XIONIYLAR DAVLATI

Yuklangan vaqt

2025-03-18

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

24

Faytl hajmi

820,0 KB


1 KURS ISHI XIONIYLAR DAVLATI Mundarija : Kirish . I bob Xioniylar davlatining tashkil topishi ,iqtisodiy va ichtimoiy hayoti . 1.1 Xioniylar hujumining boshlanishi va Xioniylar davlatining tashkil topishi . 1.2 Xioniylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli . II bob Xioniylarning O‘rta Osiyoga harbiy yurishlari qo’shini davlatlar bilan siyosiy ahvoli. 2.1 Ilk o‘rta asrlarda Xorazm Xioniylar davlatlari. 2.2 Xioniylarning O‘rta Osiyoga harbiy yurishlari . Xulosa . Foydalanilgan adabiyotlar . 1 KURS ISHI XIONIYLAR DAVLATI Mundarija : Kirish . I bob Xioniylar davlatining tashkil topishi ,iqtisodiy va ichtimoiy hayoti . 1.1 Xioniylar hujumining boshlanishi va Xioniylar davlatining tashkil topishi . 1.2 Xioniylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli . II bob Xioniylarning O‘rta Osiyoga harbiy yurishlari qo’shini davlatlar bilan siyosiy ahvoli. 2.1 Ilk o‘rta asrlarda Xorazm Xioniylar davlatlari. 2.2 Xioniylarning O‘rta Osiyoga harbiy yurishlari . Xulosa . Foydalanilgan adabiyotlar .
2 Kirish . Xioniylar—turkiy qabila. Baʼzi tadqiqotchilar fikriga kura, dastlab Oltoy togʻlari atrofida yashashgan va to’rtinchi asrning birinchi yarmida janubiy gʻarbga siljib, Amudaryo va Sirdaryo oraligʻiga kirib kelishgan. Bu yerda dastlab ular Zarafshon vohasini egallab, jan.ga harakat qilishgan va ancha zaiflashib, sosoniylar Eroniga qaram boʻlib qolgan Kushon podsholigi oʻrnini egallaganlar hamda markazi Toxariston boʻlgan Shim. Hindiston, Afgʻoniston, Xurosonning bir kismini ham oʻz ichiga olgan Xionitlar davlatini (IV-V asr) barpo qilishgan. Boshqa bir guruh tadqiqotchilar esa Xionitlarning dastlab Orol dengizi shim.da yashaganligi va yirik massaget qabilalar ittifoqiga mansub boʻlib, hunlar bilan aralashganligini taʼkidlaydilar (L.N. Gumilev, SP. Tolstov, K.V. Trever). Ularning fikricha, yunon va lotin tilidagi asarlarda Xionitlar "oq hunlar" deb atalgan. IV asrning 70-yillarida Xionitlar sosoniylar Eroniga qarshi hujum uyushtirib, muvaffakdyatga erishganlar. Shuningdek, sosoniy podsholar Varaxran (418— 438), Yazdigard II (438—457) davrlarida ular Eronning eng yirik raqibiga aylanganlar. Xionitlar hukmronligi davom etayotgan bir paytda yangi bir sulola — kidariylar oʻrtaga chiqqan. Ular Oltoy togʻlari va Sharqiy Turkiston oraligʻidan jan.gʻarbga siljib, 420 yilda Bolo (Naxshab) shahrini oʻziga karorgoh qilishgan va Xioniylar davlati bilan qoʻshni boʻlib qolganlar. V asrning 2-yarmida Xionitlar va Kidariylar davlati hududini oʻz ichiga olgan yangi bir davlat eftaliylar sulolasi oʻrtaga chiqadi va VI asrning 60-yillarigacha Markaziy Osiyodagi eng yirik davlatga aylanadi. Kidariylar, xioniylar va eftalitlar davlati. Feodal munosabatlarning shakllanishi. Milodiy IV-VI asrlar Markaziy Osiyo tarixi ko'chmanchi qabilalarning kirib kelishi, qabilalar ittifoqi yuzaga kelishi-yangi siyosiy kuchlarning paydo bo'lishi bilan izohlanadi. Kidariylar xususidagi asosiy ma'lumotlar Xitoyning Benshi solnomasida hamda g'arb muallif-tarixchilardan biri Priisk Paniyskiy ma'lumotlarida 2 Kirish . Xioniylar—turkiy qabila. Baʼzi tadqiqotchilar fikriga kura, dastlab Oltoy togʻlari atrofida yashashgan va to’rtinchi asrning birinchi yarmida janubiy gʻarbga siljib, Amudaryo va Sirdaryo oraligʻiga kirib kelishgan. Bu yerda dastlab ular Zarafshon vohasini egallab, jan.ga harakat qilishgan va ancha zaiflashib, sosoniylar Eroniga qaram boʻlib qolgan Kushon podsholigi oʻrnini egallaganlar hamda markazi Toxariston boʻlgan Shim. Hindiston, Afgʻoniston, Xurosonning bir kismini ham oʻz ichiga olgan Xionitlar davlatini (IV-V asr) barpo qilishgan. Boshqa bir guruh tadqiqotchilar esa Xionitlarning dastlab Orol dengizi shim.da yashaganligi va yirik massaget qabilalar ittifoqiga mansub boʻlib, hunlar bilan aralashganligini taʼkidlaydilar (L.N. Gumilev, SP. Tolstov, K.V. Trever). Ularning fikricha, yunon va lotin tilidagi asarlarda Xionitlar "oq hunlar" deb atalgan. IV asrning 70-yillarida Xionitlar sosoniylar Eroniga qarshi hujum uyushtirib, muvaffakdyatga erishganlar. Shuningdek, sosoniy podsholar Varaxran (418— 438), Yazdigard II (438—457) davrlarida ular Eronning eng yirik raqibiga aylanganlar. Xionitlar hukmronligi davom etayotgan bir paytda yangi bir sulola — kidariylar oʻrtaga chiqqan. Ular Oltoy togʻlari va Sharqiy Turkiston oraligʻidan jan.gʻarbga siljib, 420 yilda Bolo (Naxshab) shahrini oʻziga karorgoh qilishgan va Xioniylar davlati bilan qoʻshni boʻlib qolganlar. V asrning 2-yarmida Xionitlar va Kidariylar davlati hududini oʻz ichiga olgan yangi bir davlat eftaliylar sulolasi oʻrtaga chiqadi va VI asrning 60-yillarigacha Markaziy Osiyodagi eng yirik davlatga aylanadi. Kidariylar, xioniylar va eftalitlar davlati. Feodal munosabatlarning shakllanishi. Milodiy IV-VI asrlar Markaziy Osiyo tarixi ko'chmanchi qabilalarning kirib kelishi, qabilalar ittifoqi yuzaga kelishi-yangi siyosiy kuchlarning paydo bo'lishi bilan izohlanadi. Kidariylar xususidagi asosiy ma'lumotlar Xitoyning Benshi solnomasida hamda g'arb muallif-tarixchilardan biri Priisk Paniyskiy ma'lumotlarida
3 uchraydi. Yuyechjilar xukmdori Sidolo Shidar jujanlar hujumi tufayli Pologa ko'chirgan. Keyinchalik Kidar Shimoliy Hindistonga yurish qilib Gandhardan shimoldagi 5 ta davlatni o'ziga bo'ysundiradi. Kidar Shopur II ning zamondoshi bo'lib avval boshda kushonlar xokimiyatining davomchisi sifatida ularga bo'ysunib kelgan Xioniylar yordamida Baqtriyada ularning xokimiyatiga chek qo'ygan. Xioniylar yordamida Eron sosoniylar Baqtriyani qaytarib o'z qo'llariga tobelikka olishgan. Xioniylar qadimgi turkiy xunnu qabilalariga ularni «oq xunn» deb ataganlar. Xitoy manbaalarida eftalitlarni «ida yeda, idam, idyan» deb, Suriya va lotin manbalarida esa «eptalit, eftalit, adbal» deb yuritiladi. Tarixchi Pronolit eftalitlarni xunlardan deb ko'rsatar ekan, «ular xunlardandir, tanalari esa oq» deb eslatadi. Eftalitlar bilan sosoniylar o'rtasidagi birinchi to'qnashuvlar V asr 30 yillaridayoq sodir bo'lgan. Sosoniylar bilan hal qiluvchi kurashlar davri shoh Peruz davrini to'g'ri keladi. V asrning ikkinchi yarmida Xionitlar va Kidariylar davlati hududini oʻz ichiga olgan yangi bir davlat eftaliylar sulolasi oʻrtaga chiqadi va VI asrningoltmishinchi yillarigacha Markaziy Osiyodagi eng yirik davlatga aylanadi. Kurs ishining dolzarbligi : Xioniylar qabilasining yurish boshlsh sabablari bu davirda hujumchi askarlar hayoti mahalliy aholining turmush tarzi dehqonchilik va hunarmandchilik yutuqlari . Xioniylar davlatining dini , davlat tuzimlari va inqilobga yuz tutish sabablatini to’la to’kis o’rganish Kurs ishi hajmi : kirish , II bob , 4 band , xulosa ,foydalanilgan adabiyotlar , ilovadan iborat . 3 uchraydi. Yuyechjilar xukmdori Sidolo Shidar jujanlar hujumi tufayli Pologa ko'chirgan. Keyinchalik Kidar Shimoliy Hindistonga yurish qilib Gandhardan shimoldagi 5 ta davlatni o'ziga bo'ysundiradi. Kidar Shopur II ning zamondoshi bo'lib avval boshda kushonlar xokimiyatining davomchisi sifatida ularga bo'ysunib kelgan Xioniylar yordamida Baqtriyada ularning xokimiyatiga chek qo'ygan. Xioniylar yordamida Eron sosoniylar Baqtriyani qaytarib o'z qo'llariga tobelikka olishgan. Xioniylar qadimgi turkiy xunnu qabilalariga ularni «oq xunn» deb ataganlar. Xitoy manbaalarida eftalitlarni «ida yeda, idam, idyan» deb, Suriya va lotin manbalarida esa «eptalit, eftalit, adbal» deb yuritiladi. Tarixchi Pronolit eftalitlarni xunlardan deb ko'rsatar ekan, «ular xunlardandir, tanalari esa oq» deb eslatadi. Eftalitlar bilan sosoniylar o'rtasidagi birinchi to'qnashuvlar V asr 30 yillaridayoq sodir bo'lgan. Sosoniylar bilan hal qiluvchi kurashlar davri shoh Peruz davrini to'g'ri keladi. V asrning ikkinchi yarmida Xionitlar va Kidariylar davlati hududini oʻz ichiga olgan yangi bir davlat eftaliylar sulolasi oʻrtaga chiqadi va VI asrningoltmishinchi yillarigacha Markaziy Osiyodagi eng yirik davlatga aylanadi. Kurs ishining dolzarbligi : Xioniylar qabilasining yurish boshlsh sabablari bu davirda hujumchi askarlar hayoti mahalliy aholining turmush tarzi dehqonchilik va hunarmandchilik yutuqlari . Xioniylar davlatining dini , davlat tuzimlari va inqilobga yuz tutish sabablatini to’la to’kis o’rganish Kurs ishi hajmi : kirish , II bob , 4 band , xulosa ,foydalanilgan adabiyotlar , ilovadan iborat .
