Mavzu:Xioniylar
IV asrda turkiy qabilalardan xioniylar dastlab Zarafshon
vohasini
egallashgan,
janub
tomonga
yurib,Kushon
podisholigi hududida hukumronlik qilishgan. Ular markazi
Toxariston
bo’lgan
Shimoliy
Hindiston,
Afg’oniston,
Xurosonning bir qismini o’z ichiga olgan katta davlat
tuzishgan.
Tarixda
xioniylar
nomi
bilan
mashxur
bo’lgan
qabilalarni asl vatanini ayrim tadqiqotchilar Orol dengizi
bo’yida
deb
hisoblaydilar.
G’arb
tarixchilari
esa
xioniylarni
xunnlarga
qarindosh
hisoblab ularni “Oq xunnlar” deb ataydilar .Ular bu
hududlarda 120 yildan ortiq hukmronlik qilishgan.
Xioniylar — (oʻrta forscha: Xiyōn yoki Hiyōn; avestocha:
Xiiaona; soʻgʻdcha xwn; pahlaviy Xyon) — Movarounnahr va
Baqtriyadagi koʻchmanchi xalq. Baʼzi tadqiqotchilar fikriga
ko'ra, dastlab Oltoy togʻlari atrofida yashashgan va 4-asrning 1-
yarmida janubi-gʻarbga siljib, Amudaryo va Sirdaryo oraligʻiga
kirib kelishgan. 353-yil Gurumbat boshchiligida Zarafshon
vohasini egallab, janubga harakat qilishgan va ancha
zaiflashib, sosoniylar Eroniga qaram boʻlib qolgan Kushon
podsholigi oʻrnini egallaganlar hamda markazi
Toxariston boʻlganShimoliy Hindiston, Afgʻoniston,
Xurosonning bir qismini ham oʻz ichiga olgan Xioniylar davlatini
(4—5-asrlar) barpo qilishgan.
Boshqa bir guruh tadqiqotchilar esa Xioniylarning dastlab Orol
dengizi shimolida yashaganligi va yirik massaget qabilalar ittifoqiga
mansub boʻlib, xunnlar bilan aralashganligini taʼkidlaydilar (L.N.
Gumilev, S.P. Tolstov, K.V. Trever). Ularning fikricha, yunon va
lotin tilidagi asarlarda Xioniylar “Oq xunnlar" deb atalgan. 4-asrning
70-yillarida Xioniylar sosoniylar Eroniga qarshi hujum uyushtirib,
muvaffaqiyatga
erishganlar.
Shuningdek,
sosoniy
podsholar
Varaxran
(418—
438),
Yazdigard
II
(438—457)
davrlarida ular Eronning eng yirik raqibiga aylanganlar. Xioniylar
hukmronligi davom etayotgan bir paytda yangi bir sulola —
kidariylar
oʻrtaga
chiqqan.
Ular
Oltoy
togʻlari
va
Sharqiy
Turkiston oraligʻidan janubi-gʻarbga siljib, 420-yilda Bolo (Balx)
shahrini oʻziga qarorgoh qilishgan va Xioniylar davlati bilan qoʻshni
boʻlib qolganlar.Vaqtlar o’tishi bilan Xioniylarni o’z ta’siriga
olganlar.
Ularni birinchi marta milodiy 356-357 yillarda Baqtriyada bo'lgan
Rim
tarixchisi
Ammian
Marsellin
tasvirlagan;
u
xioniylarni
kushonlar bilan birga yashaganini ta'riflagan. Ammian xioniylar
avvallari Zarafshon vohasida yashab, Baqtriyaga kirgandan keyin
kushonlarning vassaliga aylanib, ular madaniy taʼsirida boʻlib,
baqtriya tilini oʻzlashtirganliklarini koʻrsatadi. Ular Sosoniylar
imperiyasiga hujum qilishgan, lekin keyinchalik (Grumbates ismli
boshliq boshchiligida) Sosoniylar qoʻshinida yollanma askar boʻlib
xizmat qilgan.
Bingo mashq
Gurumbad
120 YIL
IV ASR
Orol bo’yi
Zarafshon vohasi
Kushon podisholigi
Toxariston
Kidariylar va Eftarlar
Oq xunnlar
