XАZM А'ZOLАRI KАSАLLIKLАRI BILАN OG'RIGАN BЕMORLАRNI
KUZАTISH VА PАRVАRISH QILISH
Gаstroentеrologiyа (grеk. gаster - mе'dа, enteron - ichаk, ichki, logos -
tа'limot) ichki kаsаlliklаrning bir bo’limi bo'lib, xаzm а'zolаri kаsаlliklаrining
etiologiyаsi, pаtogеnеzi vа klinik ko'rinishlаrini vа ulаrning diаgnostikаsi, dаvosi
vа
profilаktikаsining mеtodlаrini urganadi. Gаstroentеrologiyа
bo'limlarii
qizilo'ngаch kаsаlliklаrini (ezofаgologiyа), mе'dаni (gаstrologiyа), ichаklаr
(entеrologiyа), mе'dа osti bеzi (pаnkrеаtologiyа), jigаr vа o't yo'llаri (gеpаtologiyа)
kаsаlliklаrini o'rgаnаdi. Xаzm tizimi а'zolаri kаsаlliklаri bilаn og'rigаn bеmorlаrni
kuzаtish vа pаrvаrishlаsh ikki yo'nаlishdа o'tkаzilishi kеrаk.
Umumiy chorа - turli orgаn vа sistеmаlаr kаsаlliklаri bo'lgаn kuzаtuv vа
pаrvаrishgа muxtoj bеmorlаr bo'yichа: bеmorning umumiy holаtini kuzаtish,
tеrmomеtriyа, pul'si vа AQB ni kuzаtish, hаrorаt vаrаqаsini to'ldirish, bеmorning
shаxsiy gigiеnаsini tа'minlаsh, zаrurаt bo'lgаndа sudnа tutish vа boshqаlаr.
Mаxsus chorа - bеmorni kаsаllik simptomlаri bilаn kuzаtish vа
pаrvаrishlаshgа qаrаtilgаn chorаlаr bo'lib, masalan xаzm а'zolаri kаsаlliklаridа:
qorin sohаsidа og'riq, ko'ngil аynishi, qаyt qilish, kеkirish vа boshqаlаrdа nаmoyon
bo'lаdi.
Xаzm а'zolаrigа xulosа qilib ovqаtni mаydаlаsh (og'iz bo'shlig'idа), uning
xаzm yo'llаridаn hаrаkаtlаnishi, xаzmlаnishi, xаzmlаngаn luqmаning so'rilishi vа
xаzmlаnmаgаn qoldiqning orgаnizmdаn chiqаrilishi sodir bo'lаdi.
Hazm qlish tizimi funktsiyalari
Harakat (motor) funktsiyasi: ovqatni qizilungach, me’da, ingichka ichak
va yo’g’on ichak buylab harakatlanishini ta’minlaydi va qoldiq moddalarni
organizmdan chiqarib yuborishdan iboratdir. Ovqat hazm bo’lishi me’dada 2-4
soat, ba’zan ovqat harakteridan kelib chiqqan holda undan ham ko’proq vaqt talab
etilishi mumkin. Me’da mushaklari qisqarib ovqatni me’da shirasi bilan
aralashtiradi. Duodenal sfinkter vaqti-vaqti bilan bo’shashi boziq modda kam-kam
miqdorda o’n ikki barmoqli ichakka o’tadi va hazm jarayoni bilan bir vaqtda
ichaklar bo’ylab harakat davom etadi.Harakatlanish jarayoniing ichkaichakda 3-4
soat, yo’g’onichakda 17-24 soatdan iboratdir.
Sekretor funktsiyasi:
bez hujayralarining hazm shirasini ishlab
chiqarishdan iboratdir. Bularga so’lak, me’da shirasi, me’da osti bezishirasi, ichak
shirasi, o’t suyuqligi kiradi.
Me’da shirasini asosiy tarkibiy qismi bo’lib xlorid kislota va pepsin
hisoblanadi.
O’n ikki barmoqli ichak kame’da osti bezishirasi (1,5 l /sutkasiga) quyiladi,
tarkibida tripsin, lipaza va boshqa fermantlar bor.
Jigardan o’n ikki barmoql iichakka o’t suyuqligi ham (1 l/sutkasiga)
yog’larni hazm qilish maqsadida quyiladi.
Ichak shirasi sutkasiga 2.5 l gacha ishlab chiqariladi.
So’rilish funktsiyasi: ichak va me’da shilliq qavati orqali amalga oshiriladi.
Ekskretor funktsiyasi: modda almashinuvi natijasida hosil bo’lgan
mahsulotlar-o’t pigmentlari, mochevina, ammiak, og’ir metal tuzlari, dori
vositalarini ekskretsiyasi kurinishida namoyon bo’ladi.
Yo’g’on ichak mikroflorasi.
Yo’g’on ichakda doimiy ravishda 300 dan 500 gacha turdagi bakteriyalar
mavjud bo’ladi. Umumiy mikloflorani 90% asosan bifidobakteriyalar, qolgan 10%
ni ichak tayoqchasi, laktobakteriyalar, enterobakteriyalar, streptokokklar tashkil
etadi. Bifidobakteriyalar tomonidan sut kislota, sirka kislotasi, chumoli va yantar
(qahrabo) kislotalari, aminokislotalar, vitamin B1, B2, B12, B6, K; shuningdek
nikotin kislotasi, pantoten va foli kislotasi ishlab chiqariladi va ichaklarda so’riladi.
Bundan tashqari bakteriyalar gaz hosil qilishda ham qatnashadi (100 dan 500 ml
gacha 1 sutkada).
Dеfеkаtsiyа
Bir sutkаdа yo'g'on ichаk ichidа o'rtаchа 1,5-2 l ximus hаrаkаtlаnаdi. Suv vа
elеktrolitlаr so'rilib (yo'g'on ichаkning proksimаl qismidа), xаzmlаnish jаrаyoni
tugаgаnidаn kеyin аnаl' tеshik orqаli 150-250 grаmm shаkllаngаn аxlаt mаssаsi
аjrаtilаdi. Ichаklаrning qoldiqmahsulotlardan bo'shаtilishi - dеfеkаtsiyа (lot.
defаecаtio: de- qo'shimchа, yo'qotishni bеlgilаydi, fаex, fаecis - cho'kmа, quyqа).