4 1.1 Xioniylar hujumining boshlanishi va Xioniylar davlatining tashkil topishi . Xioniylar IV asr o'rtalarida O'rta Osiyoga Yettisuv va Sharqiy Turkistondan ko'chmanchi Xion nomli qabilalarning hujumi boshlanadi. Xioniylar 353-yilda o'z hukmdori Grumbat boshchiligida Sug'dga bostirib kiradilar. So'ngra ular Eronda tashkil topgan va tobora kuchayib borayotgan Sosoniylar davlati bilan to'qnashadilar. Dast-labki janglardayoq sosoniylar shohi ShopurII(309-379) xioniylardan yengiladi. So'ngra o'zaro sulhga kelishilib, hatto ular o'rtasida ittiloqlik nikoh orqali yuzaga keladi. O'rtadagi ittifoq goh buzilib, goh tiklanib turadi.Nihoyat, IV asrning 70-yillarida O'rta Osiyoda xioniylar hukmronligi o'rnatildi. Sirdaryo bo'ylaridan to Amudaryo havzasigacha cho'zilgan keng maydonda xioniylarning kuchli davlati qaror topadi. Bu davlat 120 yildan oshiqroq hukmdorlik qiladi. V asrning 20 - yillarida sharqdan Sirdaryo va Orol bo'ylari orqali Xorazm hamda Amudaryo havzasiga yana bir ko'chmanchi chorvador aholi — toxarlar kirib keladi. Toxarlar kushonlarning avlodlaridan bo'lib,Kidar ismli hukmdor ularga yo'lboshchi edi. Shuning uchun ular kidariylar nomi bilan tilga olinadi. Tez orada kidariylar Amudaryo havzasi hamda g'arbiy va janubiy Sug'd yerlarini ishg'ol etib, Xioniylar davlatining janubiy qismida o'z hukmronligini o'rnatganlar. Balx shahri esa bu yangi davlatning poytaxtiga aylantirilgan. V asrning 30-50-yillarida kidariylar bilan sosoniylar o'rtasida zid-diyat tobora kuchayib, ular bir-biriga dushman bo'lib qolgan. Bu ikki davlat o'rtasida 456-yilda bo'lib o'tgan navbatdagi to'qnashuvda sosoniylardan qaqshatqich zarbaga uchragan kidariylar o'zini qayta o'nglab ololmaydi. Buning ustiga tez orada kidariylar shimoldan janubga tomon siljigan yana bir ko'chmanchi chorvador aholi — eftallar bilan to'qnashadilar. Natijada, kidariylar O'rta Osiyoni tark etib, janubga — Shimoliy Hindistonga chekinadilar. U yerlarda 75 yil hukmronlik qiladilar. V asrning 20-yillarida Sharqdan Sirdaryo va Orol bo’ylari orqali Xorazm hamda Amudaryo havzasiga yana bir ko’chmanchi chorvador aholi - toxarlar kirib keladi. Toxarlar kushonlarning avlodlaridan bo’lib, Kidar ismli hukmdor ularga yo’lboshchi edi. Shuning uchun 4 1.1 Xioniylar hujumining boshlanishi va Xioniylar davlatining tashkil topishi . Xioniylar IV asr o'rtalarida O'rta Osiyoga Yettisuv va Sharqiy Turkistondan ko'chmanchi Xion nomli qabilalarning hujumi boshlanadi. Xioniylar 353-yilda o'z hukmdori Grumbat boshchiligida Sug'dga bostirib kiradilar. So'ngra ular Eronda tashkil topgan va tobora kuchayib borayotgan Sosoniylar davlati bilan to'qnashadilar. Dast-labki janglardayoq sosoniylar shohi ShopurII(309-379) xioniylardan yengiladi. So'ngra o'zaro sulhga kelishilib, hatto ular o'rtasida ittiloqlik nikoh orqali yuzaga keladi. O'rtadagi ittifoq goh buzilib, goh tiklanib turadi.Nihoyat, IV asrning 70-yillarida O'rta Osiyoda xioniylar hukmronligi o'rnatildi. Sirdaryo bo'ylaridan to Amudaryo havzasigacha cho'zilgan keng maydonda xioniylarning kuchli davlati qaror topadi. Bu davlat 120 yildan oshiqroq hukmdorlik qiladi. V asrning 20 - yillarida sharqdan Sirdaryo va Orol bo'ylari orqali Xorazm hamda Amudaryo havzasiga yana bir ko'chmanchi chorvador aholi — toxarlar kirib keladi. Toxarlar kushonlarning avlodlaridan bo'lib,Kidar ismli hukmdor ularga yo'lboshchi edi. Shuning uchun ular kidariylar nomi bilan tilga olinadi. Tez orada kidariylar Amudaryo havzasi hamda g'arbiy va janubiy Sug'd yerlarini ishg'ol etib, Xioniylar davlatining janubiy qismida o'z hukmronligini o'rnatganlar. Balx shahri esa bu yangi davlatning poytaxtiga aylantirilgan. V asrning 30-50-yillarida kidariylar bilan sosoniylar o'rtasida zid-diyat tobora kuchayib, ular bir-biriga dushman bo'lib qolgan. Bu ikki davlat o'rtasida 456-yilda bo'lib o'tgan navbatdagi to'qnashuvda sosoniylardan qaqshatqich zarbaga uchragan kidariylar o'zini qayta o'nglab ololmaydi. Buning ustiga tez orada kidariylar shimoldan janubga tomon siljigan yana bir ko'chmanchi chorvador aholi — eftallar bilan to'qnashadilar. Natijada, kidariylar O'rta Osiyoni tark etib, janubga — Shimoliy Hindistonga chekinadilar. U yerlarda 75 yil hukmronlik qiladilar. V asrning 20-yillarida Sharqdan Sirdaryo va Orol bo’ylari orqali Xorazm hamda Amudaryo havzasiga yana bir ko’chmanchi chorvador aholi - toxarlar kirib keladi. Toxarlar kushonlarning avlodlaridan bo’lib, Kidar ismli hukmdor ularga yo’lboshchi edi. Shuning uchun
5 ular kidariylar nomi bilan tilga olinadi. Tez orada kidariylar Amudaryo havzasi hamda g’arbiy va janubiy Sug’d yerlarini ishg’ol etib, xioniylar davlatining janubiy qismida o’z hukmronligini o’rnatganlar. Balx shahri esa bu yangi davlatning poytaxtiga aylantirilgan. Aftidan, kidariylar xioniylar bilan ittifoqchi sifatida harakat qilgan va tajovuzlarini janubga tomon kengaytirishga intilgan. V asrning 30-50-yillarida kidariylar bilan sosoniylar o’rtasida ziddiyat tobora kuchayib, ular bir-biriga dushman bo’lib qolgan. Bu ikki davlat o’rtasida 456-yilda bo’lib o’tgan navbatdagi to’qnashuvda sosoniylardan qaqshatqich zarbaga uchragan kidariylar o’zini qayta o’nglab ololmaydi. Buning ustiga tez orada kidariylar shimoldan janubga tomon siljigan yana bir ko’chmanchi chorvador aholi - eftaliylar bilan to’qnashadilar. Natijada, kidariylar O’rta Osiyoni tark etib, janubga - Shimoliy Hindistonga chekinadilar. U yerlarda 75 yil hukmronlik qiladilar. V asrning o’rtalarida diyorimizga kirib kelgan eftaliylar yozma manbalarda eftal, xaftal, xaytal degan nomlar bilan tilga olinadi. "Eftal" degan nom ilk bor "xeptal" shaklida V asr arman manbalarida uchraydi. Bu nom aslida "Eftalon" deb yuritilgan shoh nomidan olingan. Uni Vaxshunvar deb ham ataganlar, u eftaliylar yurishiga boshchilik qilgan. Qisqa vaqt ichida Chag’oniyon, Toxariston va Badaxshon bo’ysundiriladi. Bir zarba bilan Sug’dda xioniylar hukmronligi barham topadi. Xioniylar — turkiy qabila. Baʼzi tadqiqotchilar fikriga kura, dastlab Oltoy togʻlari atrofida yashashgan va IV asrning birinchi yarmida jan. gʻarbga siljib, Amudaryo va Sirdaryo oraligʻiga kirib kelishgan. Bu yerda dastlab ular Zarafshon vohasini egallab, jan. ga harakat qilishgan va ancha zaiflashib, sosoniylar Eroniga qaram boʻlib qolgan Kushon podsholigi oʻrnini egallaganlar hamda markazi Toxariston boʻlgan Shim. Hindiston, Afgʻoniston, Xurosonning bir kismini ham oʻz ichiga olgan Xionitlar davlatini barpo qilishgan. Boshqa bir guruh tadqiqotchilar esa Xioniylarning dastlab Orol dengizi shimmolida yashaganligi va yirik massaget qabilalar ittifoqiga mansub boʻlib, hunlar bilan 5 ular kidariylar nomi bilan tilga olinadi. Tez orada kidariylar Amudaryo havzasi hamda g’arbiy va janubiy Sug’d yerlarini ishg’ol etib, xioniylar davlatining janubiy qismida o’z hukmronligini o’rnatganlar. Balx shahri esa bu yangi davlatning poytaxtiga aylantirilgan. Aftidan, kidariylar xioniylar bilan ittifoqchi sifatida harakat qilgan va tajovuzlarini janubga tomon kengaytirishga intilgan. V asrning 30-50-yillarida kidariylar bilan sosoniylar o’rtasida ziddiyat tobora kuchayib, ular bir-biriga dushman bo’lib qolgan. Bu ikki davlat o’rtasida 456-yilda bo’lib o’tgan navbatdagi to’qnashuvda sosoniylardan qaqshatqich zarbaga uchragan kidariylar o’zini qayta o’nglab ololmaydi. Buning ustiga tez orada kidariylar shimoldan janubga tomon siljigan yana bir ko’chmanchi chorvador aholi - eftaliylar bilan to’qnashadilar. Natijada, kidariylar O’rta Osiyoni tark etib, janubga - Shimoliy Hindistonga chekinadilar. U yerlarda 75 yil hukmronlik qiladilar. V asrning o’rtalarida diyorimizga kirib kelgan eftaliylar yozma manbalarda eftal, xaftal, xaytal degan nomlar bilan tilga olinadi. "Eftal" degan nom ilk bor "xeptal" shaklida V asr arman manbalarida uchraydi. Bu nom aslida "Eftalon" deb yuritilgan shoh nomidan olingan. Uni Vaxshunvar deb ham ataganlar, u eftaliylar yurishiga boshchilik qilgan. Qisqa vaqt ichida Chag’oniyon, Toxariston va Badaxshon bo’ysundiriladi. Bir zarba bilan Sug’dda xioniylar hukmronligi barham topadi. Xioniylar — turkiy qabila. Baʼzi tadqiqotchilar fikriga kura, dastlab Oltoy togʻlari atrofida yashashgan va IV asrning birinchi yarmida jan. gʻarbga siljib, Amudaryo va Sirdaryo oraligʻiga kirib kelishgan. Bu yerda dastlab ular Zarafshon vohasini egallab, jan. ga harakat qilishgan va ancha zaiflashib, sosoniylar Eroniga qaram boʻlib qolgan Kushon podsholigi oʻrnini egallaganlar hamda markazi Toxariston boʻlgan Shim. Hindiston, Afgʻoniston, Xurosonning bir kismini ham oʻz ichiga olgan Xionitlar davlatini barpo qilishgan. Boshqa bir guruh tadqiqotchilar esa Xioniylarning dastlab Orol dengizi shimmolida yashaganligi va yirik massaget qabilalar ittifoqiga mansub boʻlib, hunlar bilan
