asosiy kategoriyalari qurilish xizmatlarini xisobga olishdan tashqari XVF tasnifining 11 ta asosiy kategoriyalari bilan mos keladi. Qoʻshma tasnif xorijda va mamlakat ichida qurilish boʻyicha ma’lumotlarni olishni koʻzda Ilmiybaza.uz tutadi. Bu ma’lumotlar qurilish xizmatlarini koʻrsatish doirasida olingan tovar va xizmatlarni oʻz ichiga oladi, XVF tasnifi esa tovar va xizmatlarni xarid qilish xarajatlarini boshqa ish xizmatlari yoki boshka xizmatlar moddalari boʻyicha xisobga olishni maslahat beradi. Bu istisnoni xisobga olmaganda qoʻshma tasnif asosida taqdim qilingan ma’lumotlar XVF talablariga javob beradi. Qoʻshma tasnif GNS/W/120 moddalarini, ayniqsa, moliyaviy va telekommunikatsiya xizmatlarini xisobga olishda birinchi urinish hisoblanadi hamda Yevropa Hamjamiyati doirasida yagona xizmatlar bozorini tashkil qilishning statistika natijalarini, xususan, moliyaviy xizmatlar, telekommunikatsiya va transport xizmatlari, turizm xizmatlari va audiovizual xizmatlar bilan bogʻliq koʻrsatmalarni aks ettiradi. BMTning “Xalqaro xizmatlar statistikasi boʻyicha qoʻllanmasi”da Toʻlov balansida aks etuvchi xizmatlarning kengaytirilgan tasnifi (TBXKK) tavsiya qilingan boʻlib, u Qoʻshma tasnifning kengaytirilgan varianti hisoblanadi. TBXKK ga koʻra xizmatlar II ta katta guruhda ajratiladi, bu guruhlar XVF tasnifi bilan mos keladi. Yuqorida sanab oʻtilgan tasniflar bir qarashda bir- biriga oʻxshash koʻrinsa ham ular oʻrtasida farqlar mavjud. Birinchidan, GNS/W/120 tasnifi tarkibiga davlat xizmatlari kiritilmagan. Ikkinchidan, GNS/W/120 da xizmatlar sifatida koʻriladigan operatsiyalar XVF tasnifida tovarlar sifatida hisobga olinadi, bu xorijga ta’mirlash uchun yuborilgan koʻpgina tovarlarning kelgusida qayta ishlash bilan bogʻliq xizmatlariga ta’lluqlidir. Uchinchidan, XVF tasnifining ba’zi tarkibiy qismlari, ayniqsa, sayohatlar tovarlar bilan operatsiyalarni oʻz ichiga oladi. Toʻrtinchidan, XVF tasnifiga royalti va litsenziya toʻlovlari kiritilgan. GNS/W/120 ga esa franchayzing toʻlovlaridan tashqari bu tarkibiy qism kiritilmagan. GNS/W/120 tarkibiga ulgurji va chakana savdo shaklidagi distribyutorlik xizmatlari kiritilgan. XVF tasnifi va TBXKK da bu xizmatlar aniqlanmagan. MSTda ulgurji va chakana savdo korxonalari tovarlarni sotib olib, qayta ishlash yoki eng kam miqdorda qayta ishlab qayta sotuvchi subyektlar sifatida ta’riflanadi. Ular tovar ishlab chiqaruvchilarga va iste’molchilarga saqlash, namoyishni tashkil qilish va qulay joyga tovarlar assortimentini yetkazib berish xizmatlarini koʻrsatadilar. Bunday xizmatlar, xorijda Ilmiybaza.uz tovarlarni qayta sotish xizmatidan tashkari, XVF tasnifida sanab oʻtilgan xizmatlar bilan bogʻliq xalqaro operatsiyalar tarkibiga kirmaydi. Transport xizmatlariga bir mamlakat rezidenti tomonidan boshqa mamlakat rezidenti uchun amalga oshiriladigan barcha transport xizmat koʻrsatish shakllari kiradi, ular tarkibiga yoʻlovchilarni tashish. Tovarlarni tashish (fraxt), ijara (charterli tashish), u bilan bogʻliq yordamchi xizmatlar kiradi. Transport xizmatlari tarkibiga ba’zi oʻzaro bogʻlangan faoliyatlar kiritilmaydi: tashqi savdo yuklarini sugʻurta qilish (sugʻurta xizmatlari tarkibiga kiradi); yuk tashuvchi norezidenglar tomonidan xarid qilinuvchi tovarlar va transport uskunasini ta’mirlash (xizmat sifatida emas, tovar sifatida hisobga olinadi); temir yoʻllarni, dengiz portlaridagi va aeroportlardagi qurilmalarni ta’mirlash (qurilish xizmatlari tarkibiga kiritiladi). TBXKK va XVF tasnifida transport turi va xizmat shakli boʻyicha tasnifni amalga oshirish tavsiya qilinadi. Agar XVF tasnifi transportning uchta shaklini ajratishni tavsiya qilsa, TBXKKda transportning quyidagi sakkizta shakli ajratiladi: dengiz, havo transporti, temir yoʻl, avtomobil yoʻllari, ichki suv transporti, quvur orqali transportirovka qilish va boshqa yordamchi transport xizmatlari. TBXKKda XVF tasnifidagi kabi xizmatlar shakllari tasnifi tavsiya qilinadi - yoʻlovchilarni tashish, yuk tashish va boshqa yordamchi xizmatlar. TBXKKda sayohatlarni hisobga olishda sayohatlarning oʻzini emas, balki sayohatga chiqqan yoʻlovchilarni xarid qilgan tovar va xizmatlariga qarab hisobga olishni tavsiya qiladi. XVF tasnifida sayohatlarni ish bilan bogʻliq va shaxsiy sayohatlarga boʻlish tavsiya qilinsa, TBXKK bu tarkibiy qismlarni yana tarkibiy qismlarga ajratishni tavsiya qiladi. TBXKKda XVF tasnifining aloqa xizmatlari tarkibiy qismini ikkita qismga boʻlishni tavsiya qiladi: - pochta va kuryerlik xizmatlari; - telekommunikatsiya xizmatlari. TBXKKda XVF tasnifidan farqli ravishda kompyuter va axborot xizmatlari uch qismga ajratiladi: kompyuter xizmatlari, axborot agentliklari xizmatlari va axborot berish boʻyicha boshqa xizmatlar. Royalti va litsenziya toʻlovlari. Ilmiybaza.uz TBXKKda XVF tasnifidagi ushbu tarkibiy qismni franshiza va oʻxshash huquqlar; boshqa royalti va litsenziya toʻlovlariga ajratiladi. Franshiza va oʻxshash huquqlar tarkibiga roʻyxatga olingan tovar belgilaridan foydalanganlik uchun toʻlanadigan franchayzing yigʻimlari hamda royalti koʻrinishida kelib tushuvchi xalqaro toʻlovlar va tushumlar kiradi. Boshqa royalti va litsenziya toʻlovlariga qonun asosida nomoddiy, ishlab chiqarilmagan, nomoliyaviy aktivlardan hamda egalik hukuqlaridan foydalanganlik uchun xalqaro toʻlovlar va tushumlari kiradi (masalan, qoʻlyozmalar, kompyuter dasturlari, kinematografiya mahsulotlariva ovoz yozuvlari). Bunga aktiv va huquqlarni toʻgʻridan-toʻgʻri sotishdan tushgan toʻlovlar va tushumlar kirmaydi (XVF tasnifiga koʻra bu operatsiyalar xizmatlar sifatida emas, balki kapital bilan operatsiyalar xisobiga xisobga olinadi). Shuningdek, chegaralangan muddat davomida amal qiluvchi audiovizual mahsulotlarni ijaraga berish huquqi xisobga olinmaydi, u audiovizual va u bilan bogʻliq xizmatlar tarkibiga kiritiladi. 