Ilmiybaza.uz
XAYOL VA UNING ASOSIY TURLARI
Reja.
1. Xayol bilish jarayoni sifatida.
2. Xayol jarayonlari haqida tushuncha.
3. Xayol jarayonining fiziologik asoslari.
4. Xayoliy obrazlar yasash usullari.
Tayanch iboralar
Xayol, aktiv xayol, passiv xayol, ijodiy xayol, xayol mexanizmlari,
agglyutinatsiya, giperbolizatsiya, sxemalashtirish, tipiklashtirish.
Ilmiybaza.uz
Xayol yoki fantaziya, tafakkur kabi, yuksak bilish jarayonlari qatoriga kirib,
kishining O’ziga xos insoniy xarakterga ega bO’lgan faoliyatlarida namoyon
bO’ladi.
Muammo. Xayol va inson faoliyatining qanday boliqligi bor?
Yodda tuting! Mehnatning tayyor natijasini xayolga keltirmay turib, ishga
kirishib bO’lmaydi. Fantaziya yordami bilan kutilayotgan natijani tasavvur qilish -
inson mehnatining hayvonlar instinktiv faoliyatidan tub farqidir. Istalgan mehnat
jarayoni zarur tarzda xayolni O’z ichiga qamrab oladi. Xayol badiiy, konstruktorlik,
ilmiy adabiy, muzikaviy va umuman ijodiy faoliyatning zarur tomoni sifatida
namoyon bO’ladi. Qisqa qilib aytganda, qO’lda oddiy bir stol yasash uchun opera
ariyasi yoki biror qissa yozishga qaraganda oz xayol talab qilinmaydi, stolning
qanday shaklda bO’lishini, uning balandligini, kengligini, oyoqlari qanday
maxkamlanishini, ovqatlanish stoli, laboratoriya stoli yoki yozish stoli sifatida
O’zining belgilangan xizmatiga qanchalik javob berishini oldindan tasavvur qilish
lozim. Bir sO’z bilan aytganda, ishni boshlashdan oldin bu stolni tayyor holda kO’ra
bilish talab qilinadi.
Xayol inson ijodiy faoliyatining zarur elementi bO’lib, mehnatning oxirgi va
oraliq mahsulotlarida O’z ifodasini topadi, shuningdek Munozarali vaziyat noaniqlik
kO’rsatgan xollarda hulq-atvor programmasini tuzishni tahminlaydi. Shuning bilan
birga xayol aktiv faoliyatni programmalashti-ruvchi emas, balki uning O’rnini
almashtiruvchi timsollar hosil qilish vositasi sifatida yuzaga chiqadi.
Munozarali savol. Xayolning qanday vazifalari mavjud?
Ehtibor bering! Xayolning psixik jarayon sifatidagi birinchi va muhim
vazifasi shundan iboratki, u mehnatni boshlamasdan oldin uning natijasini tasavvur
qilish imkoniyatini beradi. Xayol mehnatning faqat sO’nggi natijasinigina emas
Ilmiybaza.uz
(masalan, bitkazilgan tayyor mahsulot sifatidagi stol), balki mehnatning oraliq
mahsulotlarini (mazkur holda stolni yasab bitkazish uchun tayyorlanadigan
detallarni ham) tasavvur qilish imkoniyatini beradi. Binobarin, xayol odamga
faoliyat jarayonida mehnat mahsulotlarining oxirgi yoki oraliq psixik modellarini
hosil qilish yO’li bilan yO’l-yO’riq kO’rsatadi. Bu esa mehnat mahsulotlarini
narsalar sifatida gavdalantirishga yordam beradi.
Muammo. Xayolning tafakkur bilan qanday boliqligi bor?
Diqqat qiling!
Xayol tafakkur bilan maxkam bolangandir. Xayol ham
tafakkur singari, kelajakni oldindan kO’rish imkoniyatini beradi. Tafakkur bilan
xayol O’rtasidagi umumiylik hamda ular O’rtasidagi farqlar nimalardan iborat?
Xayol tafakkur singari, Munozarali vaziyatda, yahni masala yechishning yangi
usullarini qidirib topishda yuzaga keladi. Tafakkur singari xayol shaxsning
ehtiyojlariga asoslanadi. Ehtiyojlarni qondirishning real jarayonidan oldin
ehtiyojlarni qondirishning soxta, xayoliy jarayoni sodir bO’ladi, yahni bu
ehtiyojlarning qondirilishi mumkin bO’lgan vaziyatni jonli, yorqin tasavvur
jarayonlarida amalga oshiriladigan namoyonlikni oldindan aks ettirish yorqin
tasavvurlar tarzida va konkret-obraz shaklida sodir bO’ladi. Shuning bilan bir paytda
tafakkur jarayonlarida oldindan aks ettirish olamni umumlashtirib, vositali tarzda
bilish imkonini beruvchi tushunchalar bilan ishlashda sodir bO’ladi.
