Xavfsiz faoliyatni tashkil qilish bo‘yicha xodimlar bilimini tekshirish va o‘qitish Reja: 1. Mehnat xavfsizligiga doir yo‘l-yo‘riq o‘tkazish 2. Mutaxassis va rahbar xodimlarni o‘qitish va bilimlarini tekshirish 3. Mehnat muhofazasi xonasi 4. Mehnat muhofazasi bo‘yicha yo‘riqnomalarni ishlab chiqish. 1. Mehnat xavfsizligiga doir yo‘l-yo‘riq o‘tkazish 2016 yil 22 sentyabrda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining “Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi qonuni 25-moddasi “Xodimlarga mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha yo‘l-yo‘riqlar berish va ularni o‘qitish” deb ataladi. Ushbu qonunga muvofiq ish beruvchi barcha yangi ishga kirayotgan, shuningdek boshqa ishga o‘tkazilayotgan xodimlar uchun mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha yo‘l-yo‘riqlar berishi, ishlarni bajarishning xavfsiz uslublari va usullarini hamda baxtsiz hodisalardan jabrlanganlarga yordam ko‘rsatishga o‘qitishni tashkil etishi shart. Xavfliligi yuqori bo‘lgan ishlab chiqarishga ishga kirayotgan yoki kasbiy tanlov talab etiladigan ishga kirayotgan xodimlar uchun ishlarni bajarishning xavfsiz uslublari va usullariga dastlabki tarzda tayyorlash, kasb bo‘yicha imtihonlar topshirgan holda bir oy mobaynida stajirovka va so‘ngra mehnatni muhofaza qilish masalalari bo‘yicha davriy attestatsiya o‘tkaziladi. Tashkilotlarning xodimlari, shu jumladan rahbarlari o‘z kasblari va ish turlari uchun mehnatni muhofaza qilishning davlat boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari tomonidan belgilangan tartibda hamda muddatlarda mehnatni muhofaza qilish masalalari bo‘yicha o‘quvdan o‘tishi, yo‘l-yo‘riqlar olishi, bilimlari tekshirilishi va attestatsiyadan o‘tishi kerak. 2 Mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha belgilangan tartibda o‘quvdan o‘tmagan, yo‘l-yo‘riqlar olmagan va bilimlari tekshirilmagan shaxslarni ishga qo‘yish taqiqlanadi. Mehnat muhofazasiga o‘qitishni tashkil qilish va bilimlarni tekshirish bo‘yicha namunaviy nizomda (№272, 14.08.1996) barcha korxona, tashkilot, muassasa, institut, ilmiy-tadqiqot tashkilotlari, birlashma, assotsiatsiya, korpooratsiya, xolding, tarmoq, vazirlik va boshqa mulk shaklidan qat’iy nazar malaka talablari hajmida ishchilar, rahbarlar, mutaxassislar, muhandis-texnik xodimlar uchun mehnat muhofazasidan bilimlarni majburiy nazorat qilish tartibi belgilangan. Korxonaga ishga kirayotgan har bir xodimga xavfli ish usullari bo‘yicha yo‘riqnoma, maxsus malaka olgandan va bilimi tekshirilgandan keyin mustaqil ishlashga ruxsat beriladi. Bug‘ va issiqlik qozonlari, yuk ko‘tarish kranlari, bosim ostida ishlovchi idishlar, elektr uskunalari, maxsus uskunalar kabi xavfli ishlarda ishlovchilarga maxsus o‘quv kurslarini bitirganlari haqida hujjatlari bo‘lsagina ishlashga ruxsat beriladi. Xodimlarni xavfsiz ish usullariga o‘qitish va ularni to‘g‘ri tashkil qilish bo‘yicha umumiy rahbarlik hamda javobgarlik korxona rahbarlariga va boshqaruv tashkilotlariga yuklanadi. Sehlarda, bo‘limlarda ishchilarni va ustalarni xavfsiz ish usullariga o‘rgatish shu seh hamda bo‘lim rahbarlariga, shuningdek, o‘z vaqtida va sifatli o‘qitishni nazorat qilish esa mehnat muhofazasi bo‘limlari zimmasiga yuklatiladi. Ishchilar bilan yo‘riqnoma o‘tkazish. Yo‘riqnomalar ikki xil bo‘ladi: kirish va ish joyida o‘tkaziladigan yo‘riqnoma. O‘z navbatida ish joyida o‘tkaziladigan yo‘riqnoma 3 xil bo‘ladi: dastlabki, davriy va navbatdan tashqari. Kirish yo‘riqnomasi. Barcha ishga yangi kiruvchilar, boshqa korxonalardan xizmat safariga jo‘natilganlar (ish malakasi va stajidan qat’iy nazar) amaliyot o‘tayotganlar va shogirdlar kirish yo‘riqnomasini o‘tadilar. Uni korxonaning mehnat muhofazasi bo‘yicha mas’ul xodimi yoki shu vazifa yuklatilgan boshqa rahbar 3 xodim o‘tkazadi. Agar