13.2. Jahon xizmatlar savdosining tarkibi, tartibga solish usullari va zamonaviy tendensiyalari Xalqaro xizmatlar savdosinining muhim tomoni shundaki, aksariyat hollarda xizmatlar bozorida xaridor bilan sotuvchi oʻzaro aloqaga kirishishi zarur boʻladi. Faqat shu holatdagina xizmatning xalqaro oldi-sotdisi amalga oshadi. Xalqaro xizmatlar savdosini amalga oshirishning qator usullari mavjud: 1. Transchegara savdo (sross-border-trade) - sotuvchi va xaridori chegarani kesib oʻtmaydi, balki faqat xizmat chegarani kesib oʻtadigan vaziyat. Xizmatlar savdosining bu usuli xalqaro savdoda tovarlar savdosiga yaqinlashtirilgan. Masalan, xorijdan telefon yoki faks orqali yuridik maslahat Ilmiybaza.uz koʻrsatish yoki xorijiy oʻkuv tashkilotining korrespondektlik oʻquv dasturida ishtirok etish. 2. Xorijda iste’mol qilish (sonsumption abroad) — bir mamlakat iste’molchisi boshqa mamlakat hududida xizmat sotib oladi va iste’mol qiladi. Bu qolatda tovarlar savdosi bilan solishtirgandagi farq shundaki, xizmatlar va xizmatlar sotuvchisi chegaradan oʻtmaydi, uni xizmatlar iste’molchisi kesib oʻtadi. Masalan, oʻqishga yoki davolanishga xorijga ketish. 3. Xizmat koʻrsatuvchi mamlakatda sotuvchining hozir boʻlishi (sommercial presense, yoki right of establishment) - xizmat koʻrsatuvchi firma chegarani kesib oʻtadi va boshqa mamlakat xududida xizmat koʻrsatishni amalga oshirish uchun vakillik yoki qiz firma ochadi. Xizmatning oʻzi va uning iste’molchisi bu xolatda chegaradan kesib oʻtmaydi. 4. Xizmat koʻrsatuvchi jismoniy shaxsning hozir boʻlishi (presense of natural persons providing servises) - xizmat iste’molchisi joylashgan mamlakatga chegaradan kesib oʻtuvchi odamlarning bevosita faoliyati bilan bogʻliq. Masalan, bir mamlakatda oʻz vakilligini ochish uchun xorijiy bank personali yoki chet ellik arxitektorning xorijdan kelishi. Xalqaro xizmatlar savdosi xalqaro tovarlar savdosidan mutloq, koʻrsatkichlar boʻyicha ortda qolmoqda. Ushbu holatning asosiy sabablari kuyidagilardan iborat: - xizmatlarning aksariyat qismi mamlakatlar ichki bozorida sotilmoqda; - xalqaro xizmatlar savdosining oʻsib borishi texnik ta’minotning rivojlanishni talab qilmoqda; - xalqaro savdoning erkinlashuvi asosan xalqaro tovarlar savdosi sohasida amalga oshmoqda. GATT/JST faoliyatidagi erkinliklar birinchi oʻrinda xalqaro tovarlar savdosiga tegishlidir. Ba’zi iqtisodchilarning fikriga koʻra, toʻlov balansining «xizmatlar» moddasi quyidagi sabablarga muvofiq jahon xizmatlar savdosining hajmini toʻliq aks ettira olmaydi: - koʻpchilik hollarda xizmatlar tovarlar savdosi bilan birga amalga oshirilganligi bois ularning qiymati tovarlar narxiga qoʻshilib ketadi; Ilmiybaza.uz - ba’zi hollarda xizmatlar qiymatini aniqlash mumkin emas (masalan, kasalni dorilar yordamida davolash); - xorijiy ishchilarning oʻz vatanlariga joʻnatayotgan ish haqlarini pul oʻtkazmasi shaklida hisoblashning qiyinligi; - agar bank va sugʻurta operatsiyalari boʻyicha daromadlar shu mamlakatda qayta reinvestitsiya qilinsa ular statistik xisobga kiritilmaydi; - TMKning firma ichidagi savdo operatsiyalari jarayonida ham xizmatlar qiymatini aniqlash mumkin emas. 13.2 XX asr ikkinchi yarmi –XX1 asr boshlarida xizmatlar sohasining jadal su’ratlarda oʻsishi qator omillar bilan belginalandi. Birinchi, bu davrda jahon iqtisodiyoti barqaror su’ratlarda rivojalandi va aholining turmush darajasi oʻsdi. Ikkinchidan, rivojlangan mamlakatlar tajribasining koʻrsatishicha, ishlab chiqarishning tarkibi murakkablashib, bozorlar tovarlar bilan toʻyinib borgani sari xizmatlarga boʻlgan talab ortib bormoqda. Uchinchidan ma’lum tovarlar guruhiga yangi iste’mol xususiyatlari qoʻshildi (masalan, internet bilan ta’minlangan mobil telefonlar) va bu holat xizmatlar sohasining rivojlanish yoʻnalishlarini belgilaydi. Jahon xizmatlar bozorining rivojlanish tendensiyalari: - fraxt (kira haqi) va boshqa transport xizmatlari ulushining pasayishi (xalqaro savdoda xomashyo ulushining qisqarishi bilan bogʻliq); - xizmatlar eksportida safarlar ulushining ortishi (transport vositalarining takomillashuvi, turizm infrastrukturasining rivojlanishi bilan bogʻliq); - «alohida xususiy xizmatlar» ulushining ortib borishi (moliya, sugʻurta, auditor, maslahat va boshqa xizmatlar kiradi). Xizmatlar sohasining rivojlanishi asosida quyidagi omillar yotadi: Ilmiybaza.uz - asosan an’anaviy xizmatlarga ehtiyojlar va talablarning ortishi; - xizmatlar savdosini erkinlashtirish; - iqtisodiyetning boshqa tarmoqlaridan xizmatlarni mustaqil sohaga aylantirish; - davlat xizmatlarini xususiylashtirish; - xizmatlar savdosining tovarlar savdosiga bogʻliqligi . Xizmatlarga ehtiyojlar va talabning oshishi faqatgina daromadlarning koʻpayshi va urf-odatlarning oʻzgarishi bilan bogʻliq emas. Aholi tarkibidagi oʻzgarishlar muhim ahamiyat kasb etdi. Chunki xizmatlar ehtiyojining katta qismini yoshlar va qariyalar tashkil qiladi. Aholi turmush darajasi sifatini oshirishi maqsadi joriy daromad darajasini saqlaganda xizmatlar iste’molining oshishiga va noan’anaviy xizmatlarga iste’molchilar e’tiborining qaratilishiga sabab boʻladi. Bundan tashqari, noan’anaviy xizmatlar rivojlanashiga texnologik innovatsiyalar yordam beradi. Oʻz navbatida, iste’molchilar tomonidan xizmatlar sifatiga nisbatan talabchanligining oshishi kompaniyalarda an’anaviy va noan’anaviy xizmatlar sifatini yaxshilash zaruriyatini keltirib chiqaradi. Xizmatlar rivojlanishida savdoni erkinlashtirish muhim oʻrin tutadi. 