Shunday qilib, faoliyat boshlanadigan Munozarali vaziyatda shu faoliyatning
natijalarini ong bilan kO’ra bilishning ikkita sistemsi tashkil qilingan obrazlar
(tasavvurlar) sistemasi va tashkil qilingan tushunchalar sistemasi bordir. Obrazlarni
tanlash imkoniyati xayolning asosida, tushunchalarni yangicha
qO’shib
uygunlashtirish esa tafakkurning asosida bO’ladi. KO’pincha mana shunday ish
birdaniga «ikki qavat» da amalga oshadi, chunki obrazlar va tushunchalar sistemasi
O’zaro maxkam boliqdir. Masalan, harakat usuli harakatning qanday amalga
oshirilishi haqidagi yorqin tasavvurlar bilan| organik ravishda qO’shilib ketgan
mantiqiy muxokama yuritish orqali amalga oshiriladi.
Ilmiybaza.uz
Tafakkur va xayolning O’xshash hamda farqlanuvchi tomonlarini qarab
chiqar ekanmiz, muammoli vaziyat oz yoki kO’p noaniqlik bilan xarakterlanishi
mumkinligini kO’rsatib O’tish lozim. Masalaning dastlabki mahlumotlari, aniq
bO’lsa, masalani yechish yO’lining mohiyati tafakkur qonunlariga kO’proq tobe
bO’ladi. Agar muammoli vaziyat kO’p jihatdan O’zining noaniqligi bilan ajralib
tursa, dastlabki mahlumotlarni aniq tahlil qilish juda qiyin bO’lsa, bunday holda
xayol mexanizmlari ishga tushadi. Masalan, dastlabki mahlumotlarning birmuncha
noaniqligi yozuvchining ishiga tahsir qiladi. Adabiy ijodda fantaziyaning roli shu
qadar kattaligi bejiz emas. Yozuvchi xayolida O’z qahramonlarining taqdirlarini
kuzatadi. Yozuvchiga konstruktor yoki injenerlarga qaraganda nihoyat darajada
katta noaniqlik bilan ish olib borishga tO’ri keladi, chunki inson psixikasi va xatti-
harakatlarining qonuniyatlari fizika qonuniyatlariga qaraganda kO’p jihatdan
murakkab hamda ancha kamroq mahlumdir.
Muammoli vaziyat xarakterlanadigan turli sharoitlarga boliq ravishda aynan
bir masalaning O’zi ham xayolning yordami bilan, ham qathiy tafakkur bilan
yechilishi mumkin. Vaziyatning noaniqligi nihoyatda katta bO’lganda, yahni bilish
shu darajaga kelganda xayol ishlay boshlaydi, deb xulosa chiqarishga asos bordir.
Vaziyat qanchalik odatdagidek, aniq va mahlum bO’lsa, fantaziya uchun shunchalik
kam O’rin qoldiradi. O’z-O’zidan kO’rinib turibdiki, asosiy qonunlari mahlum
bO’lgan soxadagi hodisalar uchun xayoldan foydalanishga hech qanday xojat
yO’qdir. Biroq vaziyat haqida juda taxminiy mahlumot bO’lsa, aksincha, tafakkur
yordami bilan javob topish qiyin bO’ladi. Bu yerda fantaziya O’z O’rnini egallaydi.
Xayolning qimmati shundan iboratki, u hatto tafakkur uchun kerak bO’lgan
zarur bilimlar bO’lmagan joyda ham biror qarorga kelish hamda muammoli
vaziyatdan
chiqish
imkonini
beradi.
Fantaziya
tafakkurning
qandaydir
bosqichlaridan «sakrab O’tish» va har holda sO’nggi natijani tasavvur qilish
imkonini beradi. Ammo muammoni yechish yO’lining kuchsiz tomoni ham xuddi
mana shundadir. Masala yechishning fantaziya tomonidan belgilangan yO’li
kO’pincha yetarli darajada aniq va qathiy bO’lmaydi. Biroq, muhitda yetarli
bO’lmagan mahlumotlar bilan yashash va harakat qilish zarurati kishida xayol
Ilmiybaza.uz
appartining paydo bO’lishiga olib keldi. Vaholanki, atrofimizni O’rab olgan olamda
O’rganilmagan soxalar hamisha qolar ekan, bu xayol apparati hamma vaqt foydali
bO’ladi.