ishga qabul qilish bevosita sehlarda amalga oshirilsa, kirish yo‘riqnomasini shu sehning boshlig‘i o‘tkazishi kerak. Shikastlanganlarga dastlabki yordam ko‘rsatish, yong‘in xavfsizligi va boshqa maxsus masalalar bo‘yicha yo‘riqnomalarni tegishli mutaxassislar olib boradilar. Kirish yo‘riqnomasi maxsus adabiyot, ko‘rgazmali qurollar bilan jihozlangan mehnat muhofazasi xonasida, zamonaviy texnik vositalardan foydalangan holda o‘tkaziladi. Kirish yo‘riqnomasi guruh bilan va yakka tartibda o‘tkazilishi mumkin. Guruh bilan o‘tkazilganda eshituvchilar soni 10 kishidan oshmasligi kerak. Kirish yo‘riqnomasi o‘tkazilganligi haqida maxsus jurnalga va ishchi qo‘liga topshiriladigan ishga kirish varaqasiga yozib qo‘yiladi. Kirish yo‘riqnomasining dasturi: 1. Korxona to‘g‘risida umumiy ma’lumot. 2. Mehnat muhofazasi. Xavfsizlik standartlari tizimlari hakida umumiy ma’lumot. Ish vaqti va dam olish vaqti. Ayollar va balog‘atga yetmaganlar mehnatini muhofaza qilish. Davlat, tarmoq va jamoat nazorati. Korxonada baxtsiz hodisalarni taftish qilish. Ichki mehnat tartibi qoidalari. 3. Xavfsizlik texnikasi. Xavfli, zararli ishlab chiqarish omillari va ulardan himoyalanish. Ishlab chiqarishda baxtsiz hodisalarning va kasb kasalliklarining asosiy sabablari. Xavfsizlik standartlari tizimlarida ishlab chiqarish jarayonlariga va uskunalariga qo‘yiladigan talablar. Uskunalarning asosiy xavfsizlik qoidalari. Ogohlantiruvchi, to‘suvchi va signal beruvchi vositalar. Xavfsizlik ranglari va belgilari. Elektr toki bilan jarohatlanish xavfini oshiruvchi sharoitlar. Jarohatlarning oldini olish tartiblari. Ish joyini xavfsiz tashkil qilish va saqlashga qo‘yiladigan talablar. Yuk ko‘tarish va tashish mexanizmlari, ichki transport vositalaridan xavfsiz foydalanish qoidalari. 4. Ishlab chiqarish sanitariyasi. 4 Ishlab chiqarish muhitining asosiy sanitariya-gigienik omillari. Mehnat sharoitini yaxshilash bo‘yicha asosiy tadbirlar (texnik va tashkiliy, sanitariya- gigienik, davolash-profilaktik). Ish joylari havosini almashtirishning zarurati va tuzilishi. Yorug‘likni to‘g‘ri tashkil qilish. Shovqinga qarshi tadbirlar. 5. Shaxsiy himoya vositalari, ulardan foydalanish me’yor va qoidalari. Himoya vositalariga qo‘yiladigan talablar. Korjomalar maxsus poyafzallar. Qo‘l, bosh, yuz, ko‘z, nafas a’zolari, quloqni himoya qilish. Ogohlantiruvchi moslamalar. 6. Shaxsiy gigiena qoidalari. Sanitariya kiyimlari, poyafzallari va vositalariga qo‘yiladigan talablar. 7. Korxonada yong‘in xavfsizligiga qo‘yiladigan talablar. 8. Mexanik jarohat olganda, kuyganda, kislota va ishqorlar bilan kuyganda zaharlanishda, elektr va ko‘z jarohatlari olgandagi dastlabki yordam. 9. Xavfsizlik texnikasi yo‘riqnomalari buzilganda qo‘llanadigan javobgarlik. Ish joyida o‘tkaziladigan yo‘riqnoma. Barcha ishchilar kirish yo‘riqnomasidan tashqari ish joyida o‘tkaziladigan yo‘riqnomalarni ham bilishlari lozim. Ish joyida o‘tkaziladigan yo‘riqnomadan maqsad - har bir ishchini to‘g‘ri va xavfsiz ish usullariga o‘rgatish hisoblanadi. Yo‘riqnomani o‘tkazish jarayonida ishchiga u ishlaydigan uskunada bajariladigan texnologik jarayon, uning harakat uzatish mexanizmlari, xavfli joylari, konstruktiv xususiyatlari, paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan xavflar, ishni xavfsiz bajarish usullari, ish joyini to‘g‘ri tashkil qilish va shu kabi masalalar tushuniladi. Yo‘riqnoma o‘tkazish ishchining bevosita rahbari bo‘lgan ustaga yuklatiladi. Ayrim zarur hollarda bu yo‘riqnoma tegishli mutaxassislar (mexanik, energetik, texnolog) ishtirokida o‘tkaziladi. Xodimlarga elektr xavfsizligi bo‘yicha yo‘riqnoma o‘tkazish va malaka guruhi berish korxona bosh energetigi zimmasiga yuklatiladi. Ish joyida o‘tkaziladigan yo‘riqnoma ishni xavfsiz olib borish qoidalari asosida seh boshliqlari