Dеfеkаtsiyа to'g'ri ichаkdаgi bosim 40-50 sm suv ust. gа yetgаnidа pаydo
bo'lаdi.Dеfеkаtsiyаning normаl ritmi sutkаsigа bir, bа'zаn ikki mаrtа, odаtdа,
ertаlаb yoki kun dаvomidа sodir bo'lаdi. Ajrаlаdigаn nаjаs miqdori istе'mol
qilingаn ovqаt tаrkibigа bog'liq vа o'simlik tolаlаrini istе'mol qilgаndа sеzilаrli
dаrаjаdа ortаdi (ovqаt bilаn kаrtoshkа, sаbzаvot vа mеvаlаr, qorа non is'tеmol
qilgаndа) vа go'shtli ovqаtlаr qаbul qilgаndа kаmаyаdi.
Nаjаsning umumiy tаrkibi
Bеmor tuvаkkа bo'shаngаndаn kеyin hаmshirа nаjаsni umumiy ko'rik uchun
yuborishi shаrt, uning tаrkibidа qon аniqlаnsа bu hаqdа shifokorgа zudlik bilаn
mа'lumot bеrishi kеrаk. Sog'lom odаmdа sutkаlik nаjаs miqdori o'rtаchа 110 gr ni
tаshkil qilаdi, lеkin 40 dаn 260 gr gаchа o'zgаrib turishi mumkin. Erkаklаrdа nаjаs
miqdori аyollаrgа nisbаtаn, yoshlаrdа yoshi kаttаlаrgа nisbаtаn ko'proq bo'lаdi.
Nаjаs miqdori ovqаtning sifаti vа miqdorigа, ijtimoiy аhvoligа, kun tаrtibigа,
iqlimgа, istе'mol qilingаn suyuqlik miqdorigа, gormonаl tsiklgа (аyollаrdа
mеnstruаl tsiklgа) bog'liq. Agаr so'rilish buzilsа, ichаklаrdа hаrаkаtlаnish tеzligi
oshsа (entеritlаrdа) nаjаs miqdori 2500 gr gа ortishi (polifеkаliyа) mumkin,
qаbziyаtdа judа kаm аjrаlаdi.
Nаjаsning konsistеntsiyаsi vа formаsi undаgi suv, yog' vа klеtchаtkа
miqdorigа bog'liq; sog'lom odаmdа nаjаsdаgi suv miqdori 70% gа yаqin. Normаdа
nаjаs formаsi kolbаsаsimon, zichligi o'rtаchа bo'lаdi. Qаbziyаtdа nаjаs judа
zichlаshib qolаdi (uning 60% gа yаqini suvdаn iborаt), spаstik qаbziyаtdа esа, zich
shаrchаlаr “qo'y qumаlog'i” shаklini olаdi. Diаrеyаdа nаjаs suyuq xаzmlаnmаgаn
ovqаt bo'lаklаri vа turli xil аrаlаshmаlаr (mаsаlаn, vаbodа nаjаs shilliq pаrchаlаr
bilаn guruch suvi shаklidа, qorin tifidа no'xot sho'rvаsi ko'rinishidа) bo'lаdi.
Ichаklаrdа аchish jаrаyonlаri ustun bo'lsа, nаjаs yumshoq vа kupikli bo'lаdi. Nаjаs
formаsi vа konsistеntsiyаsini mаqsаdgа muvofiq tа'riflаsh mаqsаdidа Bristol'
shkаlаsidаn foydаlаnilаdi, bungа ko'rа qаbziyаtgа xаrаktеrli bo'lgаn nаjаsning 7 xil
tiplаri mаvjud.
Bristol shkalasi bo’yicha axlat shakli
Najas tipi
Najas shakli
1
Alohida qattiq qumaloq shaklda (qiyinchilik bilan
ajraladi)
2
Qumaloqlardan iborat kolbasasimon
3
Kolbasasimon qattiq yuzali
4
Kolbasasimon yoki ilonsimon shaklda, silliq, yumshoq
yuzali
5
Chegarasi aniq yumshoq sharchalar (yengil ajraladi)
6
Yumshoq qumaloqlar noaniq chegarali (bo’tqasimon)
7
Suvli najas qattiq qumaloqlarsiz (faqat suyuq axlat)
Axlat rangi unda o’t pigmentlariga bog’liq. Agar o’t kislotalari ichakka
tushmagan bulsa axlat kul rangda bo’ladi. Shuningdek axlat rangi iste’mol qilingan
ovqat va dori vositalariga ham bog’liq.
Axlat rangi
Sabablari
To’q-jigar rang
Aralash ovqatlda (normal axlat)
qoramtir-jigar rang
Go’shtli ovqat
och-jigar rang
O’simliklardan iborat taom
jigar rang-qizil
Uzgarmagan qon, fenolftalein, qizil
lavlagi, kakao
Qora
Uzgargan qon(hazm qilish tizimi
yuqori qismidan qon ketishi), vismut
preparatlari, faollashtirilgan ko’mir,
ko’p
miqdorda
jigar,
chernika,smorodina,qizil vino iste’mol
qilganda
Yashil-qora
Temir preparatlari
Yashil
Kuchaygan peristaltikada bilirubin va
biliverdin, sabzavotli parhezda
Tilla rang-sariq
O’zgarmagan bilirubin (ko’krak
yoshdagi bolalarda)
Olov rang-och-sariq
Sutli va sut mahsulotli parhezda
Oq yoki kul rang-oq
Gepatit, o’t yo’
XАZM А'ZOLАRI KАSАLLIKLАRINING UMUMIY
SIMPTOMLАRI. BЕMORLАRNI KUZАTISH VА PАRVАRISHLАSH
Xаzm а'zolаri kаsаlliklаri bilаn og'rigаn bеmorlаrdа turli tumаn shikoyаtlаr
kuzаtilаdi. Ayniqsа qorin sohаsidа og'riq, ko'ngil аynаshi, qаytqilish, o'qchish,
jig'ildon qаynаshi, ishtаxаning buzilishi, qаbziyаt, diаrеyа, mеtеorizm vа boshqа
simptomlаr tеz tеz kuzаtilаdi.
