XIMIYALIQ USILDIŃ INTEGRACIYALIQ QORǴAWDAǴI ORNI,
ONIŃ RAWAJLANIW BAǴDARLARI
Reje:
1. Ximiyalıq usıldıń integraciyalıq qorǵawdaǵı ornı, onıń rawajlanıw
baǵdarları.
2. Bul usıldıń kemshiliklerin joǵaltıwdaǵı tiykarǵı jolları.
3. Ósimliklerdi ximiyalıq qorǵaw quralları pániniń mánisi, wazıypaları hám
áhmiyeti, qısqasha rawajlanıw tarıyxı.
O`zbekstan Respublikası, Qaraqalpaqstan jag`dayında tiykarg`ı awıl xojalıg`ı
eginleri esaplang`an paxta, salı, biyday, ju`weri, tarı, ovosh-palız, ot-jemlik
eginler, miywe ag`ashları egilip jıl sayın alınatug`ın o`nimlerin ko`beytiw boyınsha
jumıslar alıp barılmaqta. Ko`rsetilgen egin tu`rlerinin` bir neshshe sortları
o`ndiriste egilmekte, morallıq jaqtan tozg`anlarının` ornı bu`gingi ku`ni talapqa
juwap beretug`ın tu`rleri menen almastırılmaqta.
Awıl xojalıg`ı diyxanshılıg`ının` baslı wazıypası, egilip kiyatırg`an eginlerden
joqarı o`nim alıw, bir waqıtta qollanılıp atırg`an agrotexnikalıq ilajlardın`
qorshag`an ortalıqqa zıyanlı ta`sirin boldırmaw. Qollanılatug`ın agrotexnikalıq,
texnologiyalıq jumıslardın` bir-birine paydalı ta`sirin arttırıp, gektardan alınatug`ın
o`nimdarlılıqtı asırıw, o`zine tu`ser bahasın arzanlatıw. Sonlıqtan da aldıng`ı is
ta`jriybelerdi, ilimiy jan`alıklardı o`ndiriske endiriw ushın olar ekonomikalıq
jaqtan o`zin aqlag`anda ken` en jaydırıladı. Awıl xojalıg`ı o`ndirisine qoyılıp
atırgan talap a`sirese elimiz rawajlanıwının` bazar ekonomikasına o`tiwi menen
ja`nede ku`sheydi.
Awıl xojalıg`ı diyxanshılıg`ında islenetug`ın agrotexnikalıq ilajlar eginlerdin`
zu`ra`a`tliligin, o`nimnin` sapasın asırıwg`a qaratılıwına qaramastan, ayırım
jag`daylarda ju`z bergen keri faktorlar ta`sirinen o`nim mug`darı, sapası keskin
kemeyetug`ınlıg`ı
belgili.
Diyxanshılıqtın`
rawajlanıw
tariyxın,
bu`gingi
mashqalalardı alıp qarag`anda bul faktordın` tiykarın awıl xojalıg`ı eginlerinde
payda bolatug`ın zıyankesler, kesellikleri ha`m jabayı sho`pler tutadı. Sebebi
o`tkerilgen joqarı agrotexnikalıq ilajlarg`a qaramastan eginlerdin` zıyankesleri,
kesellikleri ha`m jabayı sho`plerinin` (zıyanlı faktorlar) keltiretug`ın unamsız
ta`sirlerinen alınatug`ın o`nim mug`darı keskin kemeyip ketedi. Sonlıqtanda bul
faktorlardın` rawajlanıwının` aldın alıw, olarg`a qarsı gu`res ilajların alıp barıw,
o`tkeriletug`ın agrotexnikalıq ilajlardın` tiykarın quraydı.
Awıl xojalıg`ı eginlerinde payda bolıp olardın` o`sip-rawajlanıwına, o`nim
mug`darı, sapasının` to`menleniwine alıp keletug`ın mayda ja`nliklerdin`
(zıyankeslerdin`), mikroorganizmlerdin` (keselliklerdin`), jabayı sho`plerdin`
rawajalanıwının` aldın alıwg`a, onı joq etiwge qaratılg`an jumıslar o`simliklerdi
qorg`aw ilajları dep ataladı. O`simliklerdi qorg`aw ilajları, integratsiyalang`an
gu`res sistemasınan turadı. Bul sistema o`simliklerdin` sırtqı qolaysız faktorlardan
o`zlerindegi qorg`anıwshı ku`shler ja`rdeminde qorg`anıw ilajlarınan baslanadı.