tomonidan tuzilgan va korxona bosh muhandisi tasdiqlagan dastur bo‘yicha olib boriladi. Bu yo‘riqnomalar ro’yxatini korxona bosh muhandisi kasaba uyushmasi raisi bilan birgalikda tasdiqlaydi. Ish joyida o‘tkaziladigan 5 dastlabki yo‘riqnoma ishchini mustaqil ishlashga qo‘yishdan oldin yoki ish xarakteri o‘zgargan hollarda o‘tkaziladi. Korxonaga ishga kirayotgan shaxs kasbiy malakasini malakali va tajribali ishchiga biriktirib qo‘yish orqali oshiradi. Bunday biriktirib qo‘yish seh boshlig‘ining vazifasi hisoblanadi. Dastlabki yo‘riqnoma o‘tkazish yo‘riqnomalarni rasmiylashtirish jurnaliga yozib qo‘yish orqali mustahkamlanadi. Barcha ishchilar o‘ta xavfli ishlarni bajarishga vazifa olishlaridan avval javobgar rahbar tomonidan yo‘riqnoma olishlari va bu haqda jurnalga xavfsizlik choralari ko‘rsatilgan holda rasmiylashtirilishi kerak. Ish joylarida o‘tkaziladigan yo‘riqnomaning dasturi: 1. Texnologik jarayon va uskuna haqida umumiy ma’lumotlar. Asosiy xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari. 2. Ish joyiga qo‘yiladigan xavfsizlik talablari. 3. Uskunaning (mashina, dastgoh, mexanizm) tuzilishi. Xavfli joylari, to‘siqlari, ogohlantiruvchi moslamalari, blokirovka va signal berish tizimlari. 4. Ishga tayyorgarlik tartibi (uning sozligini, kerakli asbob-uskunalarning mavjudligini, yerga ulash va boshqa himoya vositalarining mavjudligini tekshirish). 5. Xavfsiz ishlash usullari, xavfli vaziyatlar paydo bo‘lganda qilinadigan ishlar. 6. Korjomalar, shaxsiy himoya vositalari va ulardan foydalanish. 7. Ishchilarni elektr xavfsizligini taminlashiga qo‘yiladigan asosiy talablar. 8. Sehda xavfsiz harakatlanish sxemasi. 9. Yuk ortish-tushirish va tashish ishlarida xavfsizlik talablari. YUk ko‘tarish, tashish uskunalari va mexanizmlarini xavfsiz ishlatish. Davriy yo‘riqnoma. Ishchining malakasi va ish stajidan qat’iy nazar har 6 oydan ko‘p bo‘lmagan muddatda xavfsiz ishlash usullari bo‘yicha davriy yo‘riqnoma o‘tkazib turiladi. Bunday asosiy maqsad ishchining asosiy va doimiy bajarib turadigan ishida xavfsizlik qoidalari bo‘yicha bilimlarini yangilab va to‘ldirib turishdir. 6 Davriy yo‘riqnoma yakka tartibda va guruh (bir xil kasbdagi ishchilar) bilan o‘tkazilishi mumkin, bunda seh yoki korxonada bo‘lib o‘tgan noxush hodisalarni talqin qilgan holda suhbat o‘tkaziladi. Turli sabablar bilan (ta’til, kasallik, mehnat safari va x.k) o‘z muddatida ishchilarga o‘tkazilmagan yo‘riqnoma keyinchalik o‘tkaziladi. Davriy yo‘riqnoma o‘tkazilganligi haqida jurnalga yozib rasmiylashtirilib qo‘yiladi. Navbatdan tashqari yo‘riqnoma quyidagi hollarda o‘tkaziladi: - texnologik jarayon o‘zgarganda, bir uskuna o‘rniga boshqa uskuna o‘rnatilganda va mehnat sharoiti o‘zgartirilganda; - seh bo‘limi yoki brigadada baxtsiz hodisa yoki avariya ro‘y berganda; - ishlarni xavfsiz bajarish bo‘yicha yangi qoida va yo‘riqnomalarni ishchilar diqqatiga yetkazish zarurati tug‘ilgan hollarda; - ishlab chiqarish intizomi qoida va yo‘riqnomalarni talablari buzilishi aniqlangan hollarda. Navbatdan tashqari yo‘riqnomada dastlabki yo‘riqnomaning shu yo‘riqnoma o‘tilishiga sabab bo‘lgan qismigina ko‘rib chiqiladi. Bu yo‘riqnoma ham dastlabki va davriy yo‘riqnoma singari bevosita rahbar (usta) tomonidan o‘tkaziladi va jurnalga yozib rasmiylashtiriladi va sababi ko‘rsatiladi. Ishchilarni bilimini tekshirish. Dastlabki yo‘riqnomadan va malaka oshirishdan keyin (mustaqil ishlashga ruxsat berishdan yoki boshqa ishga o‘tkazishdan avval) ishchilarning xavfsiz ishlash usullari bo‘yicha bilimlarini tekshirish kerak bo‘ladi. Buning uchun korxona ma’muriyati tomonidan maxsus komissiya tuziladi va unga rais qilib seh boshliqlaridan biri belgilanadi. Zarurat bo‘lganda, aniq sharoitdan kelib chiqib komissiya tarkibiga mexaniklar, energetiklar va boshqa mutaxassislar kiritilishi mumkin. Ishchiga dastlabki tekshiruvdan keyin ma’lum nusxada rasmiylashtirilgan shahodatnoma beriladi. 