1993- yilda xalqaro savdo kelishuvlarining Urugvay raundi doirasida xizmatlar savdosi boʻyicha bosh bitim (GATS –GENERAL Agreement on Trade in Servises) imzolandi. U 1995-yilda JSTga aylangan 1947-yildagi Tarif va savdo boʻyicha bosh bitimdan (GATT – General Agreement on Tariffs and Trade) keyin ikkinchi yirik savdo kelishuvi hisoblanadi. GATS tovarlar savdosida toʻsiqlarni kamaytirishni koʻzda tutadi. Bu esa xizmatlar eksportyorlari va importyorlari imkoniyatlarini kengaytiradi va shu soha rivojlanishini ragʻbatlantiradi. GATSda moliyaviy xizmatlar savdosiga, xususan, sugʻurta, bank faoliyati, brokerlar va molyaviy bozordagi boshqa vositachilar xizmatlariga valyuta va qimmatli qogʻozlar savdosiga katta urgʻu beradi. Xizmatlar savdosini erkinlashtirish ta’minotchilar tomonidan raqobatning oʻsishiga olib kelib, koʻp tomonlama ta’sirga ega boʻladi. Xizmat yoki tovar sotuvchisi tomonidan raqobat kurashida koʻshimcha xizmatlarni sotib olgani Ilmiybaza.uz hisobiga bu savdo holatini mustahkamlash zaruriyati paydo boʻladi. Bunday qoʻshimcha xizmatlarga reklama, marketing, sugʻurta, buxgalteriya va konsalting xizmatlari biznes rejalarini ishlab chiqish, investitsiyalash, kreditlash, axborot xizmatlari va boshqalar kiradi. Tarmoqdan alohida xizmat turlarining ajralishi (outsourcing) ixtisoslashishining rivojlanishi bilan bogʻliq tarzda amalga oshadi. Qimmatli qogʻozlar bozori rivojlanshpi natijasida investitsiya brokerlik kompaniyalari paydo boʻlishi, ssuda kapitaliga talabning oshishi oqibatda kredit byurslarining shakillanishi, pensiya fondlarining paydo boʻlishi — bularning barchasi bank institutlaridan nobank tashkil otlarning ajralib chiqishi toʻgʻrisida xabar beradi. Xizmatlar sohasi rivojlanishiga, shuningdek, an’anaviy davlat tarmoqlarini xususiylashtirish yordam beradi. Xususiylashtirish ta’siri erkinlashtirish ta’siri bilan oʻxshash. Nafakat ta’lim, sogʻliqni saqlash, telekommunikatsiya, aloqa, transport, balki qisman qamoqxonalar va koloniyalarni ta’minlash kabi sohalar xususiyga aylanadi. Tovarlar savdosining xizmatlar bilan chambarchas bogʻliqligi tovarlar savdosining oshishi xizmatlar sohasi rivojlanishini ragʻbatlantirishga olib keladi. Masalan, tovarlar eksport eksport ishlab chiqarishni kreditlash, eksport tavakkalchiligini sugʻurtalash bilan bogʻliq. Ba’zi tovarlar sotuvdan keyingi xizmat koʻrsatishni talab qiladi, masalan, avtomobillar savdosi ixtisoslashgan servis markazlarda xizmat koʻrsatish bilan amalaga oshadi. Tovarlarning xizmatlarga texnologik qaramligi maxsus uskunani oʻrnatish boʻyina yoki dastur ta’minotchisi bilan birgalikda kompyuter xarid qilish boʻyicha xizmat sotib olish zaruriyatini belgilaydi. Bu aloqalar natijasida ishlab chiqarish va tovarlar savdosining oʻsishi xizmatlar sohasining rivojlanishiga olib keladi. Dastlabki ma’lumotlarga koʻra, noyabr oyida xizmatlar savdosi hali ham 2019 darajasidan 16 foizga pastroq. COVID-19 infeksiyasining ikkinchi toʻlqini koʻplab mamlakatlarda blokirovkaning yangi va qat’iy choralarini talab qilganligi sababli, tiklanish istiqbollari yomonligicha qolmoqda, sayohat va tegishli xizmatlarga nisbatan cheklangan cheklovlar 2021-yilning birinchi choragiga qadar davom etmoqda. Ilmiybaza.uz 13.2-rasm. Tovarlar va xizmatlar savdosi (foizda) Soʻnggi statistik ma’lumotlar, xizmatlar savdosi pandemiya bilan tovar savdosiga qaraganda ancha ogʻirroq boʻladi degan taxminlarni tasdiqladi, bu uchinchi chorakda yiliga 5 foizga kamaydi. Sotish mumkin boʻlgan xizmatlarga boʻlgan harajatlar boshqa joyga yoʻnaltirilishi mumkin, iste’molchilar esa uning oʻrniga tovarlarga oʻtishlari mumkin. Tovarlardan farqli oʻlaroq, xizmatlarni zaxiralash mumkin emas, demak, talab yuqori boʻlishiga qaramay, bekor qilingan reyslar, xorijdagi ta’tillar, restoran taomlari va madaniy/koʻngilochar tadbirlardan tushadigan daromadlarning koʻp qismi doimiy boʻlib qolishi mumkin. Sayohat eng katta ta’sir koʻrsatadigan xizmat koʻrsatish sohasi boʻlib qolmoqda, bu 2019-yilning shu davriga nisbatan dunyo miqyosida 68 foizga kamaydi. 2020-yilning uchinchi choragida xalqaro sayohatchilarning xarajatlari Lotin Amerikasi va Karib dengizida 88 foizga, Osiyo va Afrikada 80 foizga kamaydi, Shimoliy Amerikada 78%, Yevropada 55%. Yoz oylarida Evropada sayohat cheklovlarining yumshatilishi uchinchi chorakda xizmatlar savdosida faqat biroz tiklandi. Qurilish, rekreatsion, yuridik va moliyaviy xizmatlar kabi "boshqa xizmatlar" savdosi bir xil boʻlmagan koʻrsatkichlarni takrorladi: aksariyat kichik tarmoqlar shartnoma tuzdi, kompyuter xizmatlari esa istisno boʻlib qoldi. Pandemiya sababli koʻplab mamlakatlarda Ilmiybaza.uz qurilish loyihalari kechiktirildi, global qurilish eksporti oʻtgan yilga nisbatan 16% ga kamaydi, chunki bir qator Osiyo eksportchilari keskin pasayishni koʻrdilar. Audio-vizual, badiiy va koʻngilochar xizmatlar, shuningdek, ikki raqamli pasayishni (-14%), AQSH eksporti esa 24% ga kamaygan va Buyuk Britaniyaning deyarli yarmiga (-45%) qisqartirgan. Yuridik, menejment, buxgalteriya va reklama xizmatlari yiliga 1% yuqori darajadagi tiklanishga erishdi. 13.3-rasm. Xizmatlar sohasi dinamikasi. Moliyaviy xizmatlar global miqyosda 2 foizga oʻsdi, turli mintaqalardagi eksportchilar ijobiy oʻsishni qayd etdi. Bunga Yevropa Ittifoqi kiradi, uning moliyaviy xizmatlari eksporti oʻtgan yilga nisbatan 4 foizga oshgan. Kompyuter xizmatlari, platformalar va virtual ish joylariga boʻlgan global talabning ortishi hisobiga uchinchi chorakda 9 foizga oʻsib borgan eng dinamik sektor boʻlib qoldi. Ilmiybaza.uz 13.4-rasm. Boshqa xizmatlar savdosi. Dastlabki hisob-kitoblarga koʻra, jahon xizmatlari savdosining uchdan ikki qismidan koʻprogʻiga ega boʻlgan 39 ta iqtisodiyot ma’lumotlariga asoslanib, global xizmatlar savdosi oʻtgan yilga nisbatan 16 foizga pasayib, depressiyani saqlab qoldi. Bu oʻtgan yilga nisbatan xizmatlar savdosi 18 foizga pasaygan oktyabr oyidan boshlab biroz yaxshilanishni anglatadi. Noyabr oyida xizmatlar eksporti Qoʻshma Shtatlarda 24 foizga, Buyuk Britaniyada 15 foizga (ikkalasi ham mavsumiy tuzatish asosida), Yevropaning koʻplab mamlakatlarida esa 20 foizdan kamaydi. Iqtisodiyoti turizmga juda bogʻliq boʻlgan Uganda, xizmatlar eksportidan tushadigan daromad pandemiya darajasiga nisbatan 57 foizga kamaydi. Xitoyning xizmatlar eksporti ham sustlashdi (-1%), bu oktyabr oyidagi koʻrsatkichlarini aks ettirdi. Moliyaviy xizmatlar va kompyuter xizmatlari mos ravishda Lyuksemburg va Pokiston eksportining oʻsishini ta’minladi. Ilmiybaza.uz 13.5-rasm. Xizmatlarning eksporti va importi. Rivojlangan mamlakatlarning xalqaro bozorlarda yetkazib beruvchilar sifatida nisbiy ahamiyati pasaymoqda. Shunga qaramay, ular tovarlarni eksport qilish qiymatining yarmidan koʻpini va xizmatlar eksportining taxminan uchdan ikki qismini tashkil etadi. 