Munozarali savol. Xayolning aktivligi va faolligi
nima bilan xarakterlanadi?
Yodda tuting! Xayol O’zining aktivligi va faolligi bilan xarakterlanadi.
Shuning bilan birga xayol apparati faqat atrofdagi olamni O’zgartirishga qaratilgan
shaxs ijodiy faoliyatining sharti sifatida foydalanilishi mumkin va foydalaniladi.
Ayrim hollarda xayol faoliyatning O’rnida, uning sunhiy aralashmasi sifatida
harakat qilishi mumkin. Mana shu hollarda odam O’ziga xal qilib bO’lmaydigandek
kO’rinadigan masalalardan, turmushning oir sharoitlaridan, O’z xatolarining
tarkibidan va shu kabilardan yashirinish uchun real tasavvurlardan uzoq bO’lgan
fantastika olamiga vaqtincha kirib ketadi.
Muammo. Xayolning qanday turlari mavjud?
Yodda tuting! Fantaziyaning hayotda gavdalanmaydigan obrazlarni
yaratishi, amalga oshmaydigan va kO’pincha amalga oshirib bO’lmaydigan ish-
harakat programmalarini belgilashi, passiv xayol deb ataladi. Kishi passiv xayolni
oldindan O’ylab yuzaga keltirishi mumkin: JO’rttaga yuzaga keltirilgan iroda bilan
boliq bO’lmagan, lekin hayotda gavdalantirishga qaratilgan xayol shirin xayol deb
ataladi. Qandaydir quvonchli, yoqimli, qiziqarli narsalar haqida shirin xayol surish
hamma odamlarga xosdir. Mana shunday shirin xayollarda fantaziya mahsulotlari
bilan ehtiyojlar O’rtasidagi aloqa yengil namoyon bO’ladi. Ammo inson xayoliy
jarayonlarida shirin xayol kechirish hollari kO’proq bO’lsa, bu shaxsning
passivligidan dalolat beruvchi nuqson hisoblanadi. Agar kishi passiv bO’lsa, u
kelajakda yaxshi hayot uchun kurashmasa, uning hozirgi hayoti esa qiyin, kO’ngilsiz
bO’lsa, bunday holda u O’zining ehtiyojlari tO’la qondiriladigan, istagan narsasini
Ilmiybaza.uz
qO’lga kirita oladigan, hozirgi paytda umid qila olmaydigan biron mansabni
egallaydigan soxta hayotni kO’p vaqt xayol qiladi.
Yodda tuting! Passiv xayol O’ylab qO’yilmagan tarzda ham yuzaga kelishi
mumkin. Bu asosan ong faoliyatining, ikkinchi signal sistemasining susayishida,
kishining vaqtincha harakatsizlik holatida, uyqusirash holatida, affekt holatida,
uyquda tush kO’rishda, ongning kasallikka uchrab buzilishida (gallyusinatsiyada)
va shu kabilarda sodir bO’ladi.
Yodda tuting! Agar passiv xayolni oldindan O’ylab va O’ylamasdan qilingan
turlarga bO’lish mumkin bO’lsa, aktiv xayolni ijodiy va qayta tiklovchi xayol
turlariga bO’lish mumkin bO’ladi. SO’z asosida tasviriga muvofiq keladigan
obrazlar sistemasini yaratuvchi xayol qayta tiklovchi xayol deb ataladi. Darsliklarni,
badiiy adabiyotni O’qishda, geografik kartani va tarixiy tasvirlarni O’rganishda
xayol yordami bilan bu kitoblarda, xaritalar va hikoyalarda aks ettirilgan narsalarni
qayta tiklashga tO’ri keladi.
KO’p maktab O’quvchilari kitoblardagi tabiat manzaralarini tasvirlashni,
imoratlarning ichki kO’rinishini yoki shahar manzarasining tasvirini hamda sO’zlar
orqali personajlarga berilgan portretlarni tashlab ketish yoki tez kO’z yugurtirib
chiqishga odatlanib qolganlar. Natijada bunday O’qish qayta tiklovchi xayolga
ozuqa bera olmaydi va badiiy idrokni hamda shaxsning emotsional O’sishini
nixoyatda susaytirib yuboradi. Fantaziya O’quvchilar oldida yorqin va chiroyli
manzaralarni keng tarzda kO’rsatishga ulgura olmaydi. Geografik kartalarni
O’rganish qayta tiklovchi xayol taraqqiyotining O’ziga xos maktabi xizmatini
O’taydi. Karta bO’ylab sayohat qilish va turli joylarni O’z xayolida tasavvur qilish
odati ularni O’sha joylarni haqiqatda tO’ri kO’ra bilishga yordam beradi.