6 aralashganligini taʼkidlaydilar L. N. Gumilev, SP. Tolstov, K. V. Trever. Ularning fikricha, yunon va lotin tilidagi asarlarda Xionitlar «oq hunlar» deb atalgan. IV asrning 70-yillarida Xionitlar sosoniylar Eroniga qarshi hujum uyushtirib, muvaffakdyatga erishganlar. Shuningdek, sosoniy podsholar Varaxran ,Yazdigard II davrlarida ular Eronning eng yirik raqibiga aylanganlar. Xionitlar hukmronligi davom etayotgan bir paytda yangi bir sulola — kidariylar oʻrtaga chiqqan. Ular Oltoy togʻlari va Sharqiy Turkiston oraligʻidan jan. gʻarbga siljib, 420-yilda Bolo (Naxshab) sh. ni oʻziga karorgoh qilishgan va Xioniylar davlati bilan qoʻshni boʻlib qolganlar. V asrning 2-yarmida Xionitlar va Kidariylar davlati hududini oʻz ichiga olgan yangi bir davlat eftaliylar sulolasi oʻrtaga chiqadi va VI asrning 60-yillarigacha Markaziy Osiyodagi eng yirik davlatga aylanadi. Kidariylar, xioniylar va eftalitlar davlati. Feodal munosabatlarning shakllanishi. Milodiy IV-VI asrlar Markaziy Osiyo tarixi ko'chmanchi qabilalarning kirib kelishi, qabilalar ittifoqi yuzaga kelishi-yangi siyosiy kuchlarning paydo bo'lishi bilan izohlanadi. Kidariylar xususidagi asosiy ma'lumotlar Xitoyning Benshi solnomasida hamda g'arb muallif-tarixchilardan biri Priisk Paniyskiy ma'lumotlarida uchraydi. Yuyechjilar xukmdori Sidolo Shidar jujanlar hujumi tufayli Pologa ko'chirgan. Keyinchalik Kidar Shimoliy Hindistonga yurish qilib Gandhardan shimoldagi 5 ta davlatni o'ziga bo'ysundiradi. Kidar Shopur II ning zamondoshi bo'lib avval boshda kushonlar xokimiyatining davomchisi sifatida ularga bo'ysunib kelgan Xioniylar yordamida Baqtriyada ularning xokimiyatiga chek qo'ygan. Xioniylar yordamida Eron sosoniylar Baqtriyani qaytarib o'z qo'llariga tobelikka olishgan. Xioniylar qadimgi turkiy xunnu qabilalariga ularni «oq xunn» deb ataganlar. Xitoy manbaalarida eftalitlarni «ida yeda, idam, idyan» deb, Suriya va lotin manbalarida esa «eptalit, eftalit, adbal» deb yuritiladi. Tarixchi Pronolit eftalitlarni xunlardan deb ko'rsatar ekan, «ular xunlardandir, tanalari esa oq» deb eslatadi. Eftalitlar bilan sosoniylar o'rtasidagi birinchi to'qnashuvlar V asr 30 yillaridayoq sodir bo'lgan. Sosoniylar bilan hal qiluvchi kurashlar davri shoh Peruz 6 aralashganligini taʼkidlaydilar L. N. Gumilev, SP. Tolstov, K. V. Trever. Ularning fikricha, yunon va lotin tilidagi asarlarda Xionitlar «oq hunlar» deb atalgan. IV asrning 70-yillarida Xionitlar sosoniylar Eroniga qarshi hujum uyushtirib, muvaffakdyatga erishganlar. Shuningdek, sosoniy podsholar Varaxran ,Yazdigard II davrlarida ular Eronning eng yirik raqibiga aylanganlar. Xionitlar hukmronligi davom etayotgan bir paytda yangi bir sulola — kidariylar oʻrtaga chiqqan. Ular Oltoy togʻlari va Sharqiy Turkiston oraligʻidan jan. gʻarbga siljib, 420-yilda Bolo (Naxshab) sh. ni oʻziga karorgoh qilishgan va Xioniylar davlati bilan qoʻshni boʻlib qolganlar. V asrning 2-yarmida Xionitlar va Kidariylar davlati hududini oʻz ichiga olgan yangi bir davlat eftaliylar sulolasi oʻrtaga chiqadi va VI asrning 60-yillarigacha Markaziy Osiyodagi eng yirik davlatga aylanadi. Kidariylar, xioniylar va eftalitlar davlati. Feodal munosabatlarning shakllanishi. Milodiy IV-VI asrlar Markaziy Osiyo tarixi ko'chmanchi qabilalarning kirib kelishi, qabilalar ittifoqi yuzaga kelishi-yangi siyosiy kuchlarning paydo bo'lishi bilan izohlanadi. Kidariylar xususidagi asosiy ma'lumotlar Xitoyning Benshi solnomasida hamda g'arb muallif-tarixchilardan biri Priisk Paniyskiy ma'lumotlarida uchraydi. Yuyechjilar xukmdori Sidolo Shidar jujanlar hujumi tufayli Pologa ko'chirgan. Keyinchalik Kidar Shimoliy Hindistonga yurish qilib Gandhardan shimoldagi 5 ta davlatni o'ziga bo'ysundiradi. Kidar Shopur II ning zamondoshi bo'lib avval boshda kushonlar xokimiyatining davomchisi sifatida ularga bo'ysunib kelgan Xioniylar yordamida Baqtriyada ularning xokimiyatiga chek qo'ygan. Xioniylar yordamida Eron sosoniylar Baqtriyani qaytarib o'z qo'llariga tobelikka olishgan. Xioniylar qadimgi turkiy xunnu qabilalariga ularni «oq xunn» deb ataganlar. Xitoy manbaalarida eftalitlarni «ida yeda, idam, idyan» deb, Suriya va lotin manbalarida esa «eptalit, eftalit, adbal» deb yuritiladi. Tarixchi Pronolit eftalitlarni xunlardan deb ko'rsatar ekan, «ular xunlardandir, tanalari esa oq» deb eslatadi. Eftalitlar bilan sosoniylar o'rtasidagi birinchi to'qnashuvlar V asr 30 yillaridayoq sodir bo'lgan. Sosoniylar bilan hal qiluvchi kurashlar davri shoh Peruz
7 davrini to'g'ri keladi. Taxminan 457 yili Vaxshunvor Eftalon boshchiligidagi eftalitlar Chog'aniyon, Tohariston, Banhshonda o'z hokimiyatlarini o'rnatadilar. IV–XV asrlarda dastlab Xorazm, Xioniylar, Kidariylar, Eftallar, Turk xoqonligi, keyinchalik Somoniylar, Qoraxoniylar, Xorazm­shohlar,­ Amir Temur hukmronlik qilgan yirik davlatlar faoliyat ko‘rsatgan. Ushbu davlatlar mazkur hudud aholisining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy hayoti rivojiga ta’sir ko‘rsatgan. Ilk o‘rta asrlarda “qishloq hokimi” deb atalgan katta yer egasi – “dehqon”lar va ularning ekinzorlarida­ ishlovchi yer­ siz “kadivar”lar shakllandi­. Yerda ishlash tartiblarining tubdan o‘zgarishi aholi o‘rtasida tabaqalanishni yanada keskin­lash­ tirgan. VIII asrning boshlariga kelib mamlakatimizda Arab xali­ faligi o‘rnatildi. O‘lkamizga arab madaniyatining ta’siri ku­ chaydi­. Xali­falik­ hukmronligidan keyingi asrlarda ilm-ma’ri­ fatning rivoji­ uchun sharoit yuzaga keldi. Yurtimizdan jahon ilm-fan rivojiga hissa qo‘shgan Muhammad­ ibn Muso al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg‘oniy, Abu Rayhon­ Beruniy, Ibn Sino, Ulug‘bek va Alisher Navoiy kabi buyuk mutafakkirlar yetishib chiqdi. Najmiddin Kubro, Bahouddin Naqshband va Xoja Ahror Valiy singari mashhur ulamolarning Islom dini va ta’limotiga oid asarlari bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Buyuk alloma va mutafakkirlarning ilmiy merosi va uning zamonaviy sivilizatsiya tarixida tutgan o‘rni va roliga bag‘ishlanib 2014-yilning 15–16-may kunlari Samarqandda xalqaro konferensiya o‘tkazildi. Konferensiyada ellikka yaqin mamlakatlardan sharqshunos olimlar, nufuzli xalqaro tashkilot vakillari, ilmiy markazlar mutaxassislari ishtirok etdilar. . 1.2 Xioniylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli . Ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar. O‘z zamonasining buyuk davlatlari bo‘lgan Qang‘ davlati va Kushon podsholigi davrida Qadimgi Turon diyori yuksala boshlagan edi. Bu davrda mamlakat aholisining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va 7 davrini to'g'ri keladi. Taxminan 457 yili Vaxshunvor Eftalon boshchiligidagi eftalitlar Chog'aniyon, Tohariston, Banhshonda o'z hokimiyatlarini o'rnatadilar. IV–XV asrlarda dastlab Xorazm, Xioniylar, Kidariylar, Eftallar, Turk xoqonligi, keyinchalik Somoniylar, Qoraxoniylar, Xorazm­shohlar,­ Amir Temur hukmronlik qilgan yirik davlatlar faoliyat ko‘rsatgan. Ushbu davlatlar mazkur hudud aholisining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy hayoti rivojiga ta’sir ko‘rsatgan. Ilk o‘rta asrlarda “qishloq hokimi” deb atalgan katta yer egasi – “dehqon”lar va ularning ekinzorlarida­ ishlovchi yer­ siz “kadivar”lar shakllandi­. Yerda ishlash tartiblarining tubdan o‘zgarishi aholi o‘rtasida tabaqalanishni yanada keskin­lash­ tirgan. VIII asrning boshlariga kelib mamlakatimizda Arab xali­ faligi o‘rnatildi. O‘lkamizga arab madaniyatining ta’siri ku­ chaydi­. Xali­falik­ hukmronligidan keyingi asrlarda ilm-ma’ri­ fatning rivoji­ uchun sharoit yuzaga keldi. Yurtimizdan jahon ilm-fan rivojiga hissa qo‘shgan Muhammad­ ibn Muso al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg‘oniy, Abu Rayhon­ Beruniy, Ibn Sino, Ulug‘bek va Alisher Navoiy kabi buyuk mutafakkirlar yetishib chiqdi. Najmiddin Kubro, Bahouddin Naqshband va Xoja Ahror Valiy singari mashhur ulamolarning Islom dini va ta’limotiga oid asarlari bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Buyuk alloma va mutafakkirlarning ilmiy merosi va uning zamonaviy sivilizatsiya tarixida tutgan o‘rni va roliga bag‘ishlanib 2014-yilning 15–16-may kunlari Samarqandda xalqaro konferensiya o‘tkazildi. Konferensiyada ellikka yaqin mamlakatlardan sharqshunos olimlar, nufuzli xalqaro tashkilot vakillari, ilmiy markazlar mutaxassislari ishtirok etdilar. . 1.2 Xioniylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli . Ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar. O‘z zamonasining buyuk davlatlari bo‘lgan Qang‘ davlati va Kushon podsholigi davrida Qadimgi Turon diyori yuksala boshlagan edi. Bu davrda mamlakat aholisining ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va
8 siyosiy hayotida muhim o‘zgarishlar ro‘y berdi. Shaharlarning soni ko‘paydi va hududi kengaydi. Shahar ilk o‘rta asrlardan bosh­ lab hunarmandchilik, savdo-sotiq va madaniy­ hayotning mar­ kaziga aylangan. Vohalarda yirik sug‘orish tarmoqlari qazilib, sug‘orma dehqonchilik maydonlari kengaygan. Suv tegirmoni, chig‘ir va charxpalak kabi suv inshootlari kashf etilgan. Oqar suv sathidan­ birmuncha balandlikda joylashgan maydonlarga suv chiqarib­ obod etilgan. Ekin maydonlarini sug‘orish va ishlov berishning takomil shuvi tufayli aholi dehqonchilikdan mo‘l hosil olgan. Shaharlarda aholining ko‘payib borishi, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdoning rivoj topishi bilan qishloq xo‘jalik mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyoj ortib borgan. Natijada mamlakatning iqtisodiy hayotida xomashyo yetkazuvchi qishloq­larning­ nufuzi­ ko‘tarildi. Bir tomondan, yerga, ziroatkor maydonlarga­ bo‘lgan munosabat, ularga egalik qilish shakli asta- sekin o‘zgara boshlagan. Ikkinchi tomondan esa o‘troq ziro­at­kor­ aholi bilan chorvador­ qabilalar o‘rtasidagi aloqalar rivojlandi­ Mamlakatning dasht va tog‘oldi mintaqalarida yashovchi ko‘chmanchi­ va yarim ko‘chmanchi aholining o‘troq hayot tar­ ziga o‘tishi kuchaygan. Oqibatda dehqonchilik uchun yaroqli sug‘oriladigan yerlarga bo‘lgan ehtiyoj tobora oshib borgan. Buning natijasida qo‘riq va bo‘z yerlarga suv chiqarilib, katta-katta ekin maydon­lari­ barpo etilgan. Bunday obodonchilik ishlarini amalga oshirishda mamlakat­ ijtimoiy hayotida kattagina nufuzga ega bo‘lgan mulkdor­ tabaqa vakillari, qishloq oqsoqollari hamda qabila boshliqlari ishboshi sifatida faol qatnashadilar. Yangi o‘zlashtirilgan yer maydonlarining ma’lum bir ulushi ularning qo‘liga o‘tib, meros mulkiga aylangan. Shu tariqa, kattagina yer egaligiga asoslangan mulk­dorlar tabaqasi­ shakllangan. Dehqonlar va ular xo‘jaligidagi hayot. Qabila boshliqlari, ishboshilar o‘zlari­ga­ tegishli yer maydonlarini sug‘orish tarmoqlarining yuqori qismidan,­ ayniqsa, to‘g‘on boshi atrofidan ajratib olganlar. Bu yo‘l bilan ular suvdan dehqonchilikda bemalol foydalanish, suv taqsimotini nazoratga olib, qishloq aholisi 8 siyosiy hayotida muhim o‘zgarishlar ro‘y berdi. Shaharlarning soni ko‘paydi va hududi kengaydi. Shahar ilk o‘rta asrlardan bosh­ lab hunarmandchilik, savdo-sotiq va madaniy­ hayotning mar­ kaziga aylangan. Vohalarda yirik sug‘orish tarmoqlari qazilib, sug‘orma dehqonchilik maydonlari kengaygan. Suv tegirmoni, chig‘ir va charxpalak kabi suv inshootlari kashf etilgan. Oqar suv sathidan­ birmuncha balandlikda joylashgan maydonlarga suv chiqarib­ obod etilgan. Ekin maydonlarini sug‘orish va ishlov berishning takomil shuvi tufayli aholi dehqonchilikdan mo‘l hosil olgan. Shaharlarda aholining ko‘payib borishi, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdoning rivoj topishi bilan qishloq xo‘jalik mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyoj ortib borgan. Natijada mamlakatning iqtisodiy hayotida xomashyo yetkazuvchi qishloq­larning­ nufuzi­ ko‘tarildi. Bir tomondan, yerga, ziroatkor maydonlarga­ bo‘lgan munosabat, ularga egalik qilish shakli asta- sekin o‘zgara boshlagan. Ikkinchi tomondan esa o‘troq ziro­at­kor­ aholi bilan chorvador­ qabilalar o‘rtasidagi aloqalar rivojlandi­ Mamlakatning dasht va tog‘oldi mintaqalarida yashovchi ko‘chmanchi­ va yarim ko‘chmanchi aholining o‘troq hayot tar­ ziga o‘tishi kuchaygan. Oqibatda dehqonchilik uchun yaroqli sug‘oriladigan yerlarga bo‘lgan ehtiyoj tobora oshib borgan. Buning natijasida qo‘riq va bo‘z yerlarga suv chiqarilib, katta-katta ekin maydon­lari­ barpo etilgan. Bunday obodonchilik ishlarini amalga oshirishda mamlakat­ ijtimoiy hayotida kattagina nufuzga ega bo‘lgan mulkdor­ tabaqa vakillari, qishloq oqsoqollari hamda qabila boshliqlari ishboshi sifatida faol qatnashadilar. Yangi o‘zlashtirilgan yer maydonlarining ma’lum bir ulushi ularning qo‘liga o‘tib, meros mulkiga aylangan. Shu tariqa, kattagina yer egaligiga asoslangan mulk­dorlar tabaqasi­ shakllangan. Dehqonlar va ular xo‘jaligidagi hayot. Qabila boshliqlari, ishboshilar o‘zlari­ga­ tegishli yer maydonlarini sug‘orish tarmoqlarining yuqori qismidan,­ ayniqsa, to‘g‘on boshi atrofidan ajratib olganlar. Bu yo‘l bilan ular suvdan dehqonchilikda bemalol foydalanish, suv taqsimotini nazoratga olib, qishloq aholisi
9 ustidan o‘z ta’sirini o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘l­ ganlar. Shu tariqa, ular ziroatkor aholi ustidan hukmronlik qila boshlaganlar. O‘sha davrda ular dehqonlar deb atalgan. Dehqonlar shaharlarda hashamatli qasr va saroylarga, savdo va hunarmandchilik do‘kon-u rastalaridan iborat kat­ tagina­ xo‘jalikka ham ega bo‘lganlar. Qishloqlarda esa ekinzor paykallardan­ tashqari, ularning ko‘shk va istehkomli qo‘rg‘onlari, tegirmonlari bo‘lgan. Ko‘pdan ko‘p xizmatkorlar dehqonlarning xo‘jaligida qishin-yozin mehnat qilganlar. Har bir katta yer egasining 30–40, 50–100 va ba’zan undan or­ tiq maxsus askarlar guruhi – chokarlari bo‘lgan. Chokarlar baquvvat va abjir hamda o‘z xojasiga sadoqatli o‘spirinlardan tanlab olingan. Bunday sodiq va jangovar chokarlari­ bilan dehqonlar yov hujumi paytlarida dushmanga qar­shi harbiy yurishlarda qatnashgan. Boshqa vaqtlarda ular dehqon xo‘ja­ ligidagi tartibga qarab turganlar. Qishloqlarda dehqonlarning mavqeyi ortib, katta-katta yer­ larga ega bo‘lib oldilar. Bu esa o‘z navbatida mamlakatning ijtimoiy hayotiga ta’sir o‘tkazdi. Yer egaligining tarkib topishi oqibatida mamlakatning ijti­moiy­ hayotida keskin o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Qishloq jamoalari yerli mulk­dor dehqon va ungaqaram bo‘lgan yersiz va erksiz kadivarlarga­ ajralib borgan. Qishloq jamoalari yerlarida yashab yer