2019-yilda rivojlangan mamlakatlarning tovarlari eksporti deyarli 10,5 trillion AQSH dollarini tashkil etdi, xizmatlar eksporti esa taxminan 4,1 trillion AQSH dollarini tashkil etdi. 2019-yilda rivojlanayotgan mamlakatlarning eksporti tovarlarga nisbatan qariyb 8,5 trillion AQSH dollarini va xizmatlarga nisbatan taxminan 2 trillion AQSH dollarini tashkil etdi. Ulardan BRISS taxminan uchdan bir qismini, 3,5 trillion AQSH dollarlik tovarlarni va 600 milliard AQSH dollariga yaqin xizmatlarni eksport qildi. Soʻnggi oʻn yil ichida ushbu mamlakatlarning eksporti va importining oʻsishi kuzatilgan boʻlsa-da, eng kam rivojlangan mamlakatlarning jahon savdosiga qoʻshgan hissasi kichik boʻlib qolmoqda. Ilmiybaza.uz 13.3. Jahon xizmatlar savdosining oʻzgarishi. Xalqaro transport va turizm xizmatlari Turli xizmat shakllari xalqaro savdoga turli darajada jalb qilinganligi bilan tavsiflanadi. Xizmatlarga moliyaviy kredit faoliyati xdm tegishli boʻlib, u kapitallar mujassamlashuvi qoʻshilib ketishi va yirik bank markazlari shakillanishida oʻz aksini topadi. Ba’zi iqgisodchilar fikricha, iqtisodiyotning globallashuv jarayoni ilmiytexnik taraqqiyotning rivojlanishiga ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kooperatsiyasiga transchegara moliyaviy operatsiyalarning kengayishi asoslanadi. Ushbu operatsiyalar ta’siri ostida ichki va jahon moliyaviy bozorlari oʻrtasida toʻsiqlar sekin-asta olib tashlanadi. 13.3 Xalqaro xizmatlar savdosining geografik tarkibi keskin oʻzgarib bormoqda. Xalqaro xizmatlar savdosi, birinchi nav- batda, rivojlanayotgan mamlakatlar oʻrtasida amalga oshmoqda. Ammo yangi industrial va boshqa rivojlanayotgan mamla- katlarning xalqaro xizmatlar savdosidagi ulushining pasayishiga olib kelmoqda. Xalqaro transport xizmatlari deyilganda bir mamlakat rezidentining ikkinchi mamlakat rezidentiga barcha turdagi transport vositalari boʻyicha koʻrsatadigan xizmatlari tushuniladi. Tahliliy maqsadlar yoʻlida transportning dengiz (asosan, tashqi savdo yuklarini tashishda), xavo (asosan yuklar va odamlarni mamlakatlararo tashishda) va boshqa turlari ajratiladi. Transport xarajatlarining xalqaro savdoga ta’siri kuyidagicha: - Transport xarajatlari mamlakatning savdo sharoitining yomonlashuvi, ixtisoslashuv darajasi va tashqi savdo hajmining qisqarishga olib keladi. Ilmiybaza.uz - Transport xarajatlari Xeksher-Olin-Samuelson teoremasiga muvofiq ishlab chiqarish omillari bahosining mamlakatlararo barqarorlashuviga toʻsqinlik qiladi. 13.2-jadval. Iqtisodiyot guruhlari boʻyicha xizmatlar savdosi.4. Iqtisodiyot guruhlari Eksport Import qiymati Dunyo boʻyicha ulushi Yillik oʻsishqiy mati qiymati Dunyo boʻyicha ulush Yillik oʻsish qiymati (mlrd.$) (foiz) (foiz) (mlrd.$) (foiz) (foiz) 2014 2019 2019 2019 2014 2019 2019 2019 Dunyo 5245 6 144 100.0 1.9 5 141 5826 100.0 2.1 Rivojlanayotgan iqtisodiyotlar 1512 1 833 29.8 2.5 1 949 2108 36.2 -1.8 Rivojlanayotgan iqtisodiyotlar: Afrika 106 122 2.0 2.3 187 182 3.1 2.7 Rivojlanayotgan iqtisodiyotlar: Amerika 179 198 3.2 1.0 241 220 3.8 -4.0 Rivojlanayotgan iqtisodiyotlar: 1227 1 513 24.6 2.7 1 521 1706 29.3 -2.0 Ilmiybaza.uz Osiyo va Okeaniya Oʻsish iqtisodiyoti 127 137 2.2 1.5 187 172 3.0 5.3 Rivojlanayotgan iqtisodiyotlar 3606 4 174 67.9 1.7 3 005 3546 60.9 4.4 Xitoyni xisobga olmaganda rivojlanayotgan iqtisodi- yotlar 1293 1 550 25.2 2.1 1 516 1607 27.6 -0.9 Kam rivojlangan mamlakatlarni xisobga olmaganda rivojlanayotgan iqtisodiyotlar 1473 1 784 29.0 2.3 1 863 2038 35.0 -1.6 Kam rivojlangan mamlakatlar 39 49 0.8 8.7 86 70 1.2 -7.1 Rivojlanayotgan davlatlar 40 45 0.7 1.6 70 71 1.2 -0.7 SIDS (UNCTAD) 21 26 0.4 3.8 15 15 0.3 -2.3 HIPCs (IMF) 31 41 0.7 4.8 58 60 1.0 -3.0 BRICS 499 609 9.9 2.8 787 863 14.8 -2.3 Ilmiybaza.uz G20 4123 4 804 78.2 2.2 3 923 4526 77.7 2.6 4 - Transport xarajatlari xududiy mehnat taqsimotiga – korxonalar va tarmokdarni xududiy joylashtirishga ijobiy ta’sir koʻrsatadi. - Transport xarajatlarining oʻzaro savdoga kirishayotgan mamlakatlar oʻrtasida taqsimlanishi talab va taklif elastikligiga bogʻliq; importyor mamlakatda talab elastikligi qanchalik kam boʻlsa, transport xarajatlari shuncha yuqori boʻladi; eksportyor mamlakatda taklif elastikligi qanchalik kam boʻlsa, transport xarajatlari shuncha yuqori boʻladi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning oʻziga xos shakllaridan biri xalqaro safarlar hisoblanadi va ular milliy schetlar tizimida turizm deb ataladi. Ularning oʻziga xosligi shundaki, iste’molchi xorijga, xizmat koʻrsatuvchiga qarab harakatlanadi va norezident sifatida tovarlar (xizmatlar) sotib oladi. Xalqaro safarlar — sayoxatchilar tomonidan xorijda sotib olinadigan tovarlar va xizmatlar yigʻindisi (sayohatchi xorijda bir yildan kam muddatda boʻlsa va norezident hisoblansa). Sayohatchi - oʻzi rezident hisoblanmaydigan mamlakatda bir yildan kam muddatda boʻlgan, boshqa mamlakatning davlat tashkiloti xizmatchisi yoki oila a’zosi boʻlmagan va rezident uchun yollanib ishlamayotganlar kiradi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda sayohatchi borgan mamlakatida 24 soatdan ortiq vaqt boʻlsa turist hisoblanadi. 13.3- jadval Xalqaro safarlarning guruhlanishi. Oʻz ichiga oladi Oʻz ichiga olmaydi Xizmat Xizmat boʻyicha xorijda boʻlgan sayo- Sayohatchi tomonidan safarlari hatchi tomonidan amalga oshiriladigan joʻnatayotgan tashkilot shaxsiy xarajatlar: Ilmiybaza.uz kema va samolyot nomidan va hisobidan ekipajlari, hukumat organlari,xalqaro amalga oshirilgan tashkilotlar,xususiy firmalarning xizmat- xarajatlar chilari,mavsumiy ishchilar Shaxsiy Shaxsiy ishlar buyicha (turizm) xorijda Sayohatchnlarni xorijga safarlar boʻlgan sayohatchi tomonidan amalga va orkaga tashish oshiriladigan barcha xarajatlar: dam (mazkur xizmatlar xalolish, sport bilan shugʻullanish, qarin- qaro yoʻlovchi transpordoshlarinikiga borish, oʻqish, davolanish, ti xizmatlariga kiradi) diniy ehtiyojlarini qondirish. Agar ular xorijda 24 soatdan kam boʻlishsa ekskursant xisoblanishadi. Ekskursantlar Yevropaning kichik mamlakatlari statistikasida sayohatchilarning alohida kategoriyasi sifatida ajratib koʻrsatiladi. Chunki, koʻplab xorijliklar bu mamlakatlarga yarim kun yoki bir kunga kelib ketishadi. Sayohatlar xalqaro xizmatlar savdosida muhim oʻrin tutadi. Turizm transport, mehmonxona xoʻjaligi, koʻngil ochar sanoat, sport, reklama, umumiy ovqatlanishni qamrab oluvchi butun bir tarmoqlar majmuasiga aylandi. Aholi daromadlarining oshshi, transport vositalari va mexmonxona xoʻjaligining takomillashuvi, havo transporti orqali tashishning arzonlashishi, valyuta olib chiqish cheklovlarining zaiflashishi va chegarada rasmiylashtirishning soddalashishi natijasida turizmning xalqaro xizmatlar eksportidagi ulushi ortib bordi. 