Qorindаgi og'riq
Qorindаgi og'riq qorin bo'shlig'ining ko'plаb kаsаlliklаridа kuzаtilаdi. Qorin
sohаsidа pеritonеаl vа vistsеrаl og'riqlаr fаrqlаnаdi.
Pеritonеаl og'riq xаzm а'zolаrini qoplovchi qorinpаrdаdаgi kаsаllik
jarayonlаridа pаydo bo'lаdi. Bundаy og'riqlаr doimiy, o'tkir, kеskir, kuchаyishi
o'zgаruvchаn,qorin dеvoridа kuchli kuchlаnishidа kuzаtilаdi.
Vistsеrаl og'riqlаr mе'dа ichаk trаktining motorik funktsiyаsi o'zgаrgаnidа
(spаzm, аtoniyа, to'qimаlаri shikаstlаngаndа), dаrdsimon, sirqirаgаn, tаrqoq
xаrаktеrdа bo'lаdi.
Qorindаgi og'riq fаqаtginа xаzm а'zolаri o'zgаrishlаridа emаs, bаlki boshqа
kаsаlliklаrdа hаm pаydo bo'lаdi. Mаnа, mаsаlаn, miokаrd infаrktining gаstrаlgik
vаriаntidа kаsаllik bolshlаng'ich pаytlаridа epigаstrаl sohаdа o'tkir og'riq pаydo
bo'lаdi.
Og'riqning lokаlizаtsiyаsi аniqlаngаn dаrаjаlаridа zаrаrlаngаn а'zoni
ko'rsаtishi mumkin. Mе'dа vа o'n ikki bаrmoq ichаkdаgi og'riqlаr, odаtdа,
epigаstrаl sohаdа joylаshаdi vа ovqаt qаbuli bilаn bog'liq bo'lаdi. “Эrtа”
boshlаnаdigаn og'riqlаr (birdаn ovqаt qаbulidаn kеyin yoki ovqаtlаngаndаn kеyin
bir soаt mobаynidа) mе'dаning zаrаrlаngаnini (yаrа borligini) bеlgilаydi, “kеchki”
boshlаnаdigаn (ovqаtlаngаndаn 2-3 soаt o'tgаnidаn kеyin) og'riqlаr o'n ikki
bаrmoqli ichаk kаsаlliklаridа kuzаtilаdi. Ichаklаr zаrаrlаngаnidа og'riq qorinning
pаstki yаrmidа joylаshаdi, ovqаt qаbuli bilаn bog'liqligi yo'q.
Og'riq xissi yengil diskomfort sеzgisini xis qilishdаn, to chidаb bo'lmаs,
аzoblovchi og'riq - kolikаgаchа bo'lishi mumkin. Kolikа (grеk. kolikos -
ichаklаrdаgi og'riqdаn аzoblаnish) qorindаgi qo'qqisdаn dаrdsimon og'riq xuruji
bo'lib, ko'pinchа qorin bo'shlig'i а'zolаri kаsаlliklаridа rivojlаnаdi.
Ichаk kolikаsi - ko'pinchа to'sаtdаn boshlаnuvchi (dаrdsimon) og'riq xuruji
bo'lib, ichаkning turli qismlаridа sеzilаdi, mеtеorizmdа kuzаtilаdi gаz chiqib
kеtgаnidаn kеyin yengillаshаdi. Ichаk kolikаlаrini аsosiy ko'rinishi - tеnеzmlаr
(yoki to'g'ri ichаk kolikаsi, rеktаl kolikа). Tеnеzmlаr (grеch. teinesmos - soxtа
xojаt chаqirig'i) - ko'pinchа kаsаllik tufаyli аzobli dеfеkаtsiyа xoxishi ko'p
bo'lmаgаn shilimshiq miqdori аjrаlishi bilаn kеchаdi. Tеnеzmlаr to'g'ri ichаk
muskullаri spаzmi bilаn o'zаro bog'lаngаn; ulаr zаrаrlаnish borligidаn (mаsаlаn,
ichburug', proktit, to'g'ri ichаk o'smаlаri, gеmorroy vа boshqаlаr) dаlolаt bеrаdi.
O`t pufagi kolikasi (yoki jigar kolikasi) – o`t pufagi tosh kasalligining asosiy
simptomi. Og`riq odatda o`ng qovurg`a ostida bo`lib, butun qoringa, o`ng yelka va
kurak oralig`iga irradiatsiyalanadi.
Pankreatik kolikada og`riq chap qovurg`a osti va chap kurakka tarqaladi.
Qorindagi og`riq bilan birga bo`ladigan holat ikkita kategoriyaga ajratiladi.
1. Qorin bo`shlig`i organlarining hayotga xavf solmaydigan kasalliklari.
Bunda «yengil» - bemor chiday olagigan og`riq bo`lib u bemorning umumiy
holatining buzilishiga olib kelmaydi; yuqori gaz hosil qilish(meteorizm),ko`ngil
aynishi kuzatilishi mumkin. Odatda, bemor bu buzilishlarning sabablarini ayta
oladi(ko`p ovqatlanish, alkogolni ko`p iste`mol qilish, parhezning buzilishi). Bunda
yuqori harorat va suyuq ich ketishi kuzatilmaydi.
Bundan tashqari qorindagi o`tkir bo`lmagan og`riqda uni e`tibor bilan
kuzatish kerak. Ko`p holatlarda xavfli kasalliklar kichik og`riqli holatlardan
boshlanadi, ayniqsa bolalarda, qari kishilarda.
2. Hayot uchun xavfli bo`lgan qorin bo`shlig`i organlari kasalliklari. Qorinda
birdan paydo bo`ladigan kuchli og`riq, ko`ngil aynishi, qusish, ich ketmasligi,
qorin shishishi, qorin devorining tirishishi bilan birgalikda sodir bo`ladi. Bu holat
“o`tkir qorin” termini bilan ataladi.