7 Bilimlarni tekshirish yo‘riqnoma dasturi asosida seh boshliqlari tomonidan tuzilgan savollar yuzasidan o‘tkazilib, dastlabki, davriy va navbatdan tashqari turlarga bo‘linadi. Davriy tekshiruvdan ishchilarning bilimlarini maxsus tartibda tekshirib turiladi. Bu tartib jadvali usta tomonidan tuziladi va seh boshlig‘i tomonidan tasdiqlanadi. Navbatdan tashqari tekshiruv texnologik jarayon o‘zgarganda, yangi mexanizm va uskunalar o‘rnatilganda, yangi qoida, yo‘riqnomalar tadbiq qilingan hollarda hamda qoida yo‘riqnomalar bo‘yicha bilim yetarli bo‘lmagan hollarda davlat nazorat tashkilotlari, korxona rahbarlari talabi bilan o‘tkaziladi. Bilimlarni tekshirish natijalari jurnalga qayd qilinadi va ishchining shahadotnomasiga yozib qo‘yiladi. Tekshiriluvchining bilimiga baho qo‘yishdan (yaxshi, qoniqarli, qoniqarsiz) tashqari uni mustaqil ishlashga ruxsat berish haqida jurnalga ham qayd qilishi kerak. Agar tekshiruv paytida ishchi bilimining qoniqarsizligi aniqlansa unga mustaqil ishlashga ruxsat berilmaydi va ikki haftadan oshmagan muddat ichida qayta tekshiruvdan o‘tishi kerak. Qayta tekshiruvga kelmaslik yoki sababsiz tayyorlanmasdan kelish mehnat intizomini buzish deb qaraladi. Ushbu kamchiliklarga yo‘l qo‘ygan ishchiga ichki mehnat intizomi qoidalarida belgilanganidek intizomiy choralar qo‘llaniladi. 2. Mutaxassis va rahbar xodimlarni o‘qitish va bilimlarini tekshirish Mutaxassis va rahbar xodimlarning mehnat muhofazasi bo‘yicha bilimlarini oshirish uchun korxona, boshqaruv bo‘limlarida davlat nazorat tashkilotlari ilmiy tadqiqot institutlari va tarmoq mutaxassislarini jalb qilgan holda kurslar, semenarlar, ma’ruzalar hamda maslahatlar tashkil qilinadi. Xodimlar rahbarlik lavozimiga tayinlanishidan avval quyidagilar bilan tanishishlari kerak: - ularga ishonib topshirilayotgan tashkilotda (bo‘lim, seh, korxona) mehnat muhofazasi va sharoiti holati; 8 - xavfli va zararli ishlab chiqarish omillaridan ishchi hamda xizmatchilarni himoyalash vositalari; - jarohatlanish va kasb kasalliklarining tahlili; - mehnat sharoitlarini yaxshilashning kerakli tadbirlari hamda mehnat muhofazasi bo‘yicha qo’llanma va lavozim vazifalari ro’yxati. Mutaxassis va rahbar xodimlarning mehnat muhofazasidan bilimlarini tekshirish yuqori tashkilot mehnat muhofazasi bo‘limlarining doimiy imtihon komissiyalari tomonidan bajariladi. Komissiya tarkibi yuqori tashkilot rahbarlari tomonidan tasdiqlanadi. Imtihon komissiyalarini boshqaruv tashkilotlarining rahbarlari boshqaradi. Yirik korxonalarda imtihon topshiruvchi xodimlar soni ko‘p bo‘lsa, bir necha imtihon komissiyalari tashkil qilinishi mumkin. Bunday hollarda komissiya raisi qilib mehnat muhofazasi bosh mutaxassislari va korxona rahbarining muovinlari tayinlanadi. Imtihonlarni tashkil qilish va o‘tkazish korxona ma’muriyatiga hamda imtihon komissiyalari raislari zimmasiga yuklatiladi. Imtihonlar tasdiqlangan reja bo‘yicha o‘tkaziladi. Bu reja imtihon komissiyasining barcha a’zolariga bir oy oldin tarqatiladi. Tekshiruvchi esa imtihon kuni va o‘tkazilish joyi haqida kamida 15 kun oldin ogohlantiriladi. Komissiya a’zolari uch kishidan kam bo‘lsa imtihon o‘tkazishga ruxsat berilmaydi. Imtihon komissiyasi tarkibiga kiritilgan rahbarlar va mutaxassislar boshqaruv tashkilotlari komissiyalariga imtihon topshirgan bo‘lishlari kerak. Imtihon komissiyasi quyidagilar bo‘yicha rahbarlarning bilimlarini tekshiradi: - O‘zbekiston Respublikasining “Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi, boshqa qonun va me’yoriy hujjatlar; - mehnat xavfsizligi standartlar tizimlari; - halokatlarni cheklash va ogohlantirish tizimlarini; - elektr jarohatlaridan ogohlantirish; 9 - yong‘in