va suvdan iborat­ umumiy mulkka ega bo‘lgan erkin ziroatchilar tabaqasi kasho­ varzlar deb atalardi. Keyinchalik ularning ma’lum bir qismi yerlaridan mahrum bo‘lib, bora-bora kadivarlarga aylanib borganlar. Ayrim dehqonlar esa o‘z viloyatlarida hatto mustaqil hokim bo‘lib olganlar. V asrning o‘rtalariga kelib, garchi ekin yerlarining ma’­ lum bir qismi mulkdor dehqonlar qo‘lida bo‘l­sa-da, ammo ziroatkor vohalardagi sug‘oriladigan yerlarning aso­siy qismi hali ham qishloq jamoalarining qaramog‘ida­ edi. Tinch okeani sohilidan to Qora dengiz sohiligacha cho‘zilgan bu ulkan davlat Eronga qarshi harbiy harakatlarni boshlab yuboradi. Istemi Xisrav I Ashushervon qo‘shinlarini tor-mor qilib Eronning shimoliga bostirib kiradi. Turkiylar eftaliylar erlarining Eronga o‘tib qolgan erlarini yana o‘z qo‘liga qaytarib oladilar. Eron 9 ustidan o‘z ta’sirini o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘l­ ganlar. Shu tariqa, ular ziroatkor aholi ustidan hukmronlik qila boshlaganlar. O‘sha davrda ular dehqonlar deb atalgan. Dehqonlar shaharlarda hashamatli qasr va saroylarga, savdo va hunarmandchilik do‘kon-u rastalaridan iborat kat­ tagina­ xo‘jalikka ham ega bo‘lganlar. Qishloqlarda esa ekinzor paykallardan­ tashqari, ularning ko‘shk va istehkomli qo‘rg‘onlari, tegirmonlari bo‘lgan. Ko‘pdan ko‘p xizmatkorlar dehqonlarning xo‘jaligida qishin-yozin mehnat qilganlar. Har bir katta yer egasining 30–40, 50–100 va ba’zan undan or­ tiq maxsus askarlar guruhi – chokarlari bo‘lgan. Chokarlar baquvvat va abjir hamda o‘z xojasiga sadoqatli o‘spirinlardan tanlab olingan. Bunday sodiq va jangovar chokarlari­ bilan dehqonlar yov hujumi paytlarida dushmanga qar­shi harbiy yurishlarda qatnashgan. Boshqa vaqtlarda ular dehqon xo‘ja­ ligidagi tartibga qarab turganlar. Qishloqlarda dehqonlarning mavqeyi ortib, katta-katta yer­ larga ega bo‘lib oldilar. Bu esa o‘z navbatida mamlakatning ijtimoiy hayotiga ta’sir o‘tkazdi. Yer egaligining tarkib topishi oqibatida mamlakatning ijti­moiy­ hayotida keskin o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Qishloq jamoalari yerli mulk­dor dehqon va ungaqaram bo‘lgan yersiz va erksiz kadivarlarga­ ajralib borgan. Qishloq jamoalari yerlarida yashab yer va suvdan iborat­ umumiy mulkka ega bo‘lgan erkin ziroatchilar tabaqasi kasho­ varzlar deb atalardi. Keyinchalik ularning ma’lum bir qismi yerlaridan mahrum bo‘lib, bora-bora kadivarlarga aylanib borganlar. Ayrim dehqonlar esa o‘z viloyatlarida hatto mustaqil hokim bo‘lib olganlar. V asrning o‘rtalariga kelib, garchi ekin yerlarining ma’­ lum bir qismi mulkdor dehqonlar qo‘lida bo‘l­sa-da, ammo ziroatkor vohalardagi sug‘oriladigan yerlarning aso­siy qismi hali ham qishloq jamoalarining qaramog‘ida­ edi. Tinch okeani sohilidan to Qora dengiz sohiligacha cho‘zilgan bu ulkan davlat Eronga qarshi harbiy harakatlarni boshlab yuboradi. Istemi Xisrav I Ashushervon qo‘shinlarini tor-mor qilib Eronning shimoliga bostirib kiradi. Turkiylar eftaliylar erlarining Eronga o‘tib qolgan erlarini yana o‘z qo‘liga qaytarib oladilar. Eron
10 tinchlik sulhiga kelishib har yili 40.000 Vizantiya tillasi to‘lash majburiyatini oladi. Undan so‘ng Eron bilan Vizantiya o‘rtasida ham urush boshlanib ketib, sosoniylar davlati juda nochor ahvolga tushib qoladi. 576 yili Muqan hoqon va Istemi yabg‘ularni vafotidan so‘ng Turkiy hoqonlikning ta’siri ancha zaiflasha boshlaydi. Eron sarkardasi Bahrom Chubin turkiylarning Chur Bag‘a hoqon qo‘mondonligidagi 300.000 kishilik qo‘shinini tor- mor keltiradi. Chur Bag‘a jangda halok bo‘ldi. Bahrom Chubin Buxoro yaqinidagi Poykend shahriga bostirib kirib, hoqonning o‘g‘li Barmuda Teginni asirga oladi va hoqon xazinasini Eron shohiga yuboradi. Muqan hoqon vafotidan (576 y.) so‘ng taxtga uning ukasi Arslon To‘ba o‘tirdi. Arslon To‘ba qo‘lida 8 ta viloyat jam etilgan bo‘lib, o‘z vaqtida ular o‘zaro bir-birlari bilan chiqisha olmas edilar. VI asrning ikkinchi yarmiga kelib turkiy xoqonlari va shahzodalari o‘rtasida toj-taxt uchun goh oshkora goh zimdan kurash ketayotgan, iqtisodiy tanazzul boshlanayotgan bir paytda turkiy shahzoda Abruy boshchiligidagi xalq harakati bo‘lib o‘tdi. Abruy harakati to‘g‘risida to‘liq ma’lumotlar saqlanib qolmagan. Xususan Abdurahmon Muhammad Nishopuriyning (XI asr) “Xazinat-al-ulum” asaridagi bu masalaga bag‘ishlangan parcha Narshaxiyning “Tarixi Buxoro” asariga kiritilgan. Uning ma’lumotiga ko‘ra Abruyning qarorgohi Poykendda bo‘lib, u boy zodagonlar va savdogarlar ustidan qattiq nazorat o‘rnatgan. Bunga chiday olmagan zodagonlar Turkiston tomonga yo‘l olishgan. Abruy atrofida esa qashshoq dehqonlar guruhlari yig‘ilisha borgan. Ammo, bu harakat jahon Qora Churinning o‘g‘li Shiri Kishvar boshchiligidagi qo‘shinlar tomonidan bostiriladi. 582-603 yillardagi o‘zaro urushlardan so‘ng 603 yil hoqonlik to‘la mustaqil 2 qismga: Sharq iy va G‘arbiy qismlarga ajraldi. Ettisuv, Chu vodiysi, Volga, Kubanning quyi qismi, Irtish, Ishim daryolari bo‘yidagi erlar, O‘rta Osiyoning kichik yarim mustaqil davlatlari G‘arbiy xoqonlik tarkibiga kirar edi. G‘arbiy hoqonlikdagi yozgi qarorgoh Isfijob yaqinidagi Mingbuloqda, qishkisi Suyob shahrida edi. Suyobning Sharq iy tomonida dulu qabilasining besh 10 tinchlik sulhiga kelishib har yili 40.000 Vizantiya tillasi to‘lash majburiyatini oladi. Undan so‘ng Eron bilan Vizantiya o‘rtasida ham urush boshlanib ketib, sosoniylar davlati juda nochor ahvolga tushib qoladi. 576 yili Muqan hoqon va Istemi yabg‘ularni vafotidan so‘ng Turkiy hoqonlikning ta’siri ancha zaiflasha boshlaydi. Eron sarkardasi Bahrom Chubin turkiylarning Chur Bag‘a hoqon qo‘mondonligidagi 300.000 kishilik qo‘shinini tor- mor keltiradi. Chur Bag‘a jangda halok bo‘ldi. Bahrom Chubin Buxoro yaqinidagi Poykend shahriga bostirib kirib, hoqonning o‘g‘li Barmuda Teginni asirga oladi va hoqon xazinasini Eron shohiga yuboradi. Muqan hoqon vafotidan (576 y.) so‘ng taxtga uning ukasi Arslon To‘ba o‘tirdi. Arslon To‘ba qo‘lida 8 ta viloyat jam etilgan bo‘lib, o‘z vaqtida ular o‘zaro bir-birlari bilan chiqisha olmas edilar. VI asrning ikkinchi yarmiga kelib turkiy xoqonlari va shahzodalari o‘rtasida toj-taxt uchun goh oshkora goh zimdan kurash ketayotgan, iqtisodiy tanazzul boshlanayotgan bir paytda turkiy shahzoda Abruy boshchiligidagi xalq harakati bo‘lib o‘tdi. Abruy harakati to‘g‘risida to‘liq ma’lumotlar saqlanib qolmagan. Xususan Abdurahmon Muhammad Nishopuriyning (XI asr) “Xazinat-al-ulum” asaridagi bu masalaga bag‘ishlangan parcha Narshaxiyning “Tarixi Buxoro” asariga kiritilgan. Uning ma’lumotiga ko‘ra Abruyning qarorgohi Poykendda bo‘lib, u boy zodagonlar va savdogarlar ustidan qattiq nazorat o‘rnatgan. Bunga chiday olmagan zodagonlar Turkiston tomonga yo‘l olishgan. Abruy atrofida esa qashshoq dehqonlar guruhlari yig‘ilisha borgan. Ammo, bu harakat jahon Qora Churinning o‘g‘li Shiri Kishvar boshchiligidagi qo‘shinlar tomonidan bostiriladi. 582-603 yillardagi o‘zaro urushlardan so‘ng 603 yil hoqonlik to‘la mustaqil 2 qismga: Sharq iy va G‘arbiy qismlarga ajraldi. Ettisuv, Chu vodiysi, Volga, Kubanning quyi qismi, Irtish, Ishim daryolari bo‘yidagi erlar, O‘rta Osiyoning kichik yarim mustaqil davlatlari G‘arbiy xoqonlik tarkibiga kirar edi. G‘arbiy hoqonlikdagi yozgi qarorgoh Isfijob yaqinidagi Mingbuloqda, qishkisi Suyob shahrida edi. Suyobning Sharq iy tomonida dulu qabilasining besh
