Ilmiybaza.uz XAYOL VA UNING ASOSIY TURLARI Reja. 1. Xayol bilish jarayoni sifatida. 2. Xayol jarayonlari haqida tushuncha. 3. Xayol jarayonining fiziologik asoslari. 4. Xayoliy obrazlar yasash usullari. Tayanch iboralar Xayol, aktiv xayol, passiv xayol, ijodiy xayol, xayol mexanizmlari, agglyutinatsiya, giperbolizatsiya, sxemalashtirish, tipiklashtirish. Ilmiybaza.uz Xayol yoki fantaziya, tafakkur kabi, yuksak bilish jarayonlari qatoriga kirib, kishining O’ziga xos insoniy xarakterga ega bO’lgan faoliyatlarida namoyon bO’ladi. Muammo. Xayol va inson faoliyatining qanday boliqligi bor? Yodda tuting! Mehnatning tayyor natijasini xayolga keltirmay turib, ishga kirishib bO’lmaydi. Fantaziya yordami bilan kutilayotgan natijani tasavvur qilish - inson mehnatining hayvonlar instinktiv faoliyatidan tub farqidir. Istalgan mehnat jarayoni zarur tarzda xayolni O’z ichiga qamrab oladi. Xayol badiiy, konstruktorlik, ilmiy adabiy, muzikaviy va umuman ijodiy faoliyatning zarur tomoni sifatida namoyon bO’ladi. Qisqa qilib aytganda, qO’lda oddiy bir stol yasash uchun opera ariyasi yoki biror qissa yozishga qaraganda oz xayol talab qilinmaydi, stolning qanday shaklda bO’lishini, uning balandligini, kengligini, oyoqlari qanday maxkamlanishini, ovqatlanish stoli, laboratoriya stoli yoki yozish stoli sifatida O’zining belgilangan xizmatiga qanchalik javob berishini oldindan tasavvur qilish lozim. Bir sO’z bilan aytganda, ishni boshlashdan oldin bu stolni tayyor holda kO’ra bilish talab qilinadi. Xayol inson ijodiy faoliyatining zarur elementi bO’lib, mehnatning oxirgi va oraliq mahsulotlarida O’z ifodasini topadi, shuningdek Munozarali vaziyat noaniqlik kO’rsatgan xollarda hulq-atvor programmasini tuzishni tahminlaydi. Shuning bilan birga xayol aktiv faoliyatni programmalashti-ruvchi emas, balki uning O’rnini almashtiruvchi timsollar hosil qilish vositasi sifatida yuzaga chiqadi. Munozarali savol. Xayolning qanday vazifalari mavjud? Ehtibor bering! Xayolning psixik jarayon sifatidagi birinchi va muhim vazifasi shundan iboratki, u mehnatni boshlamasdan oldin uning natijasini tasavvur qilish imkoniyatini beradi. Xayol mehnatning faqat sO’nggi natijasinigina emas Ilmiybaza.uz (masalan, bitkazilgan tayyor mahsulot sifatidagi stol), balki mehnatning oraliq mahsulotlarini (mazkur holda stolni yasab bitkazish uchun tayyorlanadigan detallarni ham) tasavvur qilish imkoniyatini beradi. Binobarin, xayol odamga faoliyat jarayonida mehnat mahsulotlarining oxirgi yoki oraliq psixik modellarini hosil qilish yO’li bilan yO’l-yO’riq kO’rsatadi. Bu esa mehnat mahsulotlarini narsalar sifatida gavdalantirishga yordam beradi. Muammo. Xayolning tafakkur bilan qanday boliqligi bor? Diqqat qiling! Xayol tafakkur bilan maxkam bolangandir. Xayol ham tafakkur singari, kelajakni oldindan kO’rish imkoniyatini beradi. Tafakkur bilan xayol O’rtasidagi umumiylik hamda ular O’rtasidagi farqlar nimalardan iborat? Xayol tafakkur