Son`g`ı etapları insan ta`repinen dawam ettirilip, isleniw ta`rtipleri, jumıs bag`darı
boyınsha qollanılatug`ın agrotexnikalıq, biologiyalıq ha`m ximiyalıq gu`res
ilajların bir-birine tıg`ız baylanıslı alıp barılıwı menen dawam ettiriledi.
Awıl xojalıg`ı eginlerinin` zıyankeslerine, kesellik ha`m jabayı sho`plerine
qarsı ximiyalıq preparatlardı qollanıw arqalı o`tkeriletug`ın usıl ximiyalıq gu`res
ilajları dep ataladı. Ximiyalıq gu`res ilajların alıp barıw ushın qollanılatug`ın
preparatlar (za`ha`rler), olardı isletiw ushın za`ru`r bolg`an a`sbap-u`skeneler
o`simliklerdi
ximiyalıq
qorg`aw
quralları
esaplanıp,
bul
qolımızdag`ı
u`yreniwmiz maqset etip qoyılg`an pa`nimizdin` tiykarı esaplanadı.
Og`ada az mug`darı biologiyalıq organimzlerge keri ta`sir etetug`ın, ha`tte
fiziologiyalıq protsesslerin buzıp, o`sip rawajlanıwın irkip olardı nabıt etiwge alıp
keletug`ın zatlar za`ha`rler (pestitsidler) dep atalınadı. Za`ha`rlerdi islep
shıg`arıw, olardı qollanıw, payda alıwdı u`yretetug`ın pa`n toksikologiya.
Za`ha`rli (pestitsidlerdi) zatlardı awıl xojalıg`ında eginlerdin` zıyanlı faktorlarına
qarsı qollanıwdı u`yretetug`ın pa`n agrotoksikologiya ataması menen belgili.
Toksikologiya pa`ninin` tiykarları - eginlerdin` o`sip rawajlanıwına, hasıl
toplawına, o`nimnin` sapasının` buzılıwına alıp keletug`ın zıyanlı faktorlarg`a qarsı
o`tkeriletug`ın ximiyalıq gu`res ilajlarınan paydalanıwg`a qaratılg`an. Bul
ma`selelerdi ximiyalıq qorg`aw quralları ha`m toksikologiya tiykarları pa`ni
u`yretedi.
O`simliklerdi ximiyalıq qorg`aw quralları pa`ninin` maqseti awıl xojalıg`ı
eginlerinin` zıyankeslerine, kesellik ha`m jabayı sho`plerine qarsı qollanılatug`ın
ximiyalıq preparatlardın` quramın, qollanıw usılların onı isletiwge arnalg`an
a`spab-u`skenelerdi paydalanıwdı u`yretiw.
Wazıypası – ximiyalıq preparatlardı quramına, tu`rine, mug`darına baylanıslı
qollanıwı kerek zıyanlı ob`ektlerine qarsı isletip joqarı na`tiyje alıwg`a erisiw,
onın` ta`rtip ha`m talapların saqlaw jolların bilip qollanıwdı a`melge asırıw.
Qorshag`an ortalıqqa, o`simlikke, ıssı qanlı haywanlarg`a, adamg`a zıyanlı ta`sirin
boldırmawdı u`yretiw.
Izertlew ob`ekti – awıl xojalıg`ı eginleri, zıyankesleri, kesellikleri, jabayı
sho`pleri, qollanılatug`ın ximiyalıq preparatlardın` tu`rleri, agrotoksikologiya ilimi,
pestitsidlerdi isletiw ushın paydalanılatug`ın a`sbap-u`skeneler.