xavfsizligi, halokat, portlash hamda yong‘inlarni bartaraf qilish usul va vositalari; - ko‘ngilsiz hodisalar ro‘y berganda xodimlarning harakatlari; - ishlab chiqarish sanitariyasi va mehnat gigienasining asosiy talablari; - mehnat muhofazasi holatini nazorat qilishda davlat, tarmoq va jamoat nazoratlari to‘g‘risidagi nizomlar; - baxtsiz hodisalarni taftish qilish, hisobga olish va rasmiylashtirish; - texnologik tizimning xavfsizligini ta’minlovchi pasport, sxemalar, texnologik reglamentlar va lavozim yo‘riqnomalari; - shaxsiy ximoya vositalarini tarqatish tartibi va me’yorlari, ishlatish muddatlari; - mehnat bitimlari, ish vaqti, dam olish vaqti, ayollar mehnatini muhofaza qilish va balog‘at yoshiga yetmaganlar mehnatini muhofaza qilish. Imtiyozlar va to‘lovlar; - jabrlanganlarga dastlabki yordam ko‘rsatish usullari. Imtihon savollari texnologik jarayonning o‘ziga xos tomonlarini, mutaxassis rahbarlarga qo‘yiladigan malaka talablari va mahalliy sharoitlarni hisobga olgan holda tuzilib, komissiya raisi tomonidan tasdiqlanadi. Lavozimlarga ishga tushgan kundan boshlab bir oy o‘tkazmay tegishli imtihon komissiyasi bilimlarini tekshiruvdan o‘tkazishi kerak. Davriy bilimlarni tekshirish kamida uch yilda bir marta o‘tkaziladi. Quyidagi holatlarda “Mehnat muhofazasiga o‘qitishni tashkil qilish va bilimlarni tekshirish bo‘yicha namunaviy nizom”da qayd qilingan rahbarlar va mutaxassislarning bilimlari navbatdan tashqari tekshiriladi: -mehnat muhofazasi bo‘yicha yangi yoki qayta ko‘rib chiqilgan me’yoriy hujjatlar amalga kiritilganda; -yangi texnologik jarayonlar yoki yangi uskunalar o‘rnatilganda; -xodim bilimini mehnat muhofazasidan boyitish talab qilinadigan yangi ish joyiga o‘tkazilganda; 10 -guruhiy o‘lim yoki nogironlik bilan tugagan baxtsiz hodisalar sodir bo‘lganda hamda halokat, portlash, yong‘in va zaharlanish hollari ro‘y berganda; -ishda bir yillik uzilish sodir bo‘lganda; -Davlat nazorat tashkilotlari talablariga ko‘ra. Bilimlarni navbatdan tashqari nazorat qilish ayrim hujjatlar chegarasida o‘tkazilishi mumkin. Bu hujjatlarning ro’yxatlari yuqori tashkilot tomonidan belgilanadi. Bilimlarni tekshirish natijalari bayonnoma tarzida rasmiylashtiriladi va imtihon komissiyasi raisi hamda a’zolari tomonidan imzo chekiladi. Bu bayonnoma olti yildan kam bo‘lmagan muddatda korxonaning mehnat muhofazasi yoki kadrlar bo‘limida saqlanadi. Ishlab chiqarish o‘ta xavfli bo‘lgan korxona mutaxassis va rahbarlari mehnat muhofazasidan imtihon topshirganlarida ularga maxsus shahadotnoma beriladi. Shahadotnomaga komissiya raisi (yoki uning muovini va a’zosi bo‘lgan Mehnat muhofazasi Davlat texnik inspeksiyasining nazoratchisi imzo chekadi). Bunday shahodatnomaning mavjudligi rahbar yoki mutaxassisni “Mehnat muhofazasiga o‘qitishni tashkil qilish va bilimlarni tekshirish bo‘yicha namunaviy Nizom”ning 28-bandida keltirilgan masalalar bo‘yicha tekshiruvdan ozod qilmaydi. Imtihonda qoniqarsiz baho olgan rahbar shaxs bir oy ichida imtihonni qayta topshirish sharti bilan o‘z lavozimida qoldirilishi mumkin. Imtihonni qayta topshira olmagan rahbar haqidagi materiallar korxonaning attestatsiya komissiyasiga, uning lavozimiga mos emasligini ko‘rib chiqish uchun yuboriladi. Imtihon komissiyasining qarori yuzasidan nizolar Mehnat muhofazasi Davlat texnik inspeksiyasi yoki sud tomonidan ko‘rib chiqiladi. Mehnat muhofazasi bo‘yicha bilimlarni tekshirishni tashkil qilish va o‘tkazish korxona rahbarlari hamda yuqori tashkilot mehnatni muhofaza qilish bo‘limlari zimmasiga yuklanadi. Nazorat huquqi mehnat muhofazasi Davlat texnik inspeksiyasiga yuklanadi. 11 Mehnat muhofazasi bo‘yicha bilimlari tekshirilishidan bo‘yin tovlagan mutaxassis va rahbarlar lavozimlaridan chetlashtiriladi. 