singari, Munozarali vaziyatda, yahni masala yechishning yangi usullarini qidirib topishda yuzaga keladi. Tafakkur singari xayol shaxsning ehtiyojlariga asoslanadi. Ehtiyojlarni qondirishning real jarayonidan oldin ehtiyojlarni qondirishning soxta, xayoliy jarayoni sodir bO’ladi, yahni bu ehtiyojlarning qondirilishi mumkin bO’lgan vaziyatni jonli, yorqin tasavvur jarayonlarida amalga oshiriladigan namoyonlikni oldindan aks ettirish yorqin tasavvurlar tarzida va konkret-obraz shaklida sodir bO’ladi. Shuning bilan bir paytda tafakkur jarayonlarida oldindan aks ettirish olamni umumlashtirib, vositali tarzda bilish imkonini beruvchi tushunchalar bilan ishlashda sodir bO’ladi. Shunday qilib, faoliyat boshlanadigan Munozarali vaziyatda shu faoliyatning natijalarini ong bilan kO’ra bilishning ikkita sistemsi tashkil qilingan obrazlar (tasavvurlar) sistemasi va tashkil qilingan tushunchalar sistemasi bordir. Obrazlarni tanlash imkoniyati xayolning asosida, tushunchalarni yangicha qO’shib uygunlashtirish esa tafakkurning asosida bO’ladi. KO’pincha mana shunday ish birdaniga «ikki qavat» da amalga oshadi, chunki obrazlar va tushunchalar sistemasi O’zaro maxkam boliqdir. Masalan, harakat usuli harakatning qanday amalga oshirilishi haqidagi yorqin tasavvurlar bilan| organik ravishda qO’shilib ketgan mantiqiy muxokama yuritish orqali amalga oshiriladi. Ilmiybaza.uz Tafakkur va xayolning O’xshash hamda farqlanuvchi tomonlarini qarab chiqar ekanmiz, muammoli vaziyat oz yoki kO’p noaniqlik bilan xarakterlanishi mumkinligini kO’rsatib O’tish lozim. Masalaning dastlabki mahlumotlari, aniq bO’lsa, masalani yechish yO’lining mohiyati tafakkur qonunlariga kO’proq tobe bO’ladi. Agar muammoli vaziyat kO’p jihatdan O’zining noaniqligi bilan ajralib tursa, dastlabki mahlumotlarni aniq tahlil qilish juda qiyin bO’lsa, bunday holda xayol mexanizmlari ishga tushadi. Masalan, dastlabki mahlumotlarning birmuncha noaniqligi yozuvchining ishiga tahsir qiladi. Adabiy ijodda fantaziyaning roli shu qadar kattaligi bejiz emas. Yozuvchi xayolida O’z qahramonlarining taqdirlarini kuzatadi. Yozuvchiga konstruktor yoki injenerlarga qaraganda nihoyat darajada katta noaniqlik bilan ish olib borishga tO’ri keladi, chunki inson psixikasi va xatti- harakatlarining qonuniyatlari fizika qonuniyatlariga qaraganda kO’p jihatdan murakkab hamda ancha kamroq mahlumdir. Muammoli vaziyat xarakterlanadigan turli sharoitlarga boliq ravishda aynan bir masalaning O’zi ham xayolning yordami bilan, ham qathiy tafakkur bilan yechilishi mumkin. Vaziyatning noaniqligi nihoyatda katta bO’lganda, yahni bilish shu darajaga kelganda xayol ishlay boshlaydi, deb xulosa chiqarishga asos bordir. Vaziyat qanchalik odatdagidek, aniq va mahlum bO’lsa, fantaziya uchun shunchalik kam O’rin qoldiradi. O’z-O’zidan kO’rinib turibdiki, asosiy qonunlari mahlum bO’lgan soxadagi hodisalar uchun xayoldan foydalanishga hech qanday xojat yO’qdir. Biroq vaziyat haqida juda taxminiy