11 o‘q bo‘dun ittifoqi, g‘arbida esa nushibi qabilasining besh o‘q el ittifoqining erlari joylashgan edi. G‘arbiy hoqonlik ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy jihatdan Sharq iy hoqonlikdan mutlaqo ajralib turar edi. Sharq iy hoqonlikdagi aholi asosan ko‘chmanchi chorvadorlardan iborat bo‘lsa, g‘arbiy hoqonlik aholisining katta qismi esa o‘troq dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan mashg‘ul edi. Er egaligi munosabatlari rivojlanayotgan G‘arbiy hoqonlikning ijtimoiy tarkibi ham, siyosiy boshqaruvi ham ancha-muncha murakkab edi. 2.1 Ilk o‘rta asrlarda Xorazm Xioniylar davlatlari Xorazm davlatining tashkil topishi. Zaiflashib borayotgan Qang‘ davlatidan birinchi bo‘lib Xorazm ajralib chiqadi. Uni mahalliy afrig‘iylar sulolasiga mansub xorazmshohlar idora qila boshlaydi. III asr o‘rtalarida Xorazm davlatining poytaxti hozirgi Qoraqalpog‘istonning Ellikqal’a tumanida joylashgan­ qadimgi Tuproqqal’a shahar xarobasining o‘rnida bo‘lgan Xioniylar davlati.IV asrning 70-yillaridan V asrning ikkinchi yarmigacha O‘rta Osiyoda xioniylar hukmronlik qilgan. Bu davlatga turkiy qabilalardan xioniylar asos solgan bo‘lib, davlatning markazi Zarafshon vohasida bo‘lgan. Xioniylar dastlab Zarafshon vohasini egallab, Janubga harakat qilishgan va ancha zaiflashib qolgan Kushon podsholigi o‘rnini egallagan. 11 o‘q bo‘dun ittifoqi, g‘arbida esa nushibi qabilasining besh o‘q el ittifoqining erlari joylashgan edi. G‘arbiy hoqonlik ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy jihatdan Sharq iy hoqonlikdan mutlaqo ajralib turar edi. Sharq iy hoqonlikdagi aholi asosan ko‘chmanchi chorvadorlardan iborat bo‘lsa, g‘arbiy hoqonlik aholisining katta qismi esa o‘troq dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan mashg‘ul edi. Er egaligi munosabatlari rivojlanayotgan G‘arbiy hoqonlikning ijtimoiy tarkibi ham, siyosiy boshqaruvi ham ancha-muncha murakkab edi. 2.1 Ilk o‘rta asrlarda Xorazm Xioniylar davlatlari Xorazm davlatining tashkil topishi. Zaiflashib borayotgan Qang‘ davlatidan birinchi bo‘lib Xorazm ajralib chiqadi. Uni mahalliy afrig‘iylar sulolasiga mansub xorazmshohlar idora qila boshlaydi. III asr o‘rtalarida Xorazm davlatining poytaxti hozirgi Qoraqalpog‘istonning Ellikqal’a tumanida joylashgan­ qadimgi Tuproqqal’a shahar xarobasining o‘rnida bo‘lgan Xioniylar davlati.IV asrning 70-yillaridan V asrning ikkinchi yarmigacha O‘rta Osiyoda xioniylar hukmronlik qilgan. Bu davlatga turkiy qabilalardan xioniylar asos solgan bo‘lib, davlatning markazi Zarafshon vohasida bo‘lgan. Xioniylar dastlab Zarafshon vohasini egallab, Janubga harakat qilishgan va ancha zaiflashib qolgan Kushon podsholigi o‘rnini egallagan.
12 Markazi Toxariston bo‘lgan Shimoliy Hindiston, Afg‘oniston, Xurosonning bir qismini ham o‘z ichiga olgan Xioniylar avlatini­ barpo qilishgan. Ushbu davlat 120 yildan oshiqroq faoliyat yuritgan. Kidariylar davlati. V asrning 20-yillarida sharqdan Sir­ daryo va Orol bo‘ylari orqali Etnik jarayon. Jahondagi boshqa xalqlar kabi o‘zbek xalqi­ ning shakllanishi ham uzoq yillar davomida sodir bo‘lgan etnik jarayonlar mahsulidir. O‘zbeklar alohida etnik birlik bo‘lib, Movarounnahr, Xorazm, Yettisuv, qisman Sharqiy Turkistonning g‘arbiy min­­ taqalarida shakllangan. O‘zbek xalqining asosini hozirgi O‘z­ bekiston hududida qadimdan o‘troq yashab, sug‘orma deh­ qonchilik, hunarmandchilik bilan shug‘ullanib kelgan mahalliy sug‘diylar, baqtriylar, xorazmiylar, farg‘onaliklar, shoshliklar, yarim chorvador qang‘lar, ko‘chmanchi sak-massaget kabi etnik guruhlar tashkil etgan. Shuningdek, Janubiy Sibir, Oltoy, Yettisuv, Sharqiy­ Turkiston hamda Volga va Ural daryosi bo‘ylaridan turli davrlarda Movarounnahrga kirib kelgan etnik guruh ham o‘zbek xalqi etnogenezida ishtirok etadilar. Yuqorida nomlari keltirilgan etnoslar asosan turkiy va sharqiy eroniy tillarda so‘zlashganlar. Amudaryo va Sirdaryo oralig‘ida yuqorida nomlari qayd etilgan qabila va elatlarning etnik jihatdan aralashuv jarayoni natijasida o‘troq hayotga moslashgan turkiy hududiy maydon, o‘zbek xalqiga xos antropologik qiyofa shakllanadi. Qang‘ davlati davrida turkiyzabon etnoslar ustuvorlik qilib, o‘ziga xos uyg‘unlashgan madaniyat shakllanadi. Arxeologik asarlarda bu madaniyat “Qovunchi madaniyati” nomini olgan. Antropolog olimlarning ta’kidlashlaricha, aynan shu davrlarga kelib, O‘rta Osiyoning vodiy va vohalarida yashovchi aholi tashqi qiyofalarida hozirgi o‘zbek va voha tojiklariga xos antropologik qiyofasi to‘liq shakllanadi. O‘zbeklar etnogenezida qatnashgan navbatdagi etnik guruhlar – kushonlar, xioniylar, kidariylar va eftallardir. Shuningdek, o‘zbeklar etnogeneziga Turk xoqonligi davrida O‘rta Osiyoning markaziy mintaqalari va Xorazmga kelib o‘troq­lashgan­ turkiy qabilalar faol ta’sir 12 Markazi Toxariston bo‘lgan Shimoliy Hindiston, Afg‘oniston, Xurosonning bir qismini ham o‘z ichiga olgan Xioniylar avlatini­ barpo qilishgan. Ushbu davlat 120 yildan oshiqroq faoliyat yuritgan. Kidariylar davlati. V asrning 20-yillarida sharqdan Sir­ daryo va Orol bo‘ylari orqali Etnik jarayon. Jahondagi boshqa xalqlar kabi o‘zbek xalqi­ ning shakllanishi ham uzoq yillar davomida sodir bo‘lgan etnik jarayonlar mahsulidir. O‘zbeklar alohida etnik birlik bo‘lib, Movarounnahr, Xorazm, Yettisuv, qisman Sharqiy Turkistonning g‘arbiy min­­ taqalarida shakllangan. O‘zbek xalqining asosini hozirgi O‘z­ bekiston hududida qadimdan o‘troq yashab, sug‘orma deh­ qonchilik, hunarmandchilik bilan shug‘ullanib kelgan mahalliy sug‘diylar, baqtriylar, xorazmiylar, farg‘onaliklar, shoshliklar, yarim chorvador qang‘lar, ko‘chmanchi sak-massaget kabi etnik guruhlar tashkil etgan. Shuningdek, Janubiy Sibir, Oltoy, Yettisuv, Sharqiy­ Turkiston hamda Volga va Ural daryosi bo‘ylaridan turli davrlarda Movarounnahrga kirib kelgan etnik guruh ham o‘zbek xalqi etnogenezida ishtirok etadilar. Yuqorida nomlari keltirilgan etnoslar asosan turkiy va sharqiy eroniy tillarda so‘zlashganlar. Amudaryo va Sirdaryo oralig‘ida yuqorida nomlari qayd etilgan qabila va elatlarning etnik jihatdan aralashuv jarayoni natijasida o‘troq hayotga moslashgan turkiy hududiy maydon, o‘zbek xalqiga xos antropologik qiyofa shakllanadi. Qang‘ davlati davrida turkiyzabon etnoslar ustuvorlik qilib, o‘ziga xos uyg‘unlashgan madaniyat shakllanadi. Arxeologik asarlarda bu madaniyat “Qovunchi madaniyati” nomini olgan. Antropolog olimlarning ta’kidlashlaricha, aynan shu davrlarga kelib, O‘rta Osiyoning vodiy va vohalarida yashovchi aholi tashqi qiyofalarida hozirgi o‘zbek va voha tojiklariga xos antropologik qiyofasi to‘liq shakllanadi. O‘zbeklar etnogenezida qatnashgan navbatdagi etnik guruhlar – kushonlar, xioniylar, kidariylar va eftallardir. Shuningdek, o‘zbeklar etnogeneziga Turk xoqonligi davrida O‘rta Osiyoning markaziy mintaqalari va Xorazmga kelib o‘troq­lashgan­ turkiy qabilalar faol ta’sir
13 ko‘rsatadi. Turkiy elatlar­ va mahalliy o‘troq aholi o‘rtasidagi etnik-madaniy muno­sabatlarning­ rivoji natijasida turkiy qatlam madaniy yutuqlarining mahalliy madaniy-xo‘jalik an’analar bilan jadal­ uyg‘unlashuvi yuz berdi. VII asrdan o‘lkamiz “Turkiston” nomi bilan atala boshlangan. Xorazm hamda Amudaryo hav­ zasiga yana bir ko‘chmanchi chorvador aholi – toxarlar kirib kelgan. Toxariylar kushonlarning avlodlari bo‘lgan. Ularga Kidar ismli hukmdor boshchilik qilganligi uchun ularni kidariylar deb ham atashadi. Tez orada kidariylar Xioniylar davlatining janubiy qismida o‘z hukmronligini o‘rnat­ganlar­. Balx shahri bu yangi davlatning poytaxtiga aylan­tirilgan­. 