Munozarali savol. Ijodiy xayol qanday vujudga keladi?
Eslab qoling! Ijodiy xayol, qayta tiklovchi xayoldan farq qilgan holda,
original va qimmatli moddiy mahsulotlarda amalga oshiriladigan yangi
obrazlarning yaratilishini taqozo qiladi. Mehnatda paydo bO’lgan ijodiy xayol
Ilmiybaza.uz
ehtiyojlarini qondirish yO’lini izlashda yaqqol tasavvurlar bilan aktiv va maqsadga
muvofiq ish tutadigan texnik, badiiy va istalgan boshqa ijodiyotning ajralmas
tomoni bO’lib qoladi.
Inson shaxsining qimmati kO’p jihatdan uning strukturasida xayolning qaysi
turi ustunligiga boliqdir. Agar O’smirlar va yoshlarda konkret faoliyatlarda amalga
oshiriladigan ijodiy xayollari passiv, quruq xayolparastlikdan ustunlik qilsa, bu
shaxsning taraqqiyot darajasi yuksakroq ekanligidan dalolat beradi.
Kishi faoliyatida xayolning bajaradigan vazifasi aniqlab olingach, fantaziya
tarzining va sintetik yaratilishini amalga oshiradigan jarayonlar xarakteri qarab
chiqilishi va ularning strukturalari aniqlanishi lozim.
Odamga amaliy va ijodiy faoliyatlarda yO’l kO’rsatuvchi fantaziya turlari
qanday paydo bO’ladi hamda ularning tuzilishi qanday? Xayol jarayonlari, idrok,
xotira va tafakkur jarayonlari kabi analitik-sintetik, xarakterga egadir. Tahlil idrok
va xotiradayoq obhektning ayrim umumiy, muhim belgilarini ajratish va saqlash
hamda muhim bO’lmagan belgilaridan chetlashish imkoniyatini beradi. Bu tahlil
sintez bilan, yahni O’ziga yarasha etalon hosil qilish bilan tugallanadi. Ana shunday
etalon yordami bilan butunlay O’zgartirib yuborilganda ham nomahlum O’xshashlik
doirasidan chetga chiqmaydigan obhektlarni bilish amalga oshiriladi. Tahlil va
sintez xayolda boshqacha yO’nalishga ega bO’lib, obrazlar bilan qilinadigan faol
jarayonlarda boshqa tendensiyalarni topib, ochib beradi.
Yodda tuting! Xotiraning asosiy tendensiyasi obrazlarni qayta tiklab,
etalonga maksimal yaqinlashtirishda, yahni ilgari hayotda bO’lgan, idrok qilingan,
tushunilgan, anglangan ish-harakat yoki obhektni oqibat natijada aniq nusxasiga
yaqinlashtirishdan iboratdir. Xayolning asosiy tendensiyasi oqibat natijada mutlaqo
yangi, shu paytgacha hosil qilinmagan vaziyat modelini hosil qilishni
tahminlaydigan tasavvurlarni (timsollarni) qayta tuzishdan iboratdir. Har ikkala
tendensiya ham nisbiy xarakterga egadir: biz O’z tanishimizni, garchi uning
belgilari, kiyimlari, hatto ovozi sezilarli darajada O’zgarib ketgan bO’lishiga
qaramay, juda kO’p yillardan sO’ng ham tanib olamiz. Fantaziya yaratgan har
qandan yangi obrazda esqilik, ilgaridan mahlum bO’lgan belgilar kO’rinib turadi.
Ilmiybaza.uz
Xayolni uning mexanizmlari jihatidan tahriflarkanmiz, shuni tahkidlab O’tish
kerakki, xayolning mohiyati tasavvurlarni qayta tuzish jarayonidan va O’zimizdagi
mavjud obrazlar asosida yangi obrazlar yaratishdan iboratdir. Xayol, fantaziya real
namoyonlikni yangi, kutilmagan hamda odatdan O’zgacha qO’shilish va
bolanishlarda aks ettirishdan iboratdir. Agar hatto qandaydir mutlaqo aroyib narsani
O’ylab chiqarib, unga sinchiklab qaraganimizda u narsaning barcha elementlari—
hayotdan, O’tmish tajribadan olinganligi, bular ijodiy fantaziyaning biron
bosqichidagi kabi, behisob faktlarning oldindan O’ylab yoki O’ylanmasdan qilingan
tahlilning natijalarn bO’lib chiqadi.