mahlumot bO’lsa, aksincha, tafakkur yordami bilan javob topish qiyin bO’ladi. Bu yerda fantaziya O’z O’rnini egallaydi. Xayolning qimmati shundan iboratki, u hatto tafakkur uchun kerak bO’lgan zarur bilimlar bO’lmagan joyda ham biror qarorga kelish hamda muammoli vaziyatdan chiqish imkonini beradi. Fantaziya tafakkurning qandaydir bosqichlaridan «sakrab O’tish» va har holda sO’nggi natijani tasavvur qilish imkonini beradi. Ammo muammoni yechish yO’lining kuchsiz tomoni ham xuddi mana shundadir. Masala yechishning fantaziya tomonidan belgilangan yO’li kO’pincha yetarli darajada aniq va qathiy bO’lmaydi. Biroq, muhitda yetarli bO’lmagan mahlumotlar bilan yashash va harakat qilish zarurati kishida xayol Ilmiybaza.uz appartining paydo bO’lishiga olib keldi. Vaholanki, atrofimizni O’rab olgan olamda O’rganilmagan soxalar hamisha qolar ekan, bu xayol apparati hamma vaqt foydali bO’ladi. Munozarali savol. Xayolning aktivligi va faolligi nima bilan xarakterlanadi? Yodda tuting! Xayol O’zining aktivligi va faolligi bilan xarakterlanadi. Shuning bilan birga xayol apparati faqat atrofdagi olamni O’zgartirishga qaratilgan shaxs ijodiy faoliyatining sharti sifatida foydalanilishi mumkin va foydalaniladi. Ayrim hollarda xayol faoliyatning O’rnida, uning sunhiy aralashmasi sifatida harakat qilishi mumkin. Mana shu hollarda odam O’ziga xal qilib bO’lmaydigandek kO’rinadigan masalalardan, turmushning oir sharoitlaridan, O’z xatolarining tarkibidan va shu kabilardan yashirinish uchun real tasavvurlardan uzoq bO’lgan fantastika olamiga vaqtincha kirib ketadi. Muammo. Xayolning qanday turlari mavjud? Yodda tuting! Fantaziyaning hayotda gavdalanmaydigan obrazlarni yaratishi, amalga oshmaydigan va kO’pincha amalga oshirib bO’lmaydigan ish- harakat programmalarini belgilashi, passiv xayol deb ataladi. Kishi passiv xayolni oldindan O’ylab yuzaga keltirishi mumkin: JO’rttaga yuzaga keltirilgan iroda bilan boliq bO’lmagan, lekin hayotda gavdalantirishga qaratilgan xayol shirin xayol deb ataladi. Qandaydir quvonchli, yoqimli, qiziqarli narsalar haqida shirin xayol surish hamma odamlarga xosdir. Mana shunday shirin xayollarda fantaziya mahsulotlari bilan ehtiyojlar O’rtasidagi aloqa yengil namoyon bO’ladi. Ammo inson xayoliy jarayonlarida shirin xayol kechirish hollari kO’proq bO’lsa, bu shaxsning passivligidan dalolat beruvchi nuqson hisoblanadi. Agar kishi passiv bO’lsa, u kelajakda yaxshi hayot uchun kurashmasa, uning hozirgi hayoti esa qiyin, kO’ngilsiz bO’lsa, bunday holda u O’zining ehtiyojlari tO’la qondiriladigan, istagan narsasini Ilmiybaza.uz qO’lga kirita oladigan, hozirgi paytda umid qila olmaydigan biron mansabni egallaydigan soxta hayotni kO’p vaqt xayol qiladi. Yodda tuting! Passiv xayol O’ylab qO’yilmagan tarzda ham yuzaga kelishi mumkin. Bu asosan ong faoliyatining, ikkinchi signal sistemasining susayishida, kishining vaqtincha harakatsizlik holatida, uyqusirash holatida, affekt holatida, uyquda