456-yilda Kidariylar va Sosoniylar davlatlari o‘rtasida to‘qna­ shuv bo‘lib o‘tadi. Bu to‘qnashuvda Kidariylar davlati Sosoniy­­ lardan yengiladi va o‘zini qayta o‘nglayolmaydi. Shundan so‘ng zaiflashib qolgan. Kidariylar ko‘chmanchi chorvador aholi – eftallar bilan to‘qnashishi natijasida Shimoliy Hindistonga chekinadilar va u yerda 75 yil hukm suradi. Anushtagin (1072-1032 yillarda) Saljukiylar xukmdori Malikshox saroyidagi xizmatlari lekin Xorazmni kulga kiritadi. Anushtaginni nabnrasi Ogsiz (1127-115'b yillar) Xorazmni mustakil" davlatga aylantirib borishga urinib kurdi.U xorazm sho\ unvonini kayta tnklab Sulton Sanjar bilan kurash olib boradi.l 141-yiIi Xorazmshox Ogsiz Marvn bosib olib talaydi va kelgusi yili Nishopurga karab yurdi. Birok kuchlar teng bulmaganidan и sulton Sanjarga buy sindi.Otsiz Jont bilan Mangishlokni uz erlarida kushib olgan, kuchmanchi kushinlar, kipchoklar va turkmanlarni uz ta'siriga buysindirgan edi.Xorazm kushinining asosan yullanma askarlar kuchmanchi kipchok va turkmanlardan tuzishga, Xorazmning mustakilligi muammosini xal kilishga xamda SHarkda yangi va kuchli davlatga asossolishga ulgurgan edi.Otsiz ishlarini ugli El Arslon (1156-1172) davom ettiradi.Ei Arslon xukmronligi vaktida Koraxitoylarga karshi kurash olib borishiga tugri keladi.El Arslon vafotidan sung uni ugli Takash Xorazmga xukmronlik kila boshlaydi. Takash davrida Xorazm, davlati yuksak davlatga aylanadi. Takash davrida Xorazm davlatini xududi 2 barobarga kupayadi. Bunga sabab 1196 yilda xalifa Misr kushinlarini engib 13 ko‘rsatadi. Turkiy elatlar­ va mahalliy o‘troq aholi o‘rtasidagi etnik-madaniy muno­sabatlarning­ rivoji natijasida turkiy qatlam madaniy yutuqlarining mahalliy madaniy-xo‘jalik an’analar bilan jadal­ uyg‘unlashuvi yuz berdi. VII asrdan o‘lkamiz “Turkiston” nomi bilan atala boshlangan. Xorazm hamda Amudaryo hav­ zasiga yana bir ko‘chmanchi chorvador aholi – toxarlar kirib kelgan. Toxariylar kushonlarning avlodlari bo‘lgan. Ularga Kidar ismli hukmdor boshchilik qilganligi uchun ularni kidariylar deb ham atashadi. Tez orada kidariylar Xioniylar davlatining janubiy qismida o‘z hukmronligini o‘rnat­ganlar­. Balx shahri bu yangi davlatning poytaxtiga aylan­tirilgan­. 456-yilda Kidariylar va Sosoniylar davlatlari o‘rtasida to‘qna­ shuv bo‘lib o‘tadi. Bu to‘qnashuvda Kidariylar davlati Sosoniy­­ lardan yengiladi va o‘zini qayta o‘nglayolmaydi. Shundan so‘ng zaiflashib qolgan. Kidariylar ko‘chmanchi chorvador aholi – eftallar bilan to‘qnashishi natijasida Shimoliy Hindistonga chekinadilar va u yerda 75 yil hukm suradi. Anushtagin (1072-1032 yillarda) Saljukiylar xukmdori Malikshox saroyidagi xizmatlari lekin Xorazmni kulga kiritadi. Anushtaginni nabnrasi Ogsiz (1127-115'b yillar) Xorazmni mustakil" davlatga aylantirib borishga urinib kurdi.U xorazm sho\ unvonini kayta tnklab Sulton Sanjar bilan kurash olib boradi.l 141-yiIi Xorazmshox Ogsiz Marvn bosib olib talaydi va kelgusi yili Nishopurga karab yurdi. Birok kuchlar teng bulmaganidan и sulton Sanjarga buy sindi.Otsiz Jont bilan Mangishlokni uz erlarida kushib olgan, kuchmanchi kushinlar, kipchoklar va turkmanlarni uz ta'siriga buysindirgan edi.Xorazm kushinining asosan yullanma askarlar kuchmanchi kipchok va turkmanlardan tuzishga, Xorazmning mustakilligi muammosini xal kilishga xamda SHarkda yangi va kuchli davlatga asossolishga ulgurgan edi.Otsiz ishlarini ugli El Arslon (1156-1172) davom ettiradi.Ei Arslon xukmronligi vaktida Koraxitoylarga karshi kurash olib borishiga tugri keladi.El Arslon vafotidan sung uni ugli Takash Xorazmga xukmronlik kila boshlaydi. Takash davrida Xorazm, davlati yuksak davlatga aylanadi. Takash davrida Xorazm davlatini xududi 2 barobarga kupayadi. Bunga sabab 1196 yilda xalifa Misr kushinlarini engib
14 Eronni egallaydi. Xorazmshohlar davlatining boshqaruv tizimi, ijtimoiyiqtisodiy hayoti. Xorazmshao xlar davlatining mustakillnk uchun kurashi Otsiz davrida boshlanadi. CHunki bu davlat xam saljukiylarga xam gaznaviylarga karam bulib kelgan edi.Sungra bu davlat mustakil bulib oladi otsizdan keyin xukmronlik kilgan uning ugli Takash davrida mamlakat gullab yashnadi. Uning chegaralari 2 barobar kenga yadi. Uning ugli Sulton Muxammad (1200-1221 yy.) mamla;atning ijtimoiy axvoli ancha ogirlashdi. Buning okibatila katta mamlakatning CHingizxon raxbarlik Mugullar bosib ©kib bu erda 140 yil xutsmronlik yushdi SHarkdagi »dratli XorazmshaxJar davlati ayniksa Sulton Muxammad davriga kelib ancha pasayadi.Mamlakatda turli xil galayonlar xam boshlanib keadi Xususan uni ng davrida mexnatkash xalkning axvoli ogirlashadi. Okibatda turli xil kuzgolonlar bulib uggadi.Xorazmshoxlar davlati Anushteginiylar sryulasi davrida podsho tomonndan idora kilingan Anushtayavniylar sulolasi Xorazmda 1097-yildan 1231- yilga kadar xuifonlik kilgan Sulton Muxammadning olib borgan siyosati natajasida mamlakatning ijtimoiy axvolshi ancha ogirlashadi. XIII asrga kelib katta-katta o'lka va viloyatlarni o'z ichiga olgan buyuk saltanatga aylangan edi. Aholining asosiy qismi qishloq xo'jaligi, asosan dehqonchilik bilan shug'ullangan. Mamlakatda yer egaligi va u bilan bog'liq munosabatlar taraqqiy etgan. Yeiiar ilgarigidek davlatniki hisoblangan, biroq yirik yer egaligi -iqladorlik rivojlanib borgan. Saltanatni hokimlar, noiblar, vazirlar, lashkar boshliqlaridan iborat kuchli harbiy aristokratiya, mustavfiy (daftardor hisobchilar), qozilar va boshqa ko'pgina saroy mansabdorlaridan iborat ulkan arkoni davlat doirasi qurshab turardi. Yuqori amaldorlarning ko'pchilik qismi yirik yer-suvlarga ega bo'lgan mulkdor oqsuyaklar tabaqasini tashkil etardi. Ko'pgina mansablar odatda, o'rta asrlar jamiyati sharoitida keng tarqalgan, ota-bobodan meros bo'lib o'tar edi. An'anaviy tusga kirgan bunday hoi davlat mansabdorlariga eng munosib shaxslarni tanlab qo'yish imkoniyatidan mahrum qilar edi. Yuqori mansabdorlik davlatdan iqta yerlarini (umrbod 14 Eronni egallaydi. Xorazmshohlar davlatining boshqaruv tizimi, ijtimoiyiqtisodiy hayoti. Xorazmshao xlar davlatining mustakillnk uchun kurashi Otsiz davrida boshlanadi. CHunki bu davlat xam saljukiylarga xam gaznaviylarga karam bulib kelgan edi.Sungra bu davlat mustakil bulib oladi otsizdan keyin xukmronlik kilgan uning ugli Takash davrida mamlakat gullab yashnadi. Uning chegaralari 2 barobar kenga yadi. Uning ugli Sulton Muxammad (1200-1221 yy.) mamla;atning ijtimoiy axvoli ancha ogirlashdi. Buning okibatila katta mamlakatning CHingizxon raxbarlik Mugullar bosib ©kib bu erda 140 yil xutsmronlik yushdi SHarkdagi »dratli XorazmshaxJar davlati ayniksa Sulton Muxammad davriga kelib ancha pasayadi.Mamlakatda turli xil galayonlar xam boshlanib keadi Xususan uni ng davrida mexnatkash xalkning axvoli ogirlashadi. Okibatda turli xil kuzgolonlar bulib uggadi.Xorazmshoxlar davlati Anushteginiylar sryulasi davrida podsho tomonndan idora kilingan Anushtayavniylar sulolasi Xorazmda 1097-yildan 1231- yilga kadar xuifonlik kilgan Sulton Muxammadning olib borgan siyosati natajasida mamlakatning ijtimoiy axvolshi ancha ogirlashadi. XIII asrga kelib katta-katta o'lka va viloyatlarni o'z ichiga olgan buyuk saltanatga aylangan edi. Aholining asosiy qismi qishloq xo'jaligi, asosan dehqonchilik bilan shug'ullangan. Mamlakatda yer egaligi va u bilan bog'liq munosabatlar taraqqiy etgan. Yeiiar ilgarigidek davlatniki hisoblangan, biroq yirik yer egaligi -iqladorlik rivojlanib borgan. Saltanatni hokimlar, noiblar, vazirlar, lashkar boshliqlaridan iborat kuchli harbiy aristokratiya, mustavfiy (daftardor hisobchilar), qozilar va boshqa ko'pgina saroy mansabdorlaridan iborat ulkan arkoni davlat doirasi qurshab turardi. Yuqori amaldorlarning ko'pchilik qismi yirik yer-suvlarga ega bo'lgan mulkdor oqsuyaklar tabaqasini tashkil etardi. Ko'pgina mansablar odatda, o'rta asrlar jamiyati sharoitida keng tarqalgan, ota-bobodan meros bo'lib o'tar edi. An'anaviy tusga kirgan bunday hoi davlat mansabdorlariga eng munosib shaxslarni tanlab qo'yish imkoniyatidan mahrum qilar edi. Yuqori mansabdorlik davlatdan iqta yerlarini (umrbod