Qorindagi og`riqlarda og`riq qoldiruvchi, susaytiruvchi moddalar, klizmalar
va grelkalarni shifokorlar sababini aniqlamasligiga qadar qo`llab bo`lmaydi, chunki
bu diagnostikani qiyinlashtiradi, hattoki kasal holatining yomonlashuviga ham olib
kelishi mumkin.
Agarda bemorda qorinda og`riq bo`ladigan bo`lsa zudlik bilan shifokorni
chaqirish kerak, bemorni yotqizish va unga suv va ovqat bermaslik kerak.
Ko`ngil aynishi (lot. nausea) – ko`krak osti, ko`krak, halqum va og`iz
bo`shlig`ida noqulaylik bo`lib, ko`pincha qusish bilan davom etadi. Ko`ngil aynishi
so`lak oqishi, teri qoplamlari oqarishi, yuqori teri ajralishi, bosh aylanishi, qon
bosimi pasayishi bilan birga kechishi mumkin. Bu simptomning rivojlanishida
qusish markazining qo`zg`alishi yotadi. Agar ko`ngil aynishi soatlab davom
etadigan bo`lsa, hamshira bemorga holatni vaqtincha yengillashitirishni o`rgatishi
kerak-kichik porsiyalar orqali gazlanmagan mineral suvni ichish.
Qusish (yunon. emesis) – oshqozon ichidagi massaning og`iz orqali
noixtiyoriy ajralishi. Ko`pincha qusish ko`ngil aynishidan so`ng kechadi. Qusish
faqatgina hazm qilish organlari kasalliklarida emas balki yuqumli kasalliklarda,
zaharlanishlarda, buyrak kasalliklarida, qandli diabetda, gipertonik kasalliklarda,
nerv kasalliklarida kuzatiladi. Qusish bemor holatini yomonlashtirishi, organizmni
suvsizlantirishi va elektrolitlar yo`qotilishiga sabab bo`ladi. Bemorning hushini
yo`qotganda qusish massalari bilan aspiratsiyasi bo`lishi mumkin, bu esa o`pka
yallig`lanishiga sabab bo`ladi; uzoq aspiratsiya asfiksiyaga olib kelishi mumkin.
Og`ir qusish ko`pincha oshqozon shilliq qavatining buzilishiga olib kelib,
oshqozon qon ketishiga olib kelishi mumkin(Mellori-veyss sindromi).
Aspiratsiya (lot. aspiratio – bo`g`ilish) – pastki nafas yo`llariga havo bilan
suyuqliklar va yot jismlarning tushishi. Aspiratsiya o`tkir yo`tal, ba`zida nafas
yetishmovchilig va hush yo`qolishi bilan kechishi mumkin.
Asfiksiya (yunon. asphyxia – pulsning deyarli yo`qolishi) – nafas
yetishmasligi, qon va to`qimalarda karbonat angidrid ortib ketib kislorod
yetishmasligi kuzatiladi.
Qusish bo`lganda uning ovqat qabul qilish bilan bog`liqligini aniqlash kerak.
Oshqozon sababli qusish odatda bemor holatini yengillashtiradi, lekin nerv
sistemasida qusish ovqat bilan bog`li bo`lmagani uchun bemorga yengillik
keltirmaydi. Qusish massalarida hazm qilinmagan ovqat qoldiqlari, shilliq, o`t
suyuqligi, qon qoldiqlari bo`lishi mumkin. Oshqozon yoki o`n ikki barmoqli ichak
shilliq qavatidan qon ketishida qusish massalari qo`ng`ir oqra rang- “kofe qoldig`I”
rangida bo`ladi: gemoglobinning oshqozon suyuqligidagi xlorid kislota bilan
kimyoviy reaksiyasi natijasida hosil bo`ladigan gematin hisobiga. Qizilo`ngach va
oshqozonning kardial qismidagi kengaygan venalardan qon ketishida o`zgarmagan
qon bilan butun og`iz orqali qusish kuzatiladi.
Qusayotgan bemorga yordam ko`rsatish. Qusish vaqtida ular odatda
instinktiv tarzda o`zlari uchun qulay holatga keladi. Agar bemor hushida bo`lmasa,
uni yarim o`tirgan holatga keltirish yoki uni yonbosh yotqizib, boshini pastga egish
kerak. Qusish massalarini nafas yo`llariga tushishining oldini olish uchun bemor
orqasi bilan yotmasligi kerak. Polga tog`ora qo`yish, og`iz burchagiga esa sochiq
qo`yish kerak.
Hamshira bemorning holatini kuzatishi va qusish massalarining
aspiratsiyasining oldini olishi kerak.
Qusish massalarida qon bo`lganda bemorni to`shagiga yotqizib, zudlik bilan
shifokorni chaqirish kerak. Shifokor kelgunga qadar epigastral sohaga muz qo`yish
mumkin, Pulsni sanash va Arterial bosimni o`lchash kerak.
Qusish massalarini yig`ish uning miqdori va tarkibini laboratorik tekshiruvda
aniqlash uchun amalga oshiriladi. Yig`ish uchun og`zi keng 2 l hajmdagi va
qopqog`i bo`lgan shisha idish qulay hisoblanadi. Agar qusish qaytalanadigan
bo`lsa, qusish massalarini alohida idishlarga yig`ish kerak. Qusish massalarini
shifokor kelgunga qadar saqlash kerak. Qusish massalarini zararlantirish uchun
qopqoq bilan yopilgan idishga quruq oxakli xlor sepiladi va aralashtiriadi. 1
soatdan so`ng u kanalizatsiyaga oqiziladi.
Kekirish (lot. eructatio) – birdaniga noixtiyoriy ba`zida ovozli bo`lib
oshqozon yoki qizilo`ngachda yig`ilgan havoni chiqarib yuborish. Kekirish
oshqozon tarkibining kichik qismining og`izga tushishi bilan birga bo`lishi
mumkin. Havo bilan kekirish aerofagiyada kuzatiladi. Aerofagiya (yunon. aeros -
havo, phagein – yemoq, yutmoq) – mo`l miqdordagi havoni yutib keyin esa
kekirish; uni tez ovqatlanishda, bir qator oshqozon-ichak kasalliklarida, psixik
kasalliklarda kuzatish mumkin.