3. Mehnat muhofazasi xonasi Korxonadagi mehnat muhofazasi xonasi mehnat muhofazasi bo‘yicha muhandis-texnik xodimlar ishchi va xizmatchilarning bilimlarini oshirish, ularning xavfsizlik texnikasi qoidalarini hamma talablarini ongli ravishda bajarish ruhida tarbiyalashning o‘quv-uslubiy markazi bo‘lib xizmat qiladi. Bu xonaga mehnat muhofazasi bo‘yicha muhandis bevosita rahbarlik qiladi. Qurilish me’yor va qoidalariga muvofiq xavfsizlik texnikasi xonasining maydoni ishchilarning ro’yxatdagi soniga bog‘liq holda tanlanadi. Ular 1000 ta bo‘lganda -24 m2, 1001 dan 3000 tagacha -48 m2, 3000 dan 5000 tagacha bo‘lganda -72 m2 bo‘ladi. Xonada o‘quv ma’lumotnoma-uslubiy va ko‘rgazma bo‘limlari jihozlanadi. Xonadagi ishlarni yo‘lga qo‘yish, uning ish rejasini tasdiqlash korxona bosh muhandisiga yuklatiladi. Xonada kirish yo‘riqnomasi o‘tkaziladi, ishchi, xizmatchi va muhandis xodimlar mehnat muhofazasi bo‘yicha o‘qitiladi. O‘quv maqsadlarida maketlar, ko‘rgazmali qurollar, plakatlar, yo‘riqnomalar, korjoma va maxsus poyafzal hamda himoya vositalari andozalaridan, ishga yaroqli, yaroqsiz asbob-uskunalar namunalari bilan jihozlangan stendlar, videofilmlardan foydalaniladi. Ishchilar bilan yillik texnikaviy minimumlar, muhandis-texnik xodimlar bilan oylik kengashlar o‘tkazishda tematik kinofilmlar ko‘rsatish zarur, shunda mehnat muhofazasi qoidalari ishlovchilar yodida qoladi. Mehnat muhofazasi bo‘yicha bilimlarni oshirish maqsadida turli jurnallarda chop etilgan mehnat muhofazasiga oid yangiliklar bilan tanishtirish, mehnat xavfsizligi masalalari bo‘yicha ishchilarga ma’lumot berish uchun tsex va bo‘limlarda mehnat muhofazasi bo‘yicha burchaklar tashkil etiladi. Mehnat muhofazasi burchaklarida uch bosqichli sinov o‘tkazish bo‘yicha hujjatlar to‘planadi, mehnat muhofazasiga oid amalda bo‘lgan barcha yo‘riqnomalar osib qo‘yiladi. Mehnat muhofazasi bo‘yicha jamoatchi inspektorlar ilg‘or ish tajribasini qo‘llaydilar, o‘z korxonalari hamda boshqa korxona va 12 tayyorlash punktlaridagi mehnat muhofazasi borasidagi ratsionalizatorlik takliflarini kiritadilar. 4. Mehnat muhofazasi bo‘yicha yo‘riqnomalarni ishlab chiqish Mehnat muhofazasi bo‘yicha yo‘riqnoma – asbob-uskunalar, qurilmalar va mexanizmlar bilan xavfsiz ishlash jarayonini, shuningdek, har qanday ishni bajarishni tartibga soluvchi xujjat. Mehnat muhofazasi bo‘yicha yo‘riqnomalarni ishlab chiqish O‘zbekiston kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi, Mehnat vazirligi, O‘zsanoatkontexnazorat bilan kelishilgan holda ishlab chiqilgan va Adliya vazirligi tomonidan 2000 yil 7 yanvarda 870-son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan “Mehnat muhofazasi bo‘yicha yo‘riqnomalarni ishlab chiqish to‘g‘risida Nizom” asosida amalga oshiriladi. Nizom matni O‘zbekiston Respublikasi qonunchilik bazasi “lex.uz”da rus tilida berilgan. Ushbu nizomga asosan mehnat muhofazasiga oid yo‘riqnomalar alohida kasbga yoki alohida mehnat turiga ishlab chiqilishi mumkin. Yo‘riqnoma tashkiliy jihatdan besh qismdan iborat bo‘ladi. Jumladan: I. Xavfsizlik bo‘yicha umumiy talablar II. Ish boshlashdan oldin amal qiladigan xavfsizlik talablari III. Ish vaqtida amal qiladigan xavfsizlik talablari IV. Avariya holatida xavfsizlik talablari V. Ish tamomlangandan so‘ng amal qiladigan xavfsizlik talablari Zarur hollarda yo‘riqnoma kirish qismi bilan to‘ldirilishi mumkin. Bunda kasb yoki ish turining o‘ziga hos jihatlaridan kelib chiqqan holda xavfsizlikni ta’minlash choralari, yo‘riqnomani ishlab chiqishda foydalanilgan amaldagi va o‘z kuchini yo‘qotgan meyoriy hujjatlar ro‘yxati keltirilishi mumkin. Har bir yo‘riqnomaga tartib raqami beriladi. Namuna 13 “KELISHILGAN” 1-umumta’lim maktabi kasaba uyushmasi qo‘mitasi raisi _________ ________________ (imzo) (F.I.SH.) 20__ yil “___”___________ “TASDIQLAYMAN” 1-umumta’lim maktabi direktori _________ _________________ (imzo) (F.I.SH.) 20__ yil “___”____________ Xodimlar uchun mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha ____ - son yo‘riqnoma I. Kirish 1. Ushbu yo‘riqnoma O‘zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tomonidan tasdiqlangan va 2000 yil 7 yanvarda Adliya vazirligida 870-son bilan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan “Mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha yo‘riqnomalar ishlab chiqish to‘g‘risida”gi Nizomga muvofiq ishlab chiqilgan. Yo‘riqnoma 1-umumta’lim maktabi xodimlarining sog‘lig‘i va mehnati muhofaza qilinishini ta’minlashga qaratilgan. Mehnatni muhofaza qilish - bu tegishli qonun va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida amal qiluvchi, insonning mehnat jarayonidagi xavfsizligi, sihatsalomatligi va ish qobiliyati saqlanishini ta’minlashga qaratilgan ijtimoiyiktisodiy, tashkiliy, texnikaviy, sanitariya-gigiena va davolash-profilaktika tadbirlari hamda vositalari tizimidan iborat. 1.1. Har bir xodim, shu jumladan rahbarlar ishga qo‘yilishidan oldin mehnatni muhofaza qilish va ishni bexatar olib borish bo‘yicha yo‘riqlardan o‘tkazilishi va ushbu haqida maxsus jurnalga qayd etilishi lozim. 1.2. Xodimlar o‘zlarining malakasi va ish stajidan qat’iy nazar, mehnatni muhofaza qilish va xavfsizlik texnikasi bo‘yicha ish joyida “Dastlabki” va har chorakda “Davriy” yo‘l-yo‘riq oladilar. II. Xavfsizlik bo‘yicha umumiy talablar 14 2.1. Mehnatni muhofaza qilish, xavfsizlik texnikasi, yong‘in xavfsizligi bo‘yicha yo‘riqnoma talablariga, ichki mehnat tartib qoidalariga rioya qilishi shart. 2.2. Shaxsiy gigiena qoidalarini bilishi va unga amal qilishi lozim. Ish joyida chekish, spirtli ichimliklar iste’mol qilish ma’n etiladi. 2.3. Kompyuter va boshqa texnik jihozlarni ishga tayyorlash tartibi, ularni sozligini va butligini tekshirish usullarini bilishi lozim. 2.4. O‘t o‘chirish vositalarining qaerda joylashganligini va undan foydalanishni hamda birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishni bilishi, yong‘in sodir bo‘lganda bu haqda rahbariyatga xabar berishi va yong‘inni bartaraf etish choralarini ko‘rishi kerak. 2.5. Zaxira chiqish yo‘llarini hamda ish vaqtida va favqulodda vaziyat sodir bo‘lganda hududda harakatlanish yo‘nalishlarini bilishi lozim. 2.6. Xar bir xodim ish joyini mehnat muhofazasi, elektr xavfsizligi me’yoriy talablari asosida tashkil qilishi, o‘ziga topshirilgan texnika qurilmalarini saranjom va ozoda saqlashi shart. Kompyuterlar, printerlar va boshqa orgtexnik vositalar murakkab elektron qurilma va mikroprotsessorlardan tuzilganligini inobatga olgan holda, ulardan nihoyatda ehtiyotkorlik bilan foydalanish talab etiladi. Kompyuterlarni yaxshi o‘rganmay ishlatish, biriktiruvchi kabellarni noto‘g‘ri ulash elektr toki bilan og‘ir jarohatlanishga olib kelishi, apparatlarning kuyishiga sabab bo‘lishi mumkin. 2.7. Ish stollari, shaxsiy kompyuter toza bo‘lishi, ish joyida ortiqcha qog‘oz, ishga ta’luqli bo‘lmagan buyumlar, ovqat qoldiqlari bo‘lmasligi lozim. III. Ish boshlashdan oldin amal qiladigan xavfsizlik talablari 3.1. Ish boshlashdan oldin xodim o‘z ish joyini tekshirib, uni yetarli darajada yoritilganligi va narsalar bilan to‘sib qo‘yilmaganligiga ishonch hosil qilish zarur. 3.2. Elektr tarmog‘iga ulangan rozetka, vklyuchatellar sozligini, kompyuterni elektr ta’minoti tarmog‘iga himoyalangan elektr uzaytirgich orqali ulanganligini tekshirish lozim. 3.3. Yong‘inga qarshi vositalarning mavjudligi va sozligini tekshirish kerak. IV. Ish vaqtida amal qiladigan xavfsizlik talablari 15 4.1. Ish jarayonida xodim barcha xavfsizlik talablariga rioya qilishi shart. 4.2. Ishchi o‘rinlarini toza va ozoda saqlashi lozim. 4.3. Kompyuter va nusha ko‘paytirish uskunalari o‘rnatilgan xonalardagi pol, stollar har kuni xo‘l latta bilan artib turilishiga e’tibor berishi kerak. 