13.3 Xalqaro turizm natijasida ishlab chiqarilgan eksport 2018 yilda 1,7 trillion AQSH dollarini tashkil etdi, bu oʻtgan yilga nisbatan real qiymatda 4 foizga oshdi ,deb xabar beradi Jahon sayyohlik tashkiloti (UNWTO)ning yangi hisobotida. Ketma-ket yettinchi yil davomida turizm eksporti Tovar eksportiga nisbatan tezroq oʻsdi (+3%), bu odatda barqaror iqtisodiy sharoitda xalqaro sayohatlarga boʻlgan talabni aks ettiradi. Ilmiybaza.uz Olti yillik barqaror oʻsishdan soʻng turizm dunyoning eng muhim iqtisodiy tarmoqlaridan biri boʻlib qolmoqda. Bu oʻsib borayotgan xizmatlar iqtisodiyotining asosiy qismidir, daromad va valyuta olish, ish oʻrinlarini yaratish, mintaqalarni rivojlantirishni ragʻbatlantirish va mahalliy jamoalarni qoʻllab-quvvatlash imkonini beradi. Turizm eksporti iqtisodiy jihatdan ahamiyatlidir va boshqa eksport sohalariga nisbatan ichki iqtisodiyotga katta ta’sir koʻrsatadi. ОESD mamlakatlaridagi xalqaro sayyohlarning har 1 AQSH dollari xarajatlari oʻrtacha 89 tsent ichki qoʻshilgan qiymat hosil qiladi, umumiy eksport uchun esa 81 sentni tashkil qiladi. Jahon miqyosida turizm uzoq muddatli oʻsish prognozlaridan oldinroq davom etmoqda va 2019-yilda 1,5 milliardlik xalqaro sayyohlik tashrifi qayd etildi. ОESD mamlakatlariga turizmning oʻsishi soʻnggi yillardagi kuchli oʻsish davridan keyin 2014-yildan beri jahon oʻrtacha koʻrsatkichidan oshib ketdi. ОЕSD mamlakatlari dunyodagi eng yaxshi sayyohlik yoʻnalishlariga kiradi va global tashriflar (56,9%) va sayohat tushumlari (61,1%) ning yarmidan koʻpini tashkil qiladi. Xalqaro turizmning afzalliklaridan tashqari, ОESD davlatlarining aksariyatida ichki turizm ushbu sektorning tayanchidir, oʻrtacha hisobda turistlar xarajatlarining 75 foizini oʻz zimmalariga olishadi. 39 , 9 , 26 6 0 , 26 2 22 , 21 , 8 21 , 5 , 12 5 12 , 2 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Италия Канада АҚШ Франция Япония OECD Германия Буюк Британия Ряд1 Ilmiybaza.uz 13. 6-rasm. Turizmning xizmatlar eksportiga qoʻshgan hissasi,OESD ning tanlangan mamlakatlari (2018) 2020-yilda transport xizmatlari (yoʻlovchilar transporti va yuklarni qamrab oladigan), shuningdek, tovar savdosi hajmining pasayishi va sayohat cheklovlari tufayli yomon ta’sir koʻrsatdi. Mart oyida AQSHda eksport va import fevral oyiga nisbatan 36,2% va 33,7% ga kamaydi. Kanadada transport xizmatlari eksporti 20% ga, import esa 17% ga kamaydi. Fransiya nisbatan pastroq pasayish haqida xabar berdi (eksport va importdagi minus 2,4% va minus 10,3%), koreys importi esa tovar savdosidagi tegishli tiklanishga mos ravishda 4,3% ga oshdi. Xitoyda eksport va import birinchi chorakda oʻtgan yilning shu davriga nisbatan 6,9% va 6,4% ga kamaydi. Jami xizmatlarning eksporti va importining umumiy pasayishi transport va sayohatlarga qaraganda unchalik keskin boʻlmaganligi, boshqa xizmatlar sohalari ham yaxshi ishlashini koʻrsatdi. Ushbu mamlakatlar uchun ma’lumotlar, xususan, raqamlashtiriladigan xizmatlarning kuchli oʻsishiga ishora qilmoqda. Telekommunikatsiya, kompyuter va axborot xizmatlari importi II chorakda Xitoyda 34 foizga oʻsdi (2019-yilning shu davriga nisbatan), bu soʻnggi besh yil ichida yillik oʻrtacha 20 foizdan tezroq; eksport ham shu davrda 11,1 foizga oʻsdi. Qoʻshma Shtatlarda boshqa biznes xizmatlarining eksporti va importi mart oyida fevral oyiga nisbatan 0,3% va 0,1% ga, telekommunikatsiya va kompyuter xizmatlari mos ravishda 0,4% va 0,2% ga oʻsdi. 13.3. Texnik taraqqiyotning xalqaro savdoga ta’siri va texnologiyalarni xalqaro uzatish shakllari Texnologik taraqqiyotning xalqaro savdoga ta’siri. Oʻsish omil oʻsishida namoyon boʻladi deb taxmin qilingan edi. Biroq, bir qator empirik tadqiqotlar Ilmiybaza.uz natijalariga koʻra, milliy taraqqiyot yoki mahsulotning oʻsishida texnik taraqqiyotning hissasi ishchi kuchi taklifi yoki kapital yigʻilishining oʻsishiga qaraganda ancha muhimroq. Texnik taraqqiyotning oʻsish jarayoni va savdoga ta’siri omillarning oʻsishiga qaraganda ancha murakkab. J.R. Xiks texnik taraqqiyotni neytral, ishchi kuchi va kapitalni tejaydigan deb tasniflagan. Texnik yangiliklarning tabiati qanday boʻlishidan qat’iy nazar, ular izokvantning kelib chiqishiga qarab siljishini keltirib chiqaradi, ishlab chiqarish darajasi bir xil boʻladi. Bu shuni anglatadiki, texnik taraqqiyot firmaning ombor ma’lumotlarining kamroq miqdoridan foydalangan holda bir xil miqdordagi tovarni ishlab chiqarishga imkon beradi. 13.7-rasmda mehnat X oʻqi va kapital Y oʻqi boʻylab oʻlchanadi. Ikki omilning narxlarini hisobga olgan holda, asl omil narxlari liniyasi KL. Asl izokuant K, 100 ta birlikning chiqishini bildiradi, masalan A tovar. QL va Q chiziqlarining teginishliligi Р da uchraydi. 2 rasm. (i), texnik taraqqiyot roʻy berganda, izokuant Q chap Qi ga siljiydi va muvozanat Р dan Р1ga oʻtadi. Kapital- mehnat koeffitsiyenti (K/L) bir xil ОР yoki ОР1 chiziqlarining qiyaligi bilan oʻlchanadi. Bu kapital va ishchi kuchi nisbati oʻzgarmasligini anglatadi. Bu texnik taraqqiyot neytral ekanligini anglatadi. 13.7-rasm (II) da texnik taraqqiyot izokvantni Q dan Qi ga, muvozanat esa Р dan Р1ga siljitadi. K/L dastlab OР chizigʻining nishabligi va keyinchalik Р1 chizigʻining nishabligi bilan oʻlchandi. ОР1 ОР ga qaraganda ancha tik boʻlganligi sababli, K/L koʻpaygan. Р2 da K/L R bilan bir xil, lekin R dan kam ishchi kuchi ishlatiladi, hatto Р1 da ham, Р ga qaraganda kamroq ishchi kuchi mavjud, shuning uchun texnik taraqqiyot mehnatni tejash xususiyati va bu K/L ni oshiradi. 