Kekirish og'izda kislota ta’mi bilan birga bo'lishi mumkin (oshqozon
sekretsiya, me'da-xlorid kasallik amplifikasyon) yoki achchiq (qachon o'n ikki
barmoqli ichak dan me'daga safro tashlab), chirigan tuxum hidli (gastrit bilan,
pilorik stenoz) .
Noxush ta'm va hidni his qilish bemorga katta noqulaylik tug'dirishiga olib
keladi. Bu alomatlar borligi har ovqatdan so'ng bemorga tish chayish tavsiya
etiladi, suv yoki qaynatilgan suvi o'tlar (yalpiz, moychechak va hokazo) bilan
og'zini chayqash.
Jig’ildon qaynashi, zarda qilish (Lot. pyrosis.) - ko'krak yoki qorinning
epigastral sohasi atrofidagi kuydiruvchi harakterdagi og’riqqa, ko'pincha
qizilo'ngachga me’da xlorid kislotasini ko’tarilishi va qizilo'ngach silliq mushak
spazmı hisobiga vujudga keladi. Sabablari: reflyuks-ezofagit, oshqozon va o'n ikki
barmoqli ichak yarasi kasalligi, o't yo'llarining kasalliklari, diafragma churralarida
bo'lishi mumkin.
Jig’ildon qaynashini yo'qotish uchun bemorga shifokor tomonidan tavsiya
etilgan dori-darmon berilib, unga stakan sut, mineral yoki qaynatilgan suv beriladi,
uyqu vaqtida karavotning bosh tomoni ko'tariladi.
Ishtaha yo’qolishi
Bemorlarda ovqat hazm qilish tizimi kasalliklari ko'pincha ishtahaning
buzilishiga olib keladi. Ishtaha (lotin appetitio - kuchli istak, xohish)
ovqatlanishdan oldin va ovqat bilan bog'liq yoqimli tuyg'uga ataladi. Ishtahaning
buzilishining quyidagi turlari mavjud:
Ishtahani pasayishi. Me’da sekretsiyasini kamayishi va oshqozonning
kislotaligini kamayishi tufayli vujudga keladi. Ishtaha butunlay
yo'qolishi anoreksiya deyiladi.
-
Ishtahani oshishi. Ko'pincha oshqozon yarasi, pankreatitda kuzatiladi.
Patologik Ishtahani oshishi Bulimiya deyiladi. Bulimiya organik miya kasalligining
namoyon bo'lishi mumkin.
-
Ishtahani buzilishi (pikatsizm)- kul, ko'mir, bo'r, ohak, kesaklarni
iste'mol qilishga hohishni vujudga kelishi. pikatsizm ovqat markazini funktsional
holati o'zgarishlari tufayli vujudga keladi. (masalan, homiladorlik, temir tanqisligi
anemiyasi). ishtahani buzilishi ayrim oziq-ovqat masalan go'sht va go'sht
ovqatlarga bo’lishi oshqozon saratonida kuzatiladi.
Meteorizm (yunoncha meteorismos - yuqoriga ko'taruvchi) - ovqat hazm
qilish traktida ortiqcha gazlar yig'ilishi va ularni chiqarlishini buzilishi. Meteorizm
qorinda og'rig, og'irlik hissi kabi namoyon bo'ladi. Gazlar tashqariga chiqqandan
keyin bu alomatlar yo'qoladi. Kasal tez-tez gaz chiqarishi bezovta qiladi (kuniga
20-dan ortiq).Kuchaygan ichak peristaltikasida qorinda baland tovushli qurullash
paydo bo'ladi.
Meteorizmning asosiy sabablari quyidagicha:
Ichaklarda ko’p gazl hosil qiluvchi mahsulotlarni iste’mol qilish: sut, javdar
non, karam, kartoshka, no'xat, loviya va boshqalar.
ovqat hazm qilish trakti kasalliklari - aerophagia, surunkali kolit,
disbakterioz, pankreatit, va boshqalar.
Ichak parezi - qorin organlari bo'yicha operatsiyalardan keyin, va og'ir
patologiya: insult, tromboz, tutqich tomir va boshq.
meteorizm bilan bezovtalanayotgan bemorlarga birinchi navbatda, parhez
tuzatishni o'z ichiga oladi.
Bemorga, kukun yoki tabletka shaklida faollashtirilgan ko'mir, romashka
choy, ukrop urug'idan qaynatma 2-3 marta berish.
Diareya
Ich ketishi yoki diareya (yunon-diiya harakatlari, rriyo-muddati) - tez-tez
defeksatsiya (kuniga 2 martadan ortiq), bunda axlat massasi suyuq. Diareya odatda
tezlashtirilgan ichak peristaltikasi bilan bog'liq va bu tez harakatlanish natijasida
ichaklar orqali va ichak mahsullarini tezlashtirilgan evakuatsiya qilish natijasida
yuzaga keladi. Diareya, shuningdek, ichakda suv va elektrolitlar so’rilishining
kamayishi, ichak bo'shlig'iga sekretsiyani kuchayishi va shilimshiqni oshirib
yuborishga asoslangan. Agar bu ichak shilliq qavatining yallig'lanishiga olib
keladigan bo'lsa, suyuq axlatda turli xil qo’shimchalar paydo bo'ladi. Diareyaning
asosiy sabablari quyidagicha.
Oshqozon-ichak traktining kasalliklari - sekretor etishmovchiligi, oshqozon
saratoni, oshqozon yarasi, nospesifik kolit, pankreatit, gepatit, jigar sirozi va
boshqalar bilan gastrit.
Ichak infektsiyalari - dizenteriya, xolera va boshqalar.
Disbakterioz.
Zaharlanish, jumladan, oziq-ovqat zaharlanishi.
Endokrin tizim kasalliklari - tirotoksikoz, diabet va boshqalar.
Metabolik kasalliklar - gipovitaminoz, amiloidoz va boshqalar.