tush kO’rishda, ongning kasallikka uchrab buzilishida (gallyusinatsiyada) va shu kabilarda sodir bO’ladi. Yodda tuting! Agar passiv xayolni oldindan O’ylab va O’ylamasdan qilingan turlarga bO’lish mumkin bO’lsa, aktiv xayolni ijodiy va qayta tiklovchi xayol turlariga bO’lish mumkin bO’ladi. SO’z asosida tasviriga muvofiq keladigan obrazlar sistemasini yaratuvchi xayol qayta tiklovchi xayol deb ataladi. Darsliklarni, badiiy adabiyotni O’qishda, geografik kartani va tarixiy tasvirlarni O’rganishda xayol yordami bilan bu kitoblarda, xaritalar va hikoyalarda aks ettirilgan narsalarni qayta tiklashga tO’ri keladi. KO’p maktab O’quvchilari kitoblardagi tabiat manzaralarini tasvirlashni, imoratlarning ichki kO’rinishini yoki shahar manzarasining tasvirini hamda sO’zlar orqali personajlarga berilgan portretlarni tashlab ketish yoki tez kO’z yugurtirib chiqishga odatlanib qolganlar. Natijada bunday O’qish qayta tiklovchi xayolga ozuqa bera olmaydi va badiiy idrokni hamda shaxsning emotsional O’sishini nixoyatda susaytirib yuboradi. Fantaziya O’quvchilar oldida yorqin va chiroyli manzaralarni keng tarzda kO’rsatishga ulgura olmaydi. Geografik kartalarni O’rganish qayta tiklovchi xayol taraqqiyotining O’ziga xos maktabi xizmatini O’taydi. Karta bO’ylab sayohat qilish va turli joylarni O’z xayolida tasavvur qilish odati ularni O’sha joylarni haqiqatda tO’ri kO’ra bilishga yordam beradi. Munozarali savol. Ijodiy xayol qanday vujudga keladi? Eslab qoling! Ijodiy xayol, qayta tiklovchi xayoldan farq qilgan holda, original va qimmatli moddiy mahsulotlarda amalga oshiriladigan yangi obrazlarning yaratilishini taqozo qiladi. Mehnatda paydo bO’lgan ijodiy xayol Ilmiybaza.uz ehtiyojlarini qondirish yO’lini izlashda yaqqol tasavvurlar bilan aktiv va maqsadga muvofiq ish tutadigan texnik, badiiy va istalgan boshqa ijodiyotning ajralmas tomoni bO’lib qoladi. Inson shaxsining qimmati kO’p jihatdan uning strukturasida xayolning qaysi turi ustunligiga boliqdir. Agar O’smirlar va yoshlarda konkret faoliyatlarda amalga oshiriladigan ijodiy xayollari passiv, quruq xayolparastlikdan ustunlik qilsa, bu shaxsning taraqqiyot darajasi yuksakroq ekanligidan dalolat beradi. Kishi faoliyatida xayolning bajaradigan vazifasi aniqlab olingach, fantaziya tarzining va sintetik yaratilishini amalga oshiradigan jarayonlar xarakteri qarab chiqilishi va ularning strukturalari aniqlanishi lozim. Odamga amaliy va ijodiy faoliyatlarda yO’l kO’rsatuvchi fantaziya turlari qanday paydo bO’ladi hamda ularning tuzilishi qanday? Xayol jarayonlari, idrok, xotira va tafakkur jarayonlari kabi analitik-sintetik, xarakterga egadir. Tahlil idrok va xotiradayoq obhektning ayrim umumiy, muhim belgilarini ajratish va saqlash hamda muhim bO’lmagan belgilaridan chetlashish imkoniyatini beradi. Bu tahlil sintez bilan, yahni O’ziga yarasha etalon hosil qilish bilan tugallanadi. Ana shunday etalon yordami bilan butunlay O’zgartirib yuborilganda