13.7-rasm (III) da texnik taraqqiyot muvozanatni Р dan Р1ga oʻzgartiradi. K/L R1da Р ga qaraganda pastroq, chunki ОР1 chizigʻining qiyaligi ОР ga qaraganda kamroq. Agar K/L doimiy boʻlib qolsa, Р2 da 100 birlik A hosil boʻlishi mumkin, bu yerda kapitalning kamroq sarflanishi Р ga qaraganda kamroq boʻladi, hatto Р] da ham, kapitalning Р ga nisbatan kamroq ishlatilishi bu texnik taraqqiyotning kapital ekanligini anglatadi Ilmiybaza.uz 13.7-rasm. Neytral, mehnatni tejaydigan va kapitalni tejaydigan texnik taraqqiyot. Innovatsiya va oʻsish har doim bir-biriga sinonim boʻlib kelgan va pirovardida rivojlanishga olib keladi. Biznes ekotizimlari asosan ushbu yangiliklarga bogʻliq va texnologiyalarning tarqalishi ushbu tashkilotlarning kelajagini belgilashda hal qiluvchi rol oʻynaydi. "Texnologiyalarni uzatish" atamasi foyda keltiradigan tashkilotning bilimlari, koʻnikmalari, nou-xaulari va boshqa qimmatli aktivlarining harakatini koʻrsatadi. Texnologiyalarni uzatish konsepsiyasi qadimgi asrdа va Mansfild tomonidan haqli ravishda "Xalqlar va firmalarning iqtisodiy koʻrsatkichlariga ta’sir qiluvchi asosiy jarayonlardan biri bu texnologiya transferidir" deb nomlangan. Iqtisodchilar uzoq vaqtdan buyon texnologiyalarni uzatish iqtisodiy oʻsish jarayonining asosini tashkil etishini va rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarning taraqqiyoti ushbu transferlarning hajmi va samaradorligiga bogʻliqligini uzoq vaqtdan beri anglab еtishgan. Soʻnggi yillarda iqtisodchilar xalqaro texnologiyalar transferining jahon savdosi hajmi va shakllariga muhim ta’sirini ham angladilar (yoki qayta kashf etdilar). Texnologiya uzatishning ma’nosi. Uning egasidan (shaxs yoki tashkilot) boshqa shaxsga yoki tashkilotga texnologiya koʻrinishida namoyon boʻladigan bilim, koʻnikma va boshqa nouxaularni tarqatish jarayoni texnologiya transferi deb nomlanadi. Texnologiyalar transferi amalga oshirilayotgan turli manfaatdor tomonlar orasida universitetlar, biznes tashkilotlari, ilmiy-tadqiqot va innovatsion jamiyatlar va Ilmiybaza.uz boshqalar mavjud. Bunday oʻtkazish koʻnikmalar, bilimlar, texnologiyalar, ishlab chiqarish usullari va boshqa tegishli foyda olish maqsadlari bilan boʻlishish motivi bilan amalga oshiriladi. Oʻtkazish keyinchalik yangi mahsulotlarni, jarayonlarni, dasturlarni, materiallarni yoki xizmatlarni ishlab chiqish texnologiyasini yanada rivojlantirishi va undan foydalanishi mumkin boʻlgan foydalanuvchilarning keng doirasiga yaxshilangan kirish imkoniyatini ta’minlash maqsadida amalga oshiriladi. Texnologiyalarni uzatish turlari. Texnologiyalarni uzatishni keng vertikal va gorizontal texnologiya uzatish deb tasniflash mumkin. 1. Vertikal texnologiyalarni uzatish - ushbu transfer zanjiri asosiy tadqiqotlarni amaliy tadqiqotlarga, amaliy tadqiqotlarni rivojlanishga va ishlab chiqishdan ishlab chiqarishga qadar oʻz ichiga oladi. U ichki texnologiya uzatish deb ham ataladi. Ushbu turdagi transfer asosan tadqiqot uyushmalari, universitetlar va hukumatlar oʻrtasida amalga oshiriladi. 2. Gorizontal texnologiya uzatish - allaqachon joriy qilingan yoki bitta tashkilot ichida ishlatilgan texnologiya boshqa joyga oʻtkazilganda va boshqa joyda ishlatilganda, transfer gorizontal texnologiya uzatish deb nomlanadi. U tashqi texnologiyalarni uzatish deb ham ataladi. Ushbu turdagi pul oʻtkazish xususiy kompaniyalar, kichik va yirik biznes tashkilotlari va boshqalar oʻrtasida amalga oshiriladi. Texnologiyalarni uzatish usullari: 1. Litsyenziyalash - Texnologiyaning egasi (Litsenziyalovchi) va qabul qiluvchi (Litsenziat) oʻrtasida ma’lum bir muddat davomida transfer qiluvchi shaxs yoki kompaniya tomonidan ishlab chiqilgan yoki egalik qiladigan texnologiyadan foydalanish huquqini beruvchi kelishuv litsenziyalash deb nomlanadi. Litsenziyalashning ikkita keng toifasiga texnologiyadan foydalanish uchun eksklyuziv huquqlar beradigan va ikkinchisiga xos boʻlmagan huquqlar berilgan biri kiradi, bunda egasi texnologiyani qabul qiluvchidan tashqari boshqa kompaniyaga oʻtkazish Ilmiybaza.uz huquqini oʻzida saqlab qoladi. Shuningdek, u litsenziatga boshqalarga texnologiyadan foydalanish huquqini berishga ruxsat berib, sub-litsenziya huquqini oʻz ichiga olishi mumkin. 2. Qoʻshma korxona shartnomasi - kompaniya tomonlar oʻrtasida uzoq muddatli hamkorlikni, muvaffaqiyatli oʻtkazishda barcha ishtirokchilarni ragʻbatlantirishni va taqqoslaganda kamroq xarajatlarni oʻz ichiga olgan holda ma’lum bir biznes uchun texnologiya transferi boʻyicha qoʻshma korxona shartnomasini tuzadi. 3. Franchayzing - bu texnologiyani uzatishning eng afzal usullaridan biridir. Kompaniyalar odatda ushbu turdagi shartnomalar boʻyicha texnik nou-xaularni yoki malakalarni oʻtkazadilar. 4. Asl uskunalar ishlab chiqaruvchisi - bu subqudrat shartnomasining bir turi boʻlib, unda xorijiy kompaniya oʻz texnologiyalarining tegishli qismini uzatadi va mahalliy kompaniya shartnomadagi shartlarga muvofiq ishlab chiqaradi. Bunday shartnoma mahalliy kompaniyalar va firmalarga texnologiyalarni oʻzlashtirish va ishlab chiqarish mexanizmini qayta qurish imkoniyatini beradi. 5. Sotib olish toʻgʻrisida shartnomalar - bu rivojlanayotgan mamlakatlarning manfaatdor tomonlari va yirik xorijiy kompaniyalar oʻrtasidagi kelishuv shaklidir, bunda chet el kompaniyasi ishlab chiqaradigan xom ashyo yoki mahsulotlarni sotishdan olinadigan foyda evaziga sanoat uskunalarini etkazib beradi. Ushbu turdagi texnologiyalarni uzatish koʻpincha yangi zavodlarni qurishda va boshqa tegishli ishlarda qoʻllaniladi. Shunisi e’tiborga loyiqki, bugungi kunda yondashuvlarni ishlab chiqishga imkon beradigan va biznesjarayonlarni samarali rejalashtirish va amalga oshirishga imkon beradigan juda koʻp bilim va texnologiyalar mavjud. Kunduzgi yorugʻlikni koʻrish kerak boʻlgan narsa - bu iqtisodiy taraqqiyotning uzluksizligini ta’minlash uchun manfaatdor tomonlar oʻrtasida texnologiya uzatishni amalga oshirishning yaxshi moliyalashtirilgan va kuchli mexanizmi. Ilmiybaza.uz 13.4. Xalqaro texnologiyalar savdosini tartibga solish usullari va yoʻllari 1980-yillar davomida bir qator tortishuvlar savdo va kapitalni koʻp talab qiladigan sohalardagi texnologiyalar