XIMIYALIQ USILDIŃ INTEGRACIYALIQ QORǴAWDAǴI ORNI, ONIŃ RAWAJLANIW BAǴDARLARI Reje: 1. Ximiyalıq usıldıń integraciyalıq qorǵawdaǵı ornı, onıń rawajlanıw baǵdarları. 2. Bul usıldıń kemshiliklerin joǵaltıwdaǵı tiykarǵı jolları. 3. Ósimliklerdi ximiyalıq qorǵaw quralları pániniń mánisi, wazıypaları hám áhmiyeti, qısqasha rawajlanıw tarıyxı. O`zbekstan Respublikası, Qaraqalpaqstan jag`dayında tiykarg`ı awıl xojalıg`ı eginleri esaplang`an paxta, salı, biyday, ju`weri, tarı, ovosh-palız, ot-jemlik eginler, miywe ag`ashları egilip jıl sayın alınatug`ın o`nimlerin ko`beytiw boyınsha jumıslar alıp barılmaqta. Ko`rsetilgen egin tu`rlerinin` bir neshshe sortları o`ndiriste egilmekte, morallıq jaqtan tozg`anlarının` ornı bu`gingi ku`ni talapqa juwap beretug`ın tu`rleri menen almastırılmaqta. Awıl xojalıg`ı diyxanshılıg`ının` baslı wazıypası, egilip kiyatırg`an eginlerden joqarı o`nim alıw, bir waqıtta qollanılıp atırg`an agrotexnikalıq ilajlardın` qorshag`an ortalıqqa zıyanlı ta`sirin boldırmaw. Qollanılatug`ın agrotexnikalıq, texnologiyalıq jumıslardın` bir-birine paydalı ta`sirin arttırıp, gektardan alınatug`ın o`nimdarlılıqtı asırıw, o`zine tu`ser bahasın arzanlatıw. Sonlıqtan da aldıng`ı is ta`jriybelerdi, ilimiy jan`alıklardı o`ndiriske endiriw ushın olar ekonomikalıq jaqtan o`zin aqlag`anda ken` en jaydırıladı. Awıl xojalıg`ı o`ndirisine qoyılıp atırgan talap a`sirese elimiz rawajlanıwının` bazar ekonomikasına o`tiwi menen ja`nede ku`sheydi. Awıl xojalıg`ı diyxanshılıg`ında islenetug`ın agrotexnikalıq ilajlar eginlerdin` zu`ra`a`tliligin, o`nimnin` sapasın asırıwg`a qaratılıwına qaramastan, ayırım jag`daylarda ju`z bergen keri faktorlar ta`sirinen o`nim mug`darı, sapası keskin kemeyetug`ınlıg`ı belgili. Diyxanshılıqtın` rawajlanıw tariyxın, bu`gingi mashqalalardı alıp qarag`anda bul faktordın` tiykarın awıl xojalıg`ı eginlerinde payda bolatug`ın zıyankesler, kesellikleri ha`m jabayı sho`pler tutadı. Sebebi o`tkerilgen joqarı agrotexnikalıq ilajlarg`a qaramastan eginlerdin` zıyankesleri, kesellikleri ha`m jabayı sho`plerinin` (zıyanlı faktorlar) keltiretug`ın unamsız ta`sirlerinen alınatug`ın o`nim mug`darı keskin kemeyip ketedi. Sonlıqtanda bul faktorlardın` rawajlanıwının` aldın alıw, olarg`a qarsı gu`res ilajların alıp barıw, o`tkeriletug`ın agrotexnikalıq ilajlardın` tiykarın quraydı. Awıl xojalıg`ı eginlerinde payda bolıp olardın` o`sip-rawajlanıwına, o`nim mug`darı, sapasının` to`menleniwine alıp keletug`ın mayda ja`nliklerdin` (zıyankeslerdin`), mikroorganizmlerdin` (keselliklerdin`), jabayı sho`plerdin` rawajalanıwının` aldın alıwg`a, onı joq etiwge qaratılg`an jumıslar o`simliklerdi qorg`aw ilajları dep ataladı. O`simliklerdi qorg`aw ilajları, integratsiyalang`an gu`res sistemasınan turadı. Bul sistema o`simliklerdin` sırtqı qolaysız faktorlardan o`zlerindegi qorg`anıwshı ku`shler ja`rdeminde qorg`anıw ilajlarınan baslanadı. Son`g`ı etapları insan ta`repinen dawam ettirilip, isleniw ta`rtipleri, jumıs bag`darı boyınsha qollanılatug`ın