Ta`biyatta
biologiyalıq
(o`simliklerdin`,
ja`nlikler
ha`m
mikroorganizmlerdin`) organizmlerdin` rawajlanıwı ushın ximiyalıq elementler eki
tu`rli bag`darda ta`sir etedi. Ko`pshilik tu`rleri o`sip-rawajlanıwına za`ru`rli
esaplansa (azıq retinde paydalanılatug`ın tu`rleri), basqaları tirishiligine keri ta`sir
etiwshi yaki tolıq nabıt qılınatug`ın elementler, olardın` birikpeleri (za`ha`rler)
bolıp tabıladı.
Usınday elementler, olardın birikpelerinen turatug`ın zatlar, mayda
ja`nliklerdin`, mikroorganizmlerdin`, jabayı sho`plerdin` rawajlanıwına keri ta`sir
etetug`ın ximiyalıq preparatlar (pestitsidler) dep ataladı. Preparatlar eki tu`rli
quramnan: birinshi-ob`ektke keri ta`sir etetug`ın za`ha`rli zattan (ta`sir etiwshi
zatı), ekinshisi-qosımsha (silikagel, trepel, diatomit, kaolin, sulfit, spirt bardası,
o`simlik ha`m mineral maylar kazeyin, aq ha`k h.t.b. zatlar) zatlardan ibarat bolıp,
olar organizmge keri ta`sir etpeydi. Bunday zıyansız zatlar za`ha`rli zatlardı uslap
turıw, eritiw, jabısqaqlıg`ın asırıw ushın qosıladı. Preparatlardın` ortalıqqa zıyanlı
ta`sirin
boldırmaw
ushın
kontsentrant
emulsya,
dustlar,
da`nekerler,
mikrokapsulalar, janıwshı zatlar formasında shıg`arıladı.
Ximiyalıq preparatlar tu`rlerine, qollanıw usıllarına ximiyalıq quramına
baylanıslı ja`nliklerge, olardın` tu`rlerine, kesellik tarqatıwshı mikroorganizmlerge,
jabayı sho`plerge tu`rlishe ta`sir etedi. Denesine tiygende, azıq arqalı ishki
organlarına tu`skende, dem alıw jollarına barg`anda onın` funktsiyaların buzadı,
na`tiyjede organizmnin` o`sip-rawajlanıwdan toqtatadı, nabıt etedi.
Sonlıqtanda ximiyalıq gu`res ilajı integratsiyalang`an gu`res ilajının` tiykarg`ı
etapı esaplanıp, basqa tu`rlerinin` paydalılıg`ı talapqa juwap bermegen jag`dayda
qollanıladı. Abzallıq tamanı sonnan ibarat ob`ekti tez toqtatadı, tolıq joq etedi.
Qollanıw an`sat, arzan, sho`lkemlestiriw, alıp barıw quramalı protsess emes.
Qıyınshılıq tamanı-qoyılg`an talaplardı tuwrı saqlanbasa o`simlikke, o`nimge,
qorshag`an ortalıqqa, ıssı qanlı haywanlarg`a, adamg`a unamsız ta`sir etedi, ha`tte
u`lken zıyan keltiriw ku`shine iye zatlar bolg`anlıqtan qayta tiklenbeytug`ın
hallardı keltirip shıg`aradı.
Ha`r qanday pa`nnin` bu`gingi jetiskenligi og`ada ko`p jıllıq tarixtı basıp
o`tetug`ınlıg`ı menen xarakterlenetug`ınlıg`ın bilemiz. Demek, ximiyalıq gu`res
ilajı, agrotoksikologiya pa`nide uzaq tariyxqa iye bir neshshe etaplardı basıp
o`tkenligi belgili.
Eginlerdi ximiyalıq preparatlar ja`rdesinde zıyanlı biologiyalıq faktorlardan
qorg`aw ilajları, ximiyalıq elementler, olardın` birikpelerinin` ko`rsetilgen
ob`ektlerge ta`siri anıqlang`an bizin` eramızdan birneshshe jıllar aldıng`ı jıllardan
baslanadı.
Insan o`sip turg`an o`simliklerdin` o`nimlerinen paydalang`an alg`ashqı
da`wirlerde, olarg`a ta`rbiya berilse, qolaysız faktorlardan qorg`alsa o`nimnin`
mug`darı ko`beyip, sapası jaqsılanatug`ınlıg`ın bilgen. O`simliklerdin` o`sip