ham nomahlum O’xshashlik doirasidan chetga chiqmaydigan obhektlarni bilish amalga oshiriladi. Tahlil va sintez xayolda boshqacha yO’nalishga ega bO’lib, obrazlar bilan qilinadigan faol jarayonlarda boshqa tendensiyalarni topib, ochib beradi. Yodda tuting! Xotiraning asosiy tendensiyasi obrazlarni qayta tiklab, etalonga maksimal yaqinlashtirishda, yahni ilgari hayotda bO’lgan, idrok qilingan, tushunilgan, anglangan ish-harakat yoki obhektni oqibat natijada aniq nusxasiga yaqinlashtirishdan iboratdir. Xayolning asosiy tendensiyasi oqibat natijada mutlaqo yangi, shu paytgacha hosil qilinmagan vaziyat modelini hosil qilishni tahminlaydigan tasavvurlarni (timsollarni) qayta tuzishdan iboratdir. Har ikkala tendensiya ham nisbiy xarakterga egadir: biz O’z tanishimizni, garchi uning belgilari, kiyimlari, hatto ovozi sezilarli darajada O’zgarib ketgan bO’lishiga qaramay, juda kO’p yillardan sO’ng ham tanib olamiz. Fantaziya yaratgan har qandan yangi obrazda esqilik, ilgaridan mahlum bO’lgan belgilar kO’rinib turadi. Ilmiybaza.uz Xayolni uning mexanizmlari jihatidan tahriflarkanmiz, shuni tahkidlab O’tish kerakki, xayolning mohiyati tasavvurlarni qayta tuzish jarayonidan va O’zimizdagi mavjud obrazlar asosida yangi obrazlar yaratishdan iboratdir. Xayol, fantaziya real namoyonlikni yangi, kutilmagan hamda odatdan O’zgacha qO’shilish va bolanishlarda aks ettirishdan iboratdir. Agar hatto qandaydir mutlaqo aroyib narsani O’ylab chiqarib, unga sinchiklab qaraganimizda u narsaning barcha elementlari— hayotdan, O’tmish tajribadan olinganligi, bular ijodiy fantaziyaning biron bosqichidagi kabi, behisob faktlarning oldindan O’ylab yoki O’ylanmasdan qilingan tahlilning natijalarn bO’lib chiqadi. Munozarali savol. Agglyutinatsiya nima? Ehtibor qiling! Timsollarni sintezlashning eng sodda formasi agglyutinatsiya bO’lib, bu kundalik hayotimizda birlashtirib bO’lmaydgan turli sifatlar, xususiyatlar va qismlarni «yopishtirib» birlashtirishdan iboratdir. Agglyutinatsiya yO’li bilan ertak obrazlari yaratiladi. (suv parisi - Rusalka, tovuq oyoida turgan uycha, Pegas, kentavr va boshqalar). Agglyutinatsiyadan texnika bilan boliq bO’lgan ijodiyotda ham foydalaniladi (masalan, tank bilan qayiqning sifatlarini O’zida birlashtiradigan tank-amfibiya, fortepyano bilan bayan birlashmasi bO’lgan akkordeon). Munozarali savol. Giperbolizatsiya nima? Yodda tuting! Tasavvur formalarini O’zlashtirish jihatidan agtlyutinatsiyaga yaqin turuvchi - giperbolizatsiyadir. Giperbolizatsiya narsalarni faqat kattalashtirish yoki kichiklashtirish (todek katta odam va bosh barmoqdek kichik bola) bilan emas, balki narsalar qismini, miqdorini va ularning O’rnini almashtirish bilan ham xarakterlanadi: xind afsonasidagi kO’p qO’lli xudo, yetti boshli ajdarlar va shu kabilar. Ilmiybaza.uz Munozarali savol. Sxemalashtirish nima? Esda saqlang! Fantaziya timsollarini yaratish mumkin bO’lgan yO’llardan biri narsalarning qandaydir sifatlarini, belgilarini