agrotexnikalıq, biologiyalıq ha`m ximiyalıq gu`res ilajların bir-birine tıg`ız baylanıslı alıp barılıwı menen dawam ettiriledi. Awıl xojalıg`ı eginlerinin` zıyankeslerine, kesellik ha`m jabayı sho`plerine qarsı ximiyalıq preparatlardı qollanıw arqalı o`tkeriletug`ın usıl ximiyalıq gu`res ilajları dep ataladı. Ximiyalıq gu`res ilajların alıp barıw ushın qollanılatug`ın preparatlar (za`ha`rler), olardı isletiw ushın za`ru`r bolg`an a`sbap-u`skeneler o`simliklerdi ximiyalıq qorg`aw quralları esaplanıp, bul qolımızdag`ı u`yreniwmiz maqset etip qoyılg`an pa`nimizdin` tiykarı esaplanadı. Og`ada az mug`darı biologiyalıq organimzlerge keri ta`sir etetug`ın, ha`tte fiziologiyalıq protsesslerin buzıp, o`sip rawajlanıwın irkip olardı nabıt etiwge alıp keletug`ın zatlar za`ha`rler (pestitsidler) dep atalınadı. Za`ha`rlerdi islep shıg`arıw, olardı qollanıw, payda alıwdı u`yretetug`ın pa`n toksikologiya. Za`ha`rli (pestitsidlerdi) zatlardı awıl xojalıg`ında eginlerdin` zıyanlı faktorlarına qarsı qollanıwdı u`yretetug`ın pa`n agrotoksikologiya ataması menen belgili. Toksikologiya pa`ninin` tiykarları - eginlerdin` o`sip rawajlanıwına, hasıl toplawına, o`nimnin` sapasının` buzılıwına alıp keletug`ın zıyanlı faktorlarg`a qarsı o`tkeriletug`ın ximiyalıq gu`res ilajlarınan paydalanıwg`a qaratılg`an. Bul ma`selelerdi ximiyalıq qorg`aw quralları ha`m toksikologiya tiykarları pa`ni u`yretedi. O`simliklerdi ximiyalıq qorg`aw quralları pa`ninin` maqseti awıl xojalıg`ı eginlerinin` zıyankeslerine, kesellik ha`m jabayı sho`plerine qarsı qollanılatug`ın ximiyalıq preparatlardın` quramın, qollanıw usılların onı isletiwge arnalg`an a`spab-u`skenelerdi paydalanıwdı u`yretiw. Wazıypası – ximiyalıq preparatlardı quramına, tu`rine, mug`darına baylanıslı qollanıwı kerek zıyanlı ob`ektlerine qarsı isletip joqarı na`tiyje alıwg`a erisiw, onın` ta`rtip ha`m talapların saqlaw jolların bilip qollanıwdı a`melge asırıw. Qorshag`an ortalıqqa, o`simlikke, ıssı qanlı haywanlarg`a, adamg`a zıyanlı ta`sirin boldırmawdı u`yretiw. Izertlew ob`ekti – awıl xojalıg`ı eginleri, zıyankesleri, kesellikleri, jabayı sho`pleri, qollanılatug`ın ximiyalıq preparatlardın` tu`rleri, agrotoksikologiya ilimi, pestitsidlerdi isletiw ushın paydalanılatug`ın a`sbap-u`skeneler. Ta`biyatta biologiyalıq (o`simliklerdin`, ja`nlikler ha`m mikroorganizmlerdin`) organizmlerdin` rawajlanıwı ushın ximiyalıq elementler eki tu`rli bag`darda ta`sir etedi. Ko`pshilik tu`rleri o`sip-rawajlanıwına za`ru`rli esaplansa (azıq retinde paydalanılatug`ın tu`rleri), basqaları tirishiligine keri ta`sir etiwshi yaki tolıq nabıt qılınatug`ın elementler, olardın` birikpeleri (za`ha`rler) bolıp tabıladı. Usınday elementler, olardın birikpelerinen turatug`ın zatlar, mayda ja`nliklerdin`, mikroorganizmlerdin`, jabayı sho`plerdin` rawajlanıwına keri ta`sir etetug`ın ximiyalıq preparatlar (pestitsidler) dep ataladı. Preparatlar eki tu`rli quramnan: birinshi-ob`ektke keri ta`sir etetug`ın za`ha`rli zattan (ta`sir etiwshi zatı), ekinshisi-qosımsha (silikagel, trepel, diatomit, kaolin, sulfit, spirt bardası, o`simlik ha`m mineral maylar kazeyin, aq ha`k h.t.b. zatlar) zatlardan ibarat bolıp, olar organizmge keri ta`sir etpeydi. Bunday zıyansız zatlar za`ha`rli zatlardı uslap turıw, eritiw, jabısqaqlıg`ın asırıw ushın qosıladı. Preparatlardın` ortalıqqa zıyanlı ta`sirin boldırmaw ushın kontsentrant emulsya, dustlar, da`nekerler, mikrokapsulalar, janıwshı zatlar formasında shıg`arıladı. Ximiyalıq preparatlar tu`rlerine, qollanıw usıllarına ximiyalıq quramına baylanıslı ja`nliklerge, olardın` tu`rlerine, kesellik tarqatıwshı mikroorganizmlerge, jabayı sho`plerge tu`rlishe ta`sir etedi. Denesine tiygende, azıq arqalı ishki organlarına tu`skende, dem alıw jollarına barg`anda onın` funktsiyaların buzadı, na`tiyjede organizmnin` o`sip-rawajlanıwdan toqtatadı, nabıt etedi. Sonlıqtanda ximiyalıq gu`res ilajı integratsiyalang`an gu`res ilajının` tiykarg`ı etapı esaplanıp, basqa tu`rlerinin` paydalılıg`ı talapqa juwap bermegen jag`dayda qollanıladı. Abzallıq tamanı sonnan ibarat ob`ekti tez toqtatadı, tolıq joq etedi. Qollanıw an`sat, arzan, sho`lkemlestiriw, alıp barıw quramalı protsess emes. Qıyınshılıq tamanı-qoyılg`an talaplardı tuwrı saqlanbasa o`simlikke, o`nimge, qorshag`an ortalıqqa, ıssı qanlı haywanlarg`a, adamg`a unamsız ta`sir etedi, ha`tte u`lken zıyan keltiriw ku`shine iye zatlar bolg`anlıqtan qayta tiklenbeytug`ın hallardı keltirip shıg`aradı. Ha`r qanday pa`nnin` bu`gingi jetiskenligi og`ada ko`p jıllıq tarixtı basıp o`tetug`ınlıg`ı menen xarakterlenetug`ınlıg`ın bilemiz. Demek, ximiyalıq gu`res ilajı, agrotoksikologiya pa`nide uzaq tariyxqa iye bir neshshe etaplardı basıp o`tkenligi belgili. Eginlerdi ximiyalıq preparatlar ja`rdesinde zıyanlı biologiyalıq faktorlardan qorg`aw ilajları, ximiyalıq elementler, olardın` birikpelerinin` ko`rsetilgen ob`ektlerge ta`siri anıqlang`an bizin` eramızdan birneshshe jıllar aldıng`ı jıllardan baslanadı. Insan o`sip turg`an o`simliklerdin` o`nimlerinen paydalang`an alg`ashqı da`wirlerde, olarg`a ta`rbiya berilse, qolaysız faktorlardan qorg`alsa o`nimnin` mug`darı ko`beyip, sapası jaqsılanatug`ınlıg`ın bilgen. O`simliklerdin` o`sip rawajlanıwına keri ta`sir etetug`ın basqa ob`ektlerdi ha`r qıylı jollar menen u`rkitiw, nabıt etiwdi anıqlag`an. Na`tiyjede zıyanlı zatlarg`a qarsı iyisler, ren`, za`ha`rli zatlar menen ta`sir etip olardın` rawajlanıwına jol qoyılatug`ın ilajlardı qollang`an. Bunday ha`reketler o`simliklerdin` zıyankeslerine qarsı ximiyalıq gu`res ilajının` baslang`an etapı esaplanadı. Son`ınan diyxanlar zıyanlı biologiyalıq organimzlerge keri ta`sir etetug`ın elementlerdi ajıratıp alıp yaki birikpeler islep zıyanlı faktorlarg`a qarsı qollang`an. O`ndiris jag`dayında XVIII a`sir ortalarına kelip tuxımlardı da`rilew ushın mıs, margimut ha`m sınab preparatları isletilip, bul dewir o`simliklerdi ximiyalıq qorg`aw ilajlarının` ilimiy jumıslarg`a tiykarlanıp rawajlang`an etapı esaplanadı. Son`ınan bul taraw boyınsha ilimiy-izertlew