va investitsiyalarga asoslangan edi. Bularga yuqori texnologiyalar deb ataladigan sohalar (masalan, farmasevtika va samolyotlar), shuningdek, oʻrta texnologik sohalar kiradi, chunki Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (ОЕSD) ta’riflari tadqiqotlarga asoslangan va rivojlanishning intensivligi, bu muhim boʻlsa-da, faqat ushbu sohalarga xos xususiyatlarni aks ettiradi. Qulaylik uchun yuqori texnologiyalar atamasi ikkalasiga ham qoʻllanilishi mumkin edi. Soʻngi oʻn yarim yil ichida texnologiya masalalari xalqaro kun tartibida koʻproq oʻrin egallashining bir qator sabablari bor. Ehtimol, 70-yillarning oxiriga kelib rivojlangan mamlakatlarning "konvergensiya klubi" ning paydo boʻlishi (masalan, texnologik va boshqaruv qobiliyatlari, kapitalning intensivligi va ta’lim darajalarida yaqinlashish) eng asosiy narsa boʻlishi mumkin. Ushbu yaqinlashish asosan "ta’qib qilish" natijasi edi. Ta’qib etishning asosiy qoʻzgʻatuvchisi АQSHning ilgʻor texnologiyalarining tarqalishi, urushdan keyingi shubhasiz yetakchi edi. Yangi texnologiyalar savdo-sotiq qilinadigan narsalarga va ularning ta’siriga ta’sir etadigan global savdoga kelsak, ushbu bobda amaldagi me’yoriy landshaft yeskizlari va paydo boʻlayotgan texnologiyalarning kelgusida tartibga soluvchi yondashuvlarga ta’siri aks ettirilgan. Texnologiyalarni tartibga solish asosan ichki qonunchilikka asoslangan boʻlsa, aynan xalqaro savdo qonunchiligi tartibga soluvchi xilma-xillik muammolarini hal qiladi, xalqaro savdo va investitsiyalardagi keraksiz toʻsiqlarni yengib chiqadi va umumiy standartlarni bayon qiladi. Diskriminatsiya va oshkoralikning umumiy tamoyillaridan tashqari, texnologiya, ayniqsa, intellektual mulkni himoya qilish qoidalari va sanoat va ozuqaviy Ilmiybaza.uz mahsulotlarning texnik reglamentlari va standartlari bilan hal qilinadi. Xalqaro savdo qonunchiligi qonuniylik va demokratik hisobdorlik muammolariga javob berishi uchun texnologik taraqqiyot bilan bogʻliq boʻlgan globallashuv jarayonini ishlatadigan koʻp darajali boshqaruv tizimida ishlaydigan tartibga soluvchi hamkorlik va muvofiqlik uchun yangi yondashuvlar boʻlishi kerak. Milliy ilm-fan, texnologiya va innovatsion siyosat bir nechta funksiyalarni bajaradi. Birinchidan, ular hukumatning ilm-fan, texnologiya va innovatsiyalarning mamlakatning ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishiga qoʻshgan hissasi haqidagi qarashlarini bayon qiladilar. Ikkinchidan, ular fan, texnologiya va innovatsiyalarga davlat investitsiyalarining ustuvor yoʻnalishlarini belgilaydilar va hukumat islohotlarining yoʻnalishini aniqladilar. Uchinchidan, ushbu strategiyalarni ishlab chiqish tadqiqotchilar hamjamiyati, moliyalashtirish agentliklari, biznes va fuqarolik jamiyati, mintaqaviy va mahalliy hukumatlarga qadar siyosat ishlab chiqish va amalga oshirishda ishtirok yetishi mumkin. Ba’zi hollarda, milliy strategiyalar maqsadlar yoki vazifalar majmuini bajarish uchun foydalaniladigan aniq siyosat vositalarini belgilaydi. Jahon bozorida texnologiyalar harakatini tartibga solish zaruriyati jahon xoʻjaligining globallashuv jarayoni bilan bogʻliq. Xalqaro texnologiyalar savdosini tartibga solish xalqaro va milliy darajada amalga oshiriladi. Ixtirolar, yangi sanoat mahsulotlari va tovar belgilari bilan bogʻliq xuquqlarni ximoya qilish xalqaro tartibga solish predmet hisoblanadi. Bu sohadagi asosiy kelishuv Sanoat mulkini muhofaza qilish boʻyicha Parij Konvensiyasi xujjatlarida aks etgirilgan. Parij Konvensiyasi oʻz oldiga ixtirolar, yangi sanoat mahsulotlari, tovar belgilarini roʻyxatdan oʻtkazish masalalari boʻyicha imtiyozlar berishni maqsad) qilib koʻygan. Konvensiyaning asosiy qoidalari quyidagilar: - milliy rejim; - konvension xuquqlarga ustuvorlik berish; - patent orqali berilgan huquqlarning buzilish holatlarining oldini olish. Ilmiybaza.uz Milliy rejim a’zo mamlakatlarning fuqarolari va firmalariga ham mulk xuquqini himoya qilish imkonini beradi. Shuningdek Parij ittifoqiga a’zo boʻlmagan mamlakatlar fuqarolariga ham himoya ta’minlanadi. Konvension xuquqlarga ustuvorlik berish a’zo mamlakat tomonidan berilgan ariza asosida bir yil davomida mavjud ustuvorlikdan foydalanish imkonini beradi. Konvension xuquqlarga ustuvorlik berish ixtirolarni mazkur mamlakatda ham patentlash imkoniyatiga ega boʻladi. Patent orqali berilgan xuquqlarning buzilish holatlarining oldini olish qoidasiga muvofiq patent egasi mazkur ixtirodan foydalanish yoki boshqalarga ixtironi koʻllashni man etishi mumkin. Milliy havfsizlikni ta’minlash. Xalqaro texnologiyalarni uzatishni davlat tomonidan nazorat qilishdan koʻzlangan yana bir maqsad qurolyarogʻ ishlab chikarish bilan bogʻliq va «ikki tomonlama» moʻljallangan yuqori texnologiyalarning bir-biriga nisbatan dushmanlik siyosatini olib borayotgan mamlakatlarga yetib borishining oldini olish hisoblanadi. Misol sifatida NATO doirasida ХХ asr 80-yillarining oxiriga qadar amalda boʻlgan texnologiyalarni sobiq sotsialistik mamlakatlarga eksport qilishni nazorat qiluvchi Koordinatsion koʻmitasi (KOKOM) faoliyatini keltirish mumkin. Xalqaro shartnomalarda belgilangan shartlarga rioya etish. Koʻp tomonlama kelishuvlarda ishtirok etayotgan mamlakatlar kimyoviy, biologik, bakteriologik qurollarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan texnologiyalar savdosi boʻyicha davlat nazorat tizimini joriy etishadi. Bu turdagi qurollarni ishlab chiqarish umuman taqiqlangan yoki bu faoliyat xalqaro miqyosda qattiq nazorat qilinadi. Xalqaro kelishuvlarga muvofiq tinchlik yoʻliga xizmat qiluvchi materiallar, asbob-uskunalar yaratish uchun qoʻllanuvchi, ammo ommaviy qirgʻin qurollarini ishlab chiqarish uchun foydalanish mumkin boʻlgan texnologiyalar va ilmiytexnik axborotlarni chetga chiqarish davlat tomonidan nazorat qilinadi. Xalqaro texnologiyalarni uzatishni tartibga solish mexanizmlari. Davlat tomonidan texnologiyalarni olib kirish va chetga chiqarishni tartibga solish eksportni nazorat qiluvchi organlar, bojxona usullari va chegara nazorati ostida amalga oshiriladi. Koʻpchilik mamlakatlarda texnologiyalarni