Munozarali savol. Agglyutinatsiya nima?
Ehtibor qiling! Timsollarni sintezlashning eng sodda formasi agglyutinatsiya
bO’lib, bu kundalik hayotimizda birlashtirib bO’lmaydgan turli sifatlar, xususiyatlar
va qismlarni «yopishtirib» birlashtirishdan iboratdir. Agglyutinatsiya yO’li bilan
ertak obrazlari yaratiladi. (suv parisi - Rusalka, tovuq oyoida turgan uycha, Pegas,
kentavr va boshqalar). Agglyutinatsiyadan texnika bilan boliq bO’lgan ijodiyotda
ham foydalaniladi (masalan, tank bilan qayiqning sifatlarini O’zida birlashtiradigan
tank-amfibiya, fortepyano bilan bayan birlashmasi bO’lgan akkordeon).
Munozarali savol. Giperbolizatsiya nima?
Yodda tuting! Tasavvur formalarini O’zlashtirish jihatidan agtlyutinatsiyaga
yaqin turuvchi - giperbolizatsiyadir. Giperbolizatsiya narsalarni faqat kattalashtirish
yoki kichiklashtirish (todek katta odam va bosh barmoqdek kichik bola) bilan emas,
balki narsalar qismini, miqdorini va ularning O’rnini almashtirish bilan ham
xarakterlanadi: xind afsonasidagi kO’p qO’lli xudo, yetti boshli ajdarlar va shu
kabilar.
Ilmiybaza.uz
Munozarali savol. Sxemalashtirish nima?
Esda saqlang! Fantaziya timsollarini yaratish mumkin bO’lgan yO’llardan
biri narsalarning qandaydir sifatlarini, belgilarini tashkil qilish, ularga diqqatni jalb
etishdan iboratdir. Ana shu usul yordami bilan O’rtoqlik xazillari va achchiq
karikaturalar yaratiladi Bunday holda fantaziya obrazlari yaratiladigan tasavvurlar
qO’shilib ketsa, farqlar yO’qolib ketadi, O’xshash tomonlar esa birinchi qatorga
O’tib oladi, bu sxematizatsiyalashni amalga oshirishga yordam beradi.
Sxematizatsiyalashga rassomning O’simliklar dunyosidan andoza olib, naqsh
yaratishi yaxshi misol bO’ladi. Nihoyat, xayolda tasavvurlar sintezi tipiklashtirish
yordami bilan amalga oshirilishi mumkin. Tipiklashtirishdan badiiy adabiyotda keng
qO’llaniladi, u orqali biror jihatdan bir xil bO’lgan faktlarda takrorlanadigan muhim
tomonlar ajratiladi va ular konkret obrazda gavdalantiriladi.
Ijodiy xayolning O’ziga xos xususiyati shundan iboratki, u O’xshatishlarning
odatdagi yO’lini inkor etib, ularni ayni choda sanhatkor psixikasida hukmron
bO’lgan his-tuyular, fikrlar, intilishlarga bO’ysundiradi. Garchi O’xshatish
mexanizmlari O’zgarmay qolsa ham, yahni O’xshashlik, izchillik yoki kontrast
qarama-qarshilik O’xshatishligicha qolsada, tasavvurlarni tanlash ana shu sababiy
bolanish tendensiyasi bilan belgilanadi.
Fantaziya timsollarining paydo bO’lishi kishi miyasi faoliyatining natijasidir.
Xayol boshqa hamma psixik jarayonlar kabi katta yarim sharlar pO’stloq qismining
funksiyasi hisoblanadi.
Eslab qoling! Xayolning fiziologik asosi muvaqqat nerv bolanishlarining
tutashishi
va
ularning
keyinchalik
aktuallashishidan
(qayta
tiklanishi,
tormozlanmay qO’yishidan) iboratdir. Agar xotira jarayonlarida paydo bO’lgan
bolanishlar keyinchalik yana tiklansa, xayol jarayonida kishining hayoti davomida
hosil qilingan bolanishlar sistemasi gO’yo yemiriladi (buzilib ketadi) va yangi
sistemaga birlashadi.
Bunday birlashish ehtiyoj yoki qandaydir bevosita taassurot orqali miya
pO’stida yetarli darajada kuchli kO’zalish manbaini xosil qilish natijasida mumkin