jumısları baslanıp, 1867 jılı Amerikada kolorada qon`ızına qarsı parij poroshogi qollanıldı. Preparatlardın` quramına ftor, bariy elementleri kiritilip, za`ha`rli bo`legi bayıtılıp 1880 jılları Koliforniya qalqandarına qarsı zavodta tayarlang`an kaltsiy polisulfidi, 1890 jılı Germaniyada karbolinsum ha`m 1900 jıllarg`a kelip basqada ximiyalıq preparatlar zavodlarda tayarlanıp, isletilip basladı. Bunday jumıslar Rossiya ma`mleketinde jedel rawajlandı. Birinshi ret 1924 jılı diyxanshılıq xalıq komissariyatı janınan bul bag`dardag`ı jumıslar alıp baratug`ın laboratoriya ashıp, ilimpazlar jumıs isley basladı. Na`tiyjede 1930-1931 jılları A.I.Borgard ta`repinen tuxımlardı da`rilewge qollanılatug`ın AB, N.N. Bogdanov – Katkov ta`repinen zıyankeslerge qarsı isleniletug`ın anabazan-sulfat islep shıg`arıladı ha`m o`ndiriske ken`nen qollanılıp basladı. Bunday jumıslar bar waqıtta Orta Aziya ha`m O`zbekstan jag`dayında da alıp barıldı. V.I. Plotnikov basshılıg`ındag`ı 1911 jılı Tashkentte ashılg`an Turkistan entomologiya stantsiyasında o`simliklerdi ximiyalıq preparatlar ja`rdeminde qorg`aw boyınsha jumıslar alıp barıldı. Stantsiya tiykarında 1925 jılı O`zbekstan o`simliklerdi qorg`aw ilmiy-izertlew institutı bolıp qayta du`zildi. Institutta o`simliklerdi ximiyalıq usıl tiykarında qorg`aw boyınsha ilimiy-izertlew jumısları alıp barılıp, 1940 jılları xlororganik birikpeler DDT, GXTsG, 1950 jılları fosfororganikalıq – mirkaptofos, metilmerkaptofos, fosfamid, antio, fozalon, bu`gingi ku`nde joqarıdag`ılarg`a qosımsha tan`lap ta`sir etetug`ın, tez tarqalatug`ın, ortalıq ushın kem za`ha`rli piretroidlar (karate, detsis, ripkord, tsimbush, nurell-D h.t.b) islep shıg`ılıp o`ndiriste joqarı na`tiyje berip kiyatır. Tarawdın` rawajlanıwında u`les qosqan ilimpazlar N.G.Zaprometov, S.A.Juravskaya, R.O. Olimjonov, V.V. Yaxontov, A.I. Imamaliev, I.S. Urunov, F.A. Stepanov, S.N. Alimuxamedov, Sh.T. Xodjaev, N.M. Maxmudxodjaev, A.Sh. Xamraev, T.X. Xasanov, X.X. Kimsanbaev, E.Sh. To`reniyazovh.t.b ko`rsetiwge boladı. Awıl xojalıg`ının` bul bag`dardag`ı bu`gingi baslı talabı, zıyanlı ob`ektke optimal da`rejede ta`sir etetug`ın, tez tarqalıp qorshag`an ortalıqtı za`ha`rlemeytug`ın ximiyalıq preparatlardı o`ndiriske endiriw. Preparatlar O`zbekstan Respublikası ma`mleketlik ximiya komissiyası ta`repinen «Awıl xojalıg`ı eginlerinde isletiwge ruxsat etilgen ximiyalıq, biologiyalıq preparatlar qatarında dizimge alınadı ha`m o`ndiriste isletiwge ruxsat beriledi. Bul mekeme barlıq ma`mleketlerde ximiyalıq preparatlardı awıl xojalıg`ı diyxanshılıg`ında qollanıwdag`ı islenetug`ın jumıslarg`a basshılıq etedi, sho`lkemlesiriwge juwapker birden-bir ma`mleketlik mekeme esaplanadı. Sorawlar: - Pa`nnin` maqseti, wazıypaları nelerden ibarat, agrotoksikologiya haqqında ? - Oqıtılıp atırg`an pa`nnin` izertlew ob`ektine tu`sinik berin`? - Ximiyalıq preparatlar haqqında tu`sinigin`iz? - Ximiyalıq preparatlardı, qollanıwg`a ruxsat alınatug`ın orınlar? - Rawajlanıw tariyxı, u`les qosqan ilimpazlar?