4.4. Jihozlarning soz, ish holatida bo‘lishi ustidan nazorat olib borishi, harakatdagi mexanizm va texnikalarning harakatlanuvchi joylariga, kuchlanishdagi elektr simlarga tegmasligi lozim. 4.5. Ish jarayonida ehtiyotkor bo‘lishi, notanish bo‘lgan uskuna va texnik vositalarni texnik yo‘riqnomasi bilan tanishmasdan, ularni ishlatmaslik kerak. 4.6. O‘zini yomon his qilganda ishni to‘xtatishi, ish o‘rnini xavfsiz holatga keltirishi, rahbariyatni ogoh qilishi va shifokorga murojaat qilishi kerak. 4.7. Xonalarda kompyuterlar shunday joylashtirilishi kerakki, monitorning orqa va yon taraflariga xodimlar 0,5 metrdan yaqin masofaga kelishiga yo‘l qo‘yilmaslik lozim. 4.8. Kompyuter texnikasida ishlashda quyidagi xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilish kerak: - stulning balandligi unda o‘tirib ishlovchiga shunday moslashtirilishi kerakki, uning ko‘zlari monitor ekranining yuqori qismiga to‘g‘ri kelsin; - monitor bilan operator ko‘zlari orasidagi masofa 60-70 sm bo‘lishi kerak; - kompyuterda uzoq muddat ishlash natijasida bosh aylanishi, ko‘ngil ozishini oldini olish maqsadida har soatda 10-15 daqiqa dam olish kerak, bunda monitor qarshisida o‘tirmaslik tavsiya etiladi; - kompyuterda ishlayotganda bukchaymasdan, oldinga salgina engashgan holda to‘g‘ri o‘tirish hamda tirsak va tizzalarning bukilish burchaklari kattaligi 90 gradusdan kam bo‘lmasligi kerak; - kompyuterdan odatdagidan tashqari ovoz chiqsa, kuygan hid sezilsa yoki o‘zo‘zidan o‘chib qolsa, elektr rozetkadan uzib, “Texnik xizmat ko‘rsatish” muhandislariga zudlik bilan murojaat qilish lozim; - kuchlanish o‘zgarib tursa yoki elektr toki o‘chib qolsa, kompyuterni tarmoqdan uzib qo‘yish lozim. 4.9. Kompyuterlarda ishlash vaqtida quydagilar qat’iyan man etiladi: - kompyuterda ishlash qoidalari bilan tanishmasdan ishlash; - kompyuterni birikturuvchi kabellarning o‘rnini o‘zgartirish; - monitor, protsessor va 16 klaviaturaning ichini ochish; - protsessorni o‘chirgandan keyin darhol uni qayta yoqish (qayta yoqish uchun kamida 3 daqiqa kutish lozim); - nam kiyim yoki kir va xo‘l qo‘llar bilan ishlash; - kompyuter yoqilmagan bo‘lsa, klaviatura tugmalarini bosish; - kompyuter texnikasi joylashgan xonalarda ovqatlanish. V. Avariya holatida xavfsizlik talablari 5.1. Ish jihozlarning nosozligini aniqlanganda va ish jarayonida avariya holatlari sodir bo‘lganda xodim quydagilarni bajarishi zarur: - ishni to‘xtatish; - rahbariyatni ogohlantirish, avariya holatini bartaraf qilishga kirishish; - xodimlar bilan baxtsiz hodisa sodir bo‘lganda zudlik bilan tibbiyot punktiga xabar berishi hamda ular kelguncha qadar birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish, rahbariyatni ogohlantirish. VI. Ish tamomlangandan so‘ng amal qiladigan xavfsizlik talablari 6.1. Ish yakunida xodim quyidagi ishlarni bajarishi lozim: - barcha texnik jihozlarning o‘chirilganligiga ishonch hosil qiling; - ish o‘rnini, jihozlarni tozalang va joy-joyiga qo‘yib, tartibga keltiring; - xonadagi elektr yoritqichlarni o‘chiring; - ish jarayonida aniqlangan kamchiliklarni rahbariyatga ma’lum qiling. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Mehnat xavfsizligiga doir yo‘l-yo‘riq o‘tkazishni tashkil qilish? 2. Mehnat xavfsizligiga doir yo‘riqnoma turlari va ularni o’tkazish tartibi? 3. Kirish yo‘riqnomasi va uning mazmuni? 4. Ish joyida o‘tkaziladigan yo‘riqnoma va uning mazmuni? 5. Davriy yo’riqnoma otkazish tartibi? 6. Navbatdan tashqari yo’riqnoma o’tkazish tartibi? 7. Mehnat muhofazasi bo‘yicha mutaxassis va rahbar xodimlarni o‘qitish? 8. Mehnat muhofazasi bo‘yicha mutaxassis, rahbarlar bilimlarini tekshirish? 9. Mehnat muhofazasi bo‘yicha yo‘riqnoma tuzilishi? 10. Mehnat muhofazasi bo‘yicha yo‘riqnoma ishlab chiqish talablari? 17