Yatrogenik sabablar orasida ichni bo’shashtiruvchi dori vositalari, magneziy
tuzlari bo'lgan antasidlar va boshqalar mavjud.
Alimentar sabablari – ortiqcha ovqatlanish, shoshilib ovqatni iste'mol qilish,.
Psixogen sabablar - stressli holatlarda, ayiq kasalligi deb atalishi mumkin;
mumkin bo'lgan ertalab diareya - "diareya-signal soatlari".
Patalogik jarayonnig joylashish o’rniga ko’ra diareya enteral (enteritda-
ingichka ichakning yallig’lanishi) va kolitik (kolitda- yo’g’on ichakning
yallig’lanishi) turlari farqlanadi.
Enteral diareyada sutkasiga 3-6 marta juda ko’p, suyuq, sariq-yashil tusli ich
ketadi. Kolitik diareya uchun sutkasiga 10 marotaba va undan ham ko’proq ich
ketishi xarakterli. Najas
odatda kam, kichik bo’lakli, ko’pincha
“tupiksimon”,shilliq aralash, ba’zi hollarda esa qon aralash ham bo’lishi mumkin.
Diareya bilan og’rigan bemorlar parvarishi. Bu birinchi navbatda bemor
tanasi, shuningdek yotoq joyi va kiyimini toza saqlashdan iborat. Bemor hojatini
unitazda emas, balki shifokor najasni tekshirishi uchun tuvakda bajarishi kerak.
Har bir hojatdan so’ng bemorning orqa chiqaruv teshigini atrofi kuchsiz
dezenfiksiyalovchi moddalar bilan ohista artish kerak.
Uzoq davom etadigan og’ir diareya organizmning ko’p miqdorda
elektrolitlarni (K, Na, Mg va boshqalar) yo’qotishiga, suvsizlanishiga va arterial
bosimini tushushiga olib keladi. Shuning uchun hamshira doimo bemor ahvolini,
puls sonini, arterial bosimini, bemor qabul qilgan suyuqlik hajmini, bemorning
necha marotaba hojatga chiqqanini va najas ko’rinishini kuzatib borishi kerak.
Bemor og’irligi har kun o’lchanib, qayd qilib borilishi zarur.
Ko’pincha diareyaga turli infeksiyalar sabab bo’ladi. Shuning uchun
avvalambor diareya sababchisini yo’qotish kerak. Bunday bemorlarga palatada
deraza oldidan joy ajratiladi, bemorga zarur buyumlar qoldiriladi. Bemor palatasi
kuniga 2-3 marotaba nam holda tozalanishi zarur. Pol issiq sovunli vasodali suv
bilan artiladi, eshik ushlagichi, tualet o’tirg’ichi, unitaz va tualet poli suyuq
dezinfeksiyalovchi eritma bilan artiladi. Bu tozalov uchun alohida chelak va
lattadan foydalaniladi. Bu chelak va latta ham vaqti vaqti bilan dezinfeksiyalab
yoki qaynatib tozalanib turiladi.
Bunday bemorlarga tegishli ovqat idishlari boshqa bemorlar ovqat
idishlaridan ajratilgan holda alohida sovun va sodali issiq suvda yuviladi, 15 min
qaynatiladi va alohida saqlanadi. Ovqat qoldiqlari ham xlorli ohak bilan 1:2
nisbatda aralashtirib, 1 soatga qoldiriladi va so’ngra zararsizlangandan so’ng
kanalizatsiyaga to’kiladi.
Agar bemor alohida tuvakdan foydalangan bo’lsa, tuvak dezinfeksiya
qilingandan so’ng, qo’shimcha skameyka ustiga, ostiga toza qog’oz qo’ygan holda
qo’yiladi. Tuvak har gal almashtirilganda ostidagi qog’oz olib yoqib yuboriladi va
o’rniga boshqasi qo’yiladi. Tuvakdagi siydik va najas quruq xlorli ohak bilan 1:2
nisbatda aralashtirib 1 soatga qo’yiladi. So’ngra kanalizatsiyaga to’kib tashlanadi.
Bemor buyumlari har kuni dezinfeksiyalovchi moddalar bilan yuvilishi, so’ngra
kamida 15 minut qaynatilishi zarur. Iflos choyshablar alohida yig’iladi va sovun-
sodali suv solingan bakka 15 minutga solib qo’yiladi. Najas tekkan choyshablar
suv bilan yuvilib, quruq xlorli ohak solingan idishga 1 soat solib qo’yiladi.
Bemorga qarovchi hamshira ham yuqoridagi tozalov ishlarini bajarganda
ustiga xalat kiyishi, gigienik qoidalarga rioya etishi zarur. Tozalov ishlari tugagach
albatta qo’lini sovunlab yuvib, zararlangan xalatni yechishi ,oyoq kiyimini
dezinfeksiyalovchi moddalar bilan artishi zarur. Hamshira diareya bo’lgan
bemorga har kuni kamida 1,5-2 l suyuqlik,ya’ni limon choy , na’matak qaynatmasi
yoki chernik sokidan ichib turishi lozimligini tushuntirishi zarur.
Ixtiyorsiz defekatsiya odatda defekatsiyani idora etuvchi nerv tizimi
zararlanganda turli kasalliklarda, bemor hushini yo’qotganda, (miyaga qon
quyilganda) yuzaga keladi. Najas tutaolmaslik mahalliy yallig’lanishda, to’g’ri
ichak sfinkterining kuchli travmalarida kuzatilishi ham mumkin. Najasini tuta
olmaydiga bemorlar alohida palataga yotqiziladi. Bunday bemorlarni ovqat ratsioni
yuqori kaloriyali va oson so’riluvchi bo’lishi kerak. Har ertalab bemorlarga
tozalowchi klizma qilinadi. Najas tuta olmaydigan bemorlar maxsus rezinali
tuvakka o’tirishi yoki maxsus jihozlangan krovatda yotishi zarur. Bunday bemorlar
tanasi tozaligiga alohida e’tibor berilishi zarur. Tez-tez bemor belyolari almashtirib
turishi zarur.