tashkil qilish, ularga diqqatni jalb etishdan iboratdir. Ana shu usul yordami bilan O’rtoqlik xazillari va achchiq karikaturalar yaratiladi Bunday holda fantaziya obrazlari yaratiladigan tasavvurlar qO’shilib ketsa, farqlar yO’qolib ketadi, O’xshash tomonlar esa birinchi qatorga O’tib oladi, bu sxematizatsiyalashni amalga oshirishga yordam beradi. Sxematizatsiyalashga rassomning O’simliklar dunyosidan andoza olib, naqsh yaratishi yaxshi misol bO’ladi. Nihoyat, xayolda tasavvurlar sintezi tipiklashtirish yordami bilan amalga oshirilishi mumkin. Tipiklashtirishdan badiiy adabiyotda keng qO’llaniladi, u orqali biror jihatdan bir xil bO’lgan faktlarda takrorlanadigan muhim tomonlar ajratiladi va ular konkret obrazda gavdalantiriladi. Ijodiy xayolning O’ziga xos xususiyati shundan iboratki, u O’xshatishlarning odatdagi yO’lini inkor etib, ularni ayni choda sanhatkor psixikasida hukmron bO’lgan his-tuyular, fikrlar, intilishlarga bO’ysundiradi. Garchi O’xshatish mexanizmlari O’zgarmay qolsa ham, yahni O’xshashlik, izchillik yoki kontrast qarama-qarshilik O’xshatishligicha qolsada, tasavvurlarni tanlash ana shu sababiy bolanish tendensiyasi bilan belgilanadi. Fantaziya timsollarining paydo bO’lishi kishi miyasi faoliyatining natijasidir. Xayol boshqa hamma psixik jarayonlar kabi katta yarim sharlar pO’stloq qismining funksiyasi hisoblanadi. Eslab qoling! Xayolning fiziologik asosi muvaqqat nerv bolanishlarining tutashishi va ularning keyinchalik aktuallashishidan (qayta tiklanishi, tormozlanmay qO’yishidan) iboratdir. Agar xotira jarayonlarida paydo bO’lgan bolanishlar keyinchalik yana tiklansa, xayol jarayonida kishining hayoti davomida hosil qilingan bolanishlar sistemasi gO’yo yemiriladi (buzilib ketadi) va yangi sistemaga birlashadi. Bunday birlashish ehtiyoj yoki qandaydir bevosita taassurot orqali miya pO’stida yetarli darajada kuchli kO’zalish manbaini xosil qilish natijasida mumkin Ilmiybaza.uz bO’ladi. Shunday qilib, xayol qiladigan kishida nerv hujayralarining gruppalari, sodda qilib aytganda, yangicha bolanadi. Fantaziya timsollarining xotira timsollariga nisbatan xarakterli yangiligi va qisman O’xshashligi ana shunga, yaoni nerv hujayralarining yangicha bolanishiga boliqdir. Yodda tuting! Xayol, aytib O’tilganidek katta miya yarim sharlari pO’stloining funksiyasi hisoblanadi. Shuning bilan birga xayol tuzilishining murakkabligi va uning hissiyotlar bilan boliqligi xayolning fiziologik mexanizmlari faqat miya pO’stloi bilan emas, balki miyaning chuqurroq qismlari bilan boliq deb taxmin qilishga asos beradi. SO’nggi yillarda O’tkazilgan tadqiqotlar bu taxminning tO’riligini isbotladi. Fantaziya timsollarining tarkib topishi va ularni faoliyat jarayonlariga qO’shishga miya yarim sharlari pO’stloi bilan birga qatnashuvchi miyaning ana shunday chuqur qismlari gipotalam-limbik sistemasidir. (Gipotalamus uning qadimgi pO’stloq va pO’stloq osti qismlari bilan bolanishi miya