15 foydalanish uchun ajratilgan katta yer maydoni) olish bilan chambarchas bog'langan edi. Masalan, Nasaviyning . yozishicha, Naso viloyatiga noib qilib tayinlangan Ziyoulmulkka xizmati uchun yiliga o'n ming dinor daromad keltiradigan butun bir viloyat iqta tariqasida taqdim etilgan edi. Iqtadorlik mahalliy hokimlar, noiblar, vazirlar, yirik yer egalari harbiy aristokratiya vakillari va boshqa yuqori mansabdorlarning iqtisodiy mustaqilligini oshirar va ularning markaziy hokimiyatga nisbatan qarshilik kayfiyatlarini rag'batlantirar edi. Mamlakat holatining eng achinarli tomonlaridan yana biri shunda ediki, asosiy soliq va muttasil hasharlardan tashqari yiliga bir necha bor to'planadigan turli xil to'lov va yig'imlardan tinkasi qurigan mamlakat fuqarosining arkoni davlatga, ayniqsa uning tojdori Sulton Muhammadga nisbatan bo'lgan e'timodi ham, e'tiqodi ham susayib ketgan edi 2.2 Xioniylarning O‘rta Osiyoga harbiy yurishlari. Bu davr ko‘chmanchi qabilalarning kirib kelishi, qabilalar ittifoqi (ning yuzaga kelishi-yangi siyosiy kuchlarning paydo bo‘lishi bilan izohlanadi. SHunday kuchlardan biri - Kidariylar xususidagi asosiy ma’lumotlar Xitoyning Beyshi solnomasida hamda g‘arb tarixchilaridan biri Prisk Paniyskiy ma’lumotlarida uchraydi. Bu ma’lumotlarga ko‘ra Kidoriylarning yuechjilar hukmdori Sidolo yoki tadqiqotlar fikricha Kidor (ba’zan "Kidara") IV-asrda hukmronlik qilgan. Yaponiyalik tadqiqotchi K. Enoki braxmiy yozuvidagi bir qator "Kidara Kushon sha" deb yozilgan tangalarni tadqiq qilgan. Bu taxminan 390-430 yillarga mansub bo‘lib, hind tadqiqotchisi A. Bivarning xulosasiga ko‘ra bunday tangalar 2 ta hokim tomonidan bir vaqtning o‘zida zarb etilgan. Enokining fikricha Kidoriylar Tohariston va Gandxarni 412-437 yillar oralig‘ida o‘z qo‘llarida birlashtirganlar. Kidariylar masalasi nisbatan ancha kam o‘rganilgan va tadqiqotlar davom ettirilishi kerak bo‘lgan masaladir. Chunki yuqoridagi ma’lumotlarni (jumladan Beyshi) keyinchalik boshqa manbalar tilga olmaydi. Hindistonga (456 y) ketib 15 foydalanish uchun ajratilgan katta yer maydoni) olish bilan chambarchas bog'langan edi. Masalan, Nasaviyning . yozishicha, Naso viloyatiga noib qilib tayinlangan Ziyoulmulkka xizmati uchun yiliga o'n ming dinor daromad keltiradigan butun bir viloyat iqta tariqasida taqdim etilgan edi. Iqtadorlik mahalliy hokimlar, noiblar, vazirlar, yirik yer egalari harbiy aristokratiya vakillari va boshqa yuqori mansabdorlarning iqtisodiy mustaqilligini oshirar va ularning markaziy hokimiyatga nisbatan qarshilik kayfiyatlarini rag'batlantirar edi. Mamlakat holatining eng achinarli tomonlaridan yana biri shunda ediki, asosiy soliq va muttasil hasharlardan tashqari yiliga bir necha bor to'planadigan turli xil to'lov va yig'imlardan tinkasi qurigan mamlakat fuqarosining arkoni davlatga, ayniqsa uning tojdori Sulton Muhammadga nisbatan bo'lgan e'timodi ham, e'tiqodi ham susayib ketgan edi 2.2 Xioniylarning O‘rta Osiyoga harbiy yurishlari. Bu davr ko‘chmanchi qabilalarning kirib kelishi, qabilalar ittifoqi (ning yuzaga kelishi-yangi siyosiy kuchlarning paydo bo‘lishi bilan izohlanadi. SHunday kuchlardan biri - Kidariylar xususidagi asosiy ma’lumotlar Xitoyning Beyshi solnomasida hamda g‘arb tarixchilaridan biri Prisk Paniyskiy ma’lumotlarida uchraydi. Bu ma’lumotlarga ko‘ra Kidoriylarning yuechjilar hukmdori Sidolo yoki tadqiqotlar fikricha Kidor (ba’zan "Kidara") IV-asrda hukmronlik qilgan. Yaponiyalik tadqiqotchi K. Enoki braxmiy yozuvidagi bir qator "Kidara Kushon sha" deb yozilgan tangalarni tadqiq qilgan. Bu taxminan 390-430 yillarga mansub bo‘lib, hind tadqiqotchisi A. Bivarning xulosasiga ko‘ra bunday tangalar 2 ta hokim tomonidan bir vaqtning o‘zida zarb etilgan. Enokining fikricha Kidoriylar Tohariston va Gandxarni 412-437 yillar oralig‘ida o‘z qo‘llarida birlashtirganlar. Kidariylar masalasi nisbatan ancha kam o‘rganilgan va tadqiqotlar davom ettirilishi kerak bo‘lgan masaladir. Chunki yuqoridagi ma’lumotlarni (jumladan Beyshi) keyinchalik boshqa manbalar tilga olmaydi. Hindistonga (456 y) ketib
16 Gupta davlatini bosib olganlaridan keyingi kidoriylar to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham deyarli yo‘q. Faqatgina ular Hindistonda 15 yil hukmronlik qilganlari, 477 yil Gandxardan Xitoyga elchilar yuborganliklari ma’lum xolos. Ba’zi tadqiqotchilar ularni Sharq iy Turkistondan kirib kelgan kushonlar qoldig‘i deb ham tushuntirish berishadi. Shuningdek , kidoriylarning O‘rta Osiyoning janubida xiyoniylar bilan birga ittifoqchiligi hamda ularning Eronga qarshi birgalikdagi harakatlari to‘g‘risida ham turli taxmin va fikrlar mavjud. IV-asr o‘rtalarida Turon o‘lkasiga shimoldan ko‘chmanchi xion qabilalarining hujumi boshlanadi. Tarixda ular xiyonit yoki xioniylar nomi bilan tanilganlar. Xioniylarning 353 yil So‘g‘d ustiga yurish qilganliklari ma’lum. Xioniylar hukmdori o‘rta yoshlardagi tadbirkor va aqlli davlat arbobi Grumbat ismli shaxs bo‘lgan. 359 yil xioniylar o‘z ittifoqchilik burchlariga ko‘ra SHopur II bilan Suriyaning Amida (Umda) shahri uchun bo‘lgan jangida qatnashishadi. Bu jangda Grumbatning o‘g‘li halok bo‘ladi. IV-asrning 60-70 yillarda Eron bilan munosabatlar yana keskinlashib, Eron shohi SHopur II xioniylar bilan kurash olib boradi va ikki marotaba engiladi. Bu kurashda xioniylar kidoriylar bilan ittifoqchilikda bo‘lgan bo‘lishlari ham ehtimoldan xol emas. Bu davrda Sirdaryo bo‘yidan Amudaryogacha cho‘zilgan hudud xioniylar ta’siri ostida bo‘lgan. Umuman olganda, xioniylar kidariylar bilan ko‘pincha ittifoqda harakat qilgan bo‘lishlari kerak. Chunki tadqiqotlarda ularning nomi ko‘pincha birgalikda uchraydi. Ularni ba’zida eftalitlarning bir qismi deb ham hisoblashadi. Fikrimizcha, ulardagi o‘zaro farqlanish faqat sulolaviy bo‘lgan. Chunki ularning hammasi qon- qardosh turkiy xalqlardan bo‘lishgan. Eftalitlar tarixi yuzasidan ma’lumotlar, rim, vizantiya, suriya va arman tarixchilari asarlarida hamda Xitoy solnomalarida, pahlaviy matnlarida, Firdavsiyning "SHohnoma" asarida ham uchraydi. Ushbu manbalarning ma’lumot berishicha, o‘sha davrda eftalitlar bilan Eron sosoniylari o‘rtasida bir necha marta to‘qnashuvlar bo‘lib o‘tadi. Ular o‘rtasidagi birinchi to‘qnashuvlar V-asrning 30-yillaridayoq sodir bo‘lgan edi. Arman tarixchisi 16 Gupta davlatini bosib olganlaridan keyingi kidoriylar to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham deyarli yo‘q. Faqatgina ular Hindistonda 15 yil hukmronlik qilganlari, 477 yil Gandxardan Xitoyga elchilar yuborganliklari ma’lum xolos. Ba’zi tadqiqotchilar ularni Sharq iy Turkistondan kirib kelgan kushonlar qoldig‘i deb ham tushuntirish berishadi. Shuningdek , kidoriylarning O‘rta Osiyoning janubida xiyoniylar bilan birga ittifoqchiligi hamda ularning Eronga qarshi birgalikdagi harakatlari to‘g‘risida ham turli taxmin va fikrlar mavjud. IV-asr o‘rtalarida Turon o‘lkasiga shimoldan ko‘chmanchi xion qabilalarining hujumi boshlanadi. Tarixda ular xiyonit yoki xioniylar nomi bilan tanilganlar. Xioniylarning 353 yil So‘g‘d ustiga yurish qilganliklari ma’lum. Xioniylar hukmdori o‘rta yoshlardagi tadbirkor va aqlli davlat arbobi Grumbat ismli shaxs bo‘lgan. 359 yil xioniylar o‘z ittifoqchilik burchlariga ko‘ra SHopur II bilan Suriyaning Amida (Umda) shahri uchun bo‘lgan jangida qatnashishadi. Bu jangda Grumbatning o‘g‘li halok bo‘ladi. IV-asrning 60-70 yillarda Eron bilan munosabatlar yana keskinlashib, Eron shohi SHopur II xioniylar bilan kurash olib boradi va ikki marotaba engiladi. Bu kurashda xioniylar kidoriylar bilan ittifoqchilikda bo‘lgan bo‘lishlari ham ehtimoldan xol emas. Bu davrda Sirdaryo bo‘yidan Amudaryogacha cho‘zilgan hudud xioniylar ta’siri ostida bo‘lgan. Umuman olganda, xioniylar kidariylar bilan ko‘pincha ittifoqda harakat qilgan bo‘lishlari kerak. Chunki tadqiqotlarda ularning nomi ko‘pincha birgalikda uchraydi. Ularni ba’zida eftalitlarning bir qismi deb