uzatishni bilvosita tartibga solish patentlar va savdo belgilarini davlat tomonidan roʻyxatga olish tizimi orqali olib Ilmiybaza.uz boriladi. Ba’zi hollarda texnologik sigʻimkorligi yuqori tovarlarni eksport qilish xuquqini olishda hukumatning maxsus ruxsatnomasi talab etiladi. Xalqaro texnologiyalarni uzatishni tartibga soluvchi qonunchilikning buzilishi davlat axamiyatiga molik jinoyat deb baholanadi va qonunbuzarlar jinoiy javobgarlikka tortiladi. Koʻpchilik mamlakatlarda bu holat sodir etilganda xorijiy rezidentga nisbatan qat’iyy choralar koʻriladi (bir umrlik qamoq jazosidan tortib oʻlim jazosigacha). Yuqori texnologik maxsulotlar bozorida yetakchilik qilayotgan mamlakatlar tajribasi texnologik liderlik bilan bogʻliq qonuniyatlarni aniqlash imkonini beradi: Birinchi qonuniyat - ilm-fan va innovatsion yangiliklarning mamlakat raqobatbardoshligini oshirish hamda xavfsizligini ta’minlash instrumentlari va zamonaviy bilimlarga asoslangan yangi tipdagi jamiyatning bazaviy elementi sifatida baholanishi. Innovatsion tizim faoliyatini ta’minlash rivojlangan mamlakatlarning yuqori texnologik mahsulotlar bilan savdo qilish imkoniyatlarini kengaytiradi. Ikkinchi qonuniyat - korporativ tadqiqotlar va ishlanmalarning muhim iqtisodiy ahamiyatga egaligi. Kompaniyalarda olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlarining rivojlanishi ilmiy yangiliklar va yangi texnik imkoniyatlarni yaratadi. ХХ asrning oxirlarida rivojlangan mamlakatlarda innovatsion rivojlanishga sarflangan umummilliy xarajatlarning asosiy qismi tadbirkorlik sektori tomonidan moliyalashtirilgan. Bu koʻrsatkich Fransiyada – 61%, Buyuk Britaniyada — 65%, Germaniyada - 68%, Yaponiyada - 72%, AQSHda - 74%, Shvetsiyada - 75% ni tashkil etgan. Uchinchi qonuniyat – zamonaviy bilimlarni jamgʻarish – kumulyativ jarayon hisoblanadi. Ilm-fan va maorifga sarflanayotgan mablagʻlar barqaror va uzoq muddatga moʻljallangan boʻlsagina samara beradi. Mazkur sohani moliyalashtirish biron bosqichda toʻxtab qolsa, uni keyinchalik koʻpaytirish oʻzini oqlamaydi. Davlatning ilmiy-texnik siyosatini moliyalashtirishdagi asosiy manba budjet mablagʻlari hisoblanadi. Mazkur manbadan ilmiy xarajatlar 15 dan 12 qismigacha moliyalashtiriladi. Taxlillar koʻrsatishcha. AQSH va Yaloniyada ilmiy tadqiqot va tajriba- konstruktorlik xarajatlari YAIMga nisbatan oʻrtacha 3,0% ini moliyalashtiradi. Xorijiy texnologiyalarni import qiluvchi mamlakatlar texnologiyalarni olib Ilmiybaza.uz kirishning qonuniyligini nazorat qiladi va jamiyat uchun xavfli texnologiya turlarining kirib kelishini taqiqlaydi. Koʻpincha mamlakatning umumiy texnologik rivojlanshp darajasi ilgʻor texnologiyalarning mamlakatga kirib kelishiga toʻsqinlik qilishi mumkin. Mamlakatlar oʻrtasidagi ijtimoiy-madaniy va aholining ma’lumotliligi borasidagi farqlarning mavjudligi kam taraqqiy etgan mamlakatlardagi ishchilarning yangi texnologiyalarni egallash va ishlab chiqarishda qoʻllash imkonini bermaydi. Bu esa texnologiyalarning xalqaro harakati yoʻlida jiddiy toʻsqnnlik qilishi mumkin. Odatda, qurol-yarogʻ, kimyoviy mahsulotlar, narkotiklar, spirtli ichimlik ishlab chiqarish bilan bogʻliq texnologiyalarni mamlakatga olib kirish davlat tomonidan nazorat qilinadi. TUSHUNCHA VA IBORALAR Xizmatlar - ishlab chiqaruvchi va iste’molchi oʻrtasidagi kelishuv munosabatlari asosida boshqa shaxslarning ehtiyojlarini qondirishga yoʻnaltirilgan (mehnat qonuniy munosabatlari asosidagi faoliyatdan tashqari) faoliyat. Xizmatlar - bu jamiyat, uy xoʻjaligi a’zolari, turli korxonalar, birlashmalar, tashkilotlarning ehtiyojlarini qondiruvchi moddiyashyoviy shaklga ega boʻlmagan iqtisodiy faoliyat. Savdo qilinmaydigan xizmatlar - ishlab chiqaruvchi va iste’molchi bir mamlakat rezidenti hisoblangan va ishlab chiqarilgan mamlakatda iste’mol qilinadigan xizmatlar. Savdo qilinadigan xizmatlar - bir mamlakat rezidenti tomonidan ishlab chiqariladigan va boshqa mamlakat rezidenti tomonidan iste’mol qilinadigan xizmatlar. Omilli xizmatlar - ishlab chiqarish omillarining xalqaro harakati natijasida yuzaga keluvchi xizmatlar. Omil boʻlmagan xizmatlar — ularga transport, turizm va boshqa nomoliyaviy xizmatlar kiradi. Ilmiybaza.uz Xalqaro transport xizmatlari - bir mamlakat rezidentining ikkinchi mamlakat rezidentiga barcha turdagi transport vositalari boʻyicha koʻrsatadigan xizmatlari. Qoʻshma korxona shartnomasi - kompaniya tomonlar oʻrtasida uzoq muddatli hamkorlikni, muvaffaqiyatli oʻtkazishda barcha ishtirokchilarni ragʻbatlantirishni va taqqoslaganda kamroq xarajatlarni oʻz ichiga olgan holda ma’lum bir biznes uchun texnologiya transferi boʻyicha qoʻshma korxona shartnomasini tuzadi. Resurslar asosida ishlovchi tarmoqlar - xomashyoni tashish xarajatlari tayyor mahsulotni tashish xarajatlaridan qimmatga tushadigan tarmoqlar. Bozorga yoʻnaltirilgan tarmoqlar — tayyor maqsulotni tashish xarajatlari xomashyoni tashish xarajatlaridan qimmatga tushadigan tarmoqlar. Erkin yoʻnaltirilgan tarmoqlar - resurslarga ham, bozorlarga ham yoʻnaltirilmagan xududiy harakatchan tarmoqlar hisoblanib, odatda, ularga qimmat turuvchi, ammo yengil tayyor mahsulotlar ishlab chiqaruvchi tarmoqlar kiradi. Asl uskunalar ishlab chiqaruvchisi - bu subpudrat shartnomasining bir turi boʻlib, unda xorijiy kompaniya oʻz texnologiyalarining tegishli qismini uzatadi va mahalliy kompaniya shartnomadagi shartlarga muvofiq ishlab chiqaradi. TAKRORLASH UCHUN SAVOLLAR 1. Xalqaro xizmatlar deganda nimani tushunasiz? 2. Xalqaro xizmatlarning qanday turlari mavjud? 3. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar xizmatlarni qaysi mezonlar asosida guruhlaydi? 4. Xalqaro xizmatlar bozorining rivojlanishiga qaysi omillar ta’sir koʻrsatadi? 5. Xalqaro xizmatlar bozorining rivojlanish tamoyillariga baho bering. 6. Xalqaro transport xizmatlarining xizmatlar bozoridagi oʻrni va tarkibi qanday? Ilmiybaza.uz 7. Turizm xizmatlarining xalqaro xizmatlar bozoridagi oʻrniga baho bering. 8. Xalqaro xizmatlar savdosi qanday usullar yordamida tartibga solinadi? 9. Oʻzbekistonda turizmning rivojlanish istiqbollariga baho bering.