stvolining yarim sharlarga chiqaverishida, oldingi qismi atrofida «limb» yoki chegara hosil qiladi). Eksperimentlar bilan shular aniqlanganki, gipotalam-limbik sistema zararlanganda, kishi psixikasida O’ziga xos buzilish sodir bO’ladi: odamning xatti- harakatlari gO’yo mahlum programma bilan boshqarilmayotgan va bir-biri bilan bolanmagan, alohida-alohida, shu bilan birga O’z-O’zicha yetarli darajada murakkab va bir butun harakatlardan iboratdek tasavvur etiladi Agar ana shunday bemorni magazinga yuborib, qO’liga nimalar olishi haqida rO’yxat berilsa, u bu vazifani yetarli darajada puxta bajaradi. Lekin harid qilib bO’lgach, sotib olgan narsalari bilan nima qilishi kerakligini tushuna olmaydi va zarur harakatlar haqida yangi kO’rsatma olmaguncha yoki unda odatdagi reaksiya u vujudga keltiradigan qandaydir bir narsaga, svetoforning yashil rangiga tO’qnash kelib qolmaguncha, hech qanday maqsadsiz daydib yura beradi. Bunday bemorlar ularga O’qib berilgan bir qator raqamlarni yoki kitobdan O’qib berilgan parchani qaytarib gapirib bera oladilar, lekin ular hatto oddiy harakat rejasini ham belgilay olmaydilar va harakatdan kelib chiqadigan natijani ham oldindan kO’ra olmaydilar. Ilmiybaza.uz Shunday qilib, mazkur holda xatti-harakatni rejalashtirishga, kelajakdagi harakatlarning programmasini tuzishga javobgar bO’lgan miyaning strukturasi zararlangan deb taxmin qilish mumkin. Yuqorida kO’rsatib O’tganimizdek, xayolning eng oddiy, kundalik, lekin ehtimol, shuning bilan birga eng muhim roli ayni shu xatti-harakat rejasini, programmasini ishlab chiqishdan iboratdir. Yodda tuting! Inson miyasi fantaziya ishlab chiqargan timsol shakllarga va organizmning periferik qismlariga boshqaruvchi tahsir kO’rsatib, ularning ishlash jarayonini O’zgartirib yuboradi. Hali O’rta asrlardayoq kishini xayratda qoldiradigan fakt mahlum edi; ayrim odamlarda, kO’proq asab buzilishi (isteriya)ni boshdan kechirgan odamlarda (injildagi afsonaga kO’ra, Iso payambar krestda boshidan kechirgan azob-uqubatlar haqidagi fikrlardan sO’ng) qO’l va oyoqlarning kaftida qon talab kO’kargan va hatto yara paydo bO’lgan. Bunday belgilar «stigmalar» deb nom olgan (grekcha «stigma» degan sO’z «chandiq», «belgi» degan mahnoni anglatadi). Taosirchanligi va xayolga boyligi bilan ajralib turadigan ayrim odamlarni kuzatish ham xayolning fiziologik jarayoni kechishiga tahsiri haqida qiziq maolumotlar beradi. Munozarali savol. Xayol jarayonining buzilishi qanday oqibatlarga olib keladi? Ehtibor bering! Psixik faoliyatning ayrim buzilishlari ham O’zining kelib chiqishi jihatidan haddan tashqari tahsirlanuvchan va tetik xayolga boliqdir. Bahzan ana shunday kasallikka obrO’li kishining aytgan sO’zini notO’ri tushunish ham bevosita sabab bO’ladi. Shunday hollar mahlumki, vrachning extiyotsizlik bilan aytgan sO’zining tahsirida davolanishga kelgan kishi oir kasallik bilan orib qolgan bO’lsam kerak, deb xayoldan O’tkazadi va unda bu kasallikning