Qabziyat yoki konstipatsiya( lot. Constipation- yig’ilish, to’dalanish degan
ma’noni anglatadi) najasning uzoq to’planib qolishi yoki defekatsiyaning to’liq
bo’lmasligi oqibatida(100 gr/ sut) to’planib borishi. Qabziyat ichak motorikasining
buzulishi, defekatsiya xohishining kuchsizlanishi bilan bog’liq holda yuzaga
chiqadi. Najasning ichak bo’shlig’idagi normal harakatiga MIT dagi organik
o’zgarishlar ham to’sqinlik qiladi. Qabziyat ichak kasallanmagan hollarda ham
vujudga kelishi mumkin. Masalan noto’g’ri ovqatlanishda yoki och qolganda,
organizm suvsizlanganda yoki oson so’riluvchi ovqatlar istemol qilganda, o’simlik
kletchatkasi yetishmaganda (peristaltika aktivatori) kuzatiladi.
Surunkali qabziyat uchun quydagi simptomlar xarakterli:
Kuchanish vaqti umumiy defakatsiya vaqtining 25% ni tashkil etadi. Qattiq
najasning fragmentatsiyasi 4 defekatsiya aktida kamida 1 marotaba kuzatiladi.
Defekatsiya to’liq bo’lmasligi kamida defekatsiyaning har 4 aktida 1 marotaba
seziladi. Najas chiqishiga to’sqinlik ham kamida defekatsiyaning har 4 aktida 1
marotaba seziladi. Defekatsiya kamida haftada 3 marotaba kuzatiladi.
Qabziyatning asosiy sabablari: yo’g’on va ingichka ichakning yallig’lanish
kasalliklari, ichak boshlig’ida to’siqlarning bo’lishi (mexanik qabziyat) masalan :
qorin bo’shlig’I o’smasida, bachadon yiriklashishi hisobiga (xomiladorlikda)
ichakda bosim ortib ketishida, to’g’ri ichakda poliplar bo’lganida kuzatiladi.
Pastki ichakdagi peristaltikani susaytiradigan kasalliklar ; paraproktit,
gemaroy, anus yoriqlari va fistulasidir.
Ekzogen zaharlanish - qo'rg'oshin, simob, talli, vismut bilan surunkali kasb
kasalligi zaharlanishi; giyohvandlik, uzoq muddatli chekish.
Endogen zaharlanish - masalan, surunkali buyrak etishmovchiligida.
Endokrin tizim kasalliklari - gipoterioz, diabet va boshqalar.
Suv-elektrolit metabolizmasini buzish - degidratatsiya, kaliy etishmovchiligi,
yurak etishmovchiligi va boshqalar.
Oziqlantirish va dietani buzish - parhezda kam miqdordagi kletchatkaning
miqdori, suyuqlikni iste'mol qilishni cheklash, "quruq" taomlarni iste'mol qilish,
ichaklarning tarkibini - kuchli choy, kakao, oq non va boshqalarni bo'shatish qiyin
bo'lgan taomlarni iste'mol qilish.
Yatrogen omillar - ichak motor faoliyatini susaytiruvchi doridan foydalanish
(narkotik analgetiklar, antidepressantlar, nosteroid yallig'lanishga qarshi agentlari,
b-blokatorlar, kaltsiy kanal bloklovchilar, va boshqalar) yoki tarkib suvsizlantirish
(masalan, diuretiklar). Bir vaqtning o'zida bir nechta preparatlarni qo'llash
konstipatsiyani kuchaytirishi va saqlab turishi mumkin.
Neyrogen omillar
Gipodinamika - to'shakda uzoq umr ko'rgan bemorlarda ich qotishi.
Ichakning motor funktsiyasi buzilishining xususiyatiga qarab atopik va
spastik konstipatsiyaga ajratiladi.
• Ichaklar mushaklari-turining zaifligi va ichak devorining ta’sirlanish
darajasining pastligi, shuningdek, qo'shni organlarning kasalliklari bilan bog'liq
bo'lgan intestinal atoniyada (atonik ichak tutilishida), ichakning tarkibiy qismini 7
kungacha yoki undan ortiq muddatgacha davom ettiradi. Atonik ichak tutilishi
bilan najas silindr shaklida bo'ladi.
• spastik qabziyat ichak motorikasi kuchaygan, biroq bo'ylama harakatdan
segmentar ichak harakatlari ustun.
Qabıziyatda, bemorlarda qorinda og'riq, ichakning to'liq boşhaltılmaganlik
his-tuyg'usi kuzatiladi.
Qabziyat bilan og'rigan bemorlarni davolash. Qabziyatni bartaraf qilish
uchun, imkon qadar motor faoliyatini oshirish kerak. Bu, bemor bilan suhbat
o'tkazish nima uchun ich qotishini sababini tushuntirish, turmush tarzi va
ovqatlanish tartibini o’zgartirish zarur. ichak 2-3 kun ichida faqat bitta stul to'liq
bo'shatilishini bilishi kerak. To'rt mahal ovqatlanish tavsiya qilinadi: sut kislotali
mahsulotlar (kefir, qatiq), yangi javdar non, meva va rezavorlar nordon navlari
( olxo'ri, olma, va boshqalar), asal, sabzavot, o'tlar, grechka, gazli ichimliklar,
quritilgan (o'rik, o'rik). Ichakning ishi sabzavot, meva va rezavor mevalaridan
olingan organik kislotalar va shakarlar bilan yaxshi rag'batlantiriladi. Shuning
uchun qabziyatda, ko'rsatilgan meva va sabzavot sharbatlari, anjir, xurmo va banan,
olma zarur.
Shifokor tomonidan rektal shamcha (bisakodil) gipertonik huqna tavsiya
etiladi. fekal tosh qattiq bo'lsa, kechasiga yog’li huqna va ertalab rektal-sham
kiriting. Qotib qolgan najas hollarda klizmalari samarali emas, barmoqlarni kiritish
kerak. Buning uchun, hamshira, bemor ostida sudna qo’yib rezina qo'lqop kiyadi va
vazelin bilan o'ng qo'lning o'rta va ko’rsatkich barmoqlarini to'g'ri ichakka kiritib
axlatni qismlarga bulib tashlash kerak, keyintozalovchi klizma qo'yish kerak.
Gastrointestinal qonash
Qon najasi gastrointestinal qonashning muhim belgisidir. Qon ketish
manbaining lokalizatsiyasiga qarab, najas ranglari turli xil ranglarga ega bo'lishi
mumkin – qoramtirdan to’q qora ranggacha. Oshqozon-ichakdan qon ketishini eng
muhim klinik alomatlaridan Gematomezis (. Qonli qusish Lotin haematemesis) Va
melena (yunoncha melanos - qora). Bunda holsizlik, bosh aylanishi, quloq
shang'illashi, bosh aylanishi, bexushlik, teri va shilliq pardalarida, tez-tez, zaif
to'ldirish yurak urish, qon bosimi pasayishi paydo bo'lishi mumkin.
Gastrointestinal qonash bilan og'rigan bemorni davolash. Agar bemor
yuqorida ko'rsatilgan belgilarga ega bo'lsa, hamshira darhol shifokorga bu haqda
xabar berishi va birinchi navbatda bemorni birinchi yordamini berishi kerak.
Shifokorni chaqirib, bemorni gorizontal yotqizib (qon bosimi tushganida,
yotoqning oyoq uchi ko'tarish) qo'yishi kerak. Unga gapirish va chekish
taqiqlangan bo'lishi kerak. Bemorga ovqat yoki ichimlik berilmaydi. Oshqozon
joyiga muz qo'yishingiz mumkin. Hamshira qon guruhi turini va rezus omilni
aniqlash laborantni chaqirib aniqlashtirishi, shuningdek qonda hematokrit va
gemoglobin aniqlashi kerak. Yurak urishini soni va qon bosimini har 30 daqiqada
nazorat qlishi,ongi, teri rangi umumiy holatini kuzatishi zarur. Shifokorning
retsepti bo'yicha gemostatik agentlar parenteral yo'l bilan buyuriladi.
Qon ketishdan keyingi kunlarda bemorni parvarish qilish ham muhim
ahamiyatga ega. Bemor 3 dan 5 kungacha qat'iy yotoq tartibga rioya qilishlari
kerak. 24-48 soat ochlik - ularga ovqat va suyuqliklarni taqiqlash kerak.
Keyin esa suyuq, iliq yoki sovuqroq ovqat-sut, jele, tuxum oqsili beriladi.
Hamshira bemorni o`zi ovqatlantirishi, bemor tomonidan vrach ko`rsatmasini
bexato bajarishini nazorat qilishi kerak. Gemorroidal qon ketishda qabziyatga
qarshi kurashish kerak.
Axlat tekshirishi
Axlat tekshiruvi-MIT kasalliklarida asosiy tekshiruv bo`lib hisoblanadi.
Tekshiruv aniqligi bemorning tekshiruvga tayyorlashga bog`liq bo`ladi.
Axlatning keyingi tekshiruv turlari farqlanadi.
Koprologik tekshiruv (grek. Kopros-axlat)-hazm traktining turli qismlarida
ovqat hazm bo`lishini o`rganadi:
Rangi,
zichligi(konsistensiyasi),
hidi,
reaksiyasi(pH)
va
qo`shimchalarning mavjudligi(ovqat qoldiqlari, yiring, qon, shilliq, gelmintlar);
Oqsil qoldiqlari(muskul va biriktiruvchi tola), uglevod qoldiqlari
(o`simlik hujayrasi va kraxmal), yog` qoldiqlari(neytral yog`, yog` kislotasi,
sovun), hujayra qoldiqlari (leykositlar, eritrositlar, makrofaglar, ichak epiteliysi),
kristallik hosila(tripelfosfati, kalsiy oksalat, xolesterin kristallari), shilliqni aniqlash
uchun axlatni mikroskopik tekshiruvdan o`tkaziladi.
Qonning aniq pigmentini, strekobilin, ammiak va aminokislotalarni
aniqlash uchun axlatni kimyoviy analizdan o`tkaziladi.
Axlatda yashirin qonni tekshiruvi-Gregersen Veber reaksiyasi.
Sodda hayvonlar va gelmintlar tuxumini axlatda aniqlash tekshiruvi.
Ichak infeksiyasi qo`zg`atuvchisini aniqlash uchun bakteriologik tekshiruv
qo`llniladi
Bemorni axlat topshirishga tayyorlash:
Medikamentlar bekor qilinishi: axlatning tashqi ko`rinishiga ta`sir
ko`rsatadigan, mikroskopik tekshiruvga xalal beruvchi va ichaklar peristaltikasini
kuchaytiradigan preparatlar 2-3 kun oldin to`xtatiladi. Bunday preparatlar qatoriga
vismut, temir, bariy sulfat, pilokarpin, efedrin, neostigmin metilsulfat, aktivlangan
ko`mir preparatlari, shuningdek yog`lardan tayyorlangan rektal shamchalar ham
kiradi. Moyli huqnalar ham o`tkazilmaydi.
Ovqat rejimini to`grilash: tekshiruvdan 5 kun oldin bemorga maxsus dieta
buyuriladi.
Odatda Shmid (2250kkal) yoki Pevzner (3250kkal) dietasi buyuriladi.
Shmid dietasi tarkibiga bo`tqa, yog`siz go`sht, kartoshka pyuresi, tuxum, bug`doy
non va ichimliklar (sut, choy, kakao) kiradi. Pevzner dietasi maksimal ovqat
yuklamasi asosida tuzilgan. Uning tarkibiga qovurilgan go`sht, grechixa va guruch
bo`tqasi,
qovurilgan kartoshka, salatlar, karam, moy, bug`doy non, yangi
mevalar va sharbat kiradi. Bu dietalar yordamida ovqatning o`zlashtirish bosqichini
(ovqat hazm qi,ish kamchiligi bosqichi) amalga oshirish mumkin. Masalan, Shmidt
dietasida sog`lom odam axlatida ovqat qoldiqlari aniqlanmaydi, Pevzner dietasida