tegishli alomatlari rivojlana boshlaydi. Yatrogen deb ataladigan kasalliklar yuzaga keladi. O’qituvchining pedagogik jihatdan nojO’ya xatti-harakatlari va uning extiyotsizlik bilan aytgan sO’zi ham O’quvchini xaqoratlantirishi va unda fantastik qO’rkuv Ilmiybaza.uz hissini yuzaga keltirishi mumkin. Bahzan didaktogen deb ataladigan nerv kasalliklari ana shunday yuzaga keladi. Ideomotor deb ataladigan aktlar (harakatlar) hammaga mahlum. Kishi biror harakatni tasavvur qilishi bilan ana shu harakat paydo bO’ladi. Quyidagi tajribani qilib kO’rish mumkin. Odam qO’lida mayatnik ushlab turibdi, deylik. Mayatnikning ipagiga erkin osilib turgan yuk bolab qO’-yilgan. Sinovchiga yukning konsentrik doira bO’ylab harakat qilayotganini yaqqol tasavvur qilish tavsiya etiladi. Vir oz vaqt O’tgandan sO’ng haqiqatan ham shunday harakat qila boshlaydi. Harakatni yaqqol va yorqin tasavvur qilish ong qayd qila olmaydigan muskullar zO’r berishni yuzaga keltiradi, bular mayatnikni aylanma harakatga soladi Yodda tuting! Tomirlar sistemasining reaktivligi ideomotor aktlarga taosir qiladi. Masalan, kishi qO’lini bukaman deb turganda, hatto O’ylangan harakat amalga oshirilmasa ham, bilagining hajmi kattalashadi. Bilak hajmining butunlay kattalashuvi qO’l muskullari qon tomirlarining kengayishi bilan boliqdir. Qon yurishinnng kO’payishi, albatta, real harakat paytida foydalidir, chunki muskullarni kislorod va glyukoza bilan yaxshilab tahminlaydi, hamda, shuning bilan birga, modda almashinishida mahsulotlarni chakirib tashlashga yordam beradi. Agar kishiga O’zining oir yuk kO’tarayotganini tasavvur qilish tavsiya etilsa, tasavvur qilayotgan kishining muskullari kuchsiz taranglashadi va elektr aktivligi paydo bO’lib, muskullarning biotoklari yozib olinadi. Kishi qanchalik kO’p yuk kO’tarayotganini tasavvur qilsa, muskullari shunchalik taranglashib, elektr aktivligining intensivligi shunchalik ortgan bO’lar edi. Kishi yuqoriga, pastga yoki biror tomonga qarayapman deb tasavvur qilgan paytda xuddi yuqoridagi kabi kO’z muskullarida aktivlik paydo bO’ladi. SO’nggi yillarda biotoklar bilan boshqariladigan bir qator asboblar paydo bO’ldi. Fantaziya timsolini yetkazib beruvchi miya - yakka-yoliz sistemadir uning biron-bir qismida yuz bergan O’zgarish uning boshqa bO’limlari ishiga taosir qiladi. Yahlit narsa sifatidagi miya inson tanasining barcha ahzolariga tO’rilovchi tahsir kO’rsatadi. Negaki psixik jarayon organizmning hayoti faoliyatida u yoki bu Ilmiybaza.uz O’zgarishga olib kelmoqda. O’z navbatida xayol boshqa psixik jarayonlar kabi kishi organizmining kO’plab sistemalari ishiga anchagina taosir kO’rsatadi. ADABIYoTLAR 1. oziev E. Tafakkur psixologiyasi. T. O’qituvchi. 1990. 2. oziev E. Psixologiya. T. O’qituvchi. 1994. 3. Petrovskiy A.V. Umumiy psixologiya. T. O’qituvchi. 1992 y. 4. Karimova V. «Psixologiya» T. 2002 y. 5. Nemov. R.S. «Psixologiya» M. 1999 y. 6. Rubinshteyn. S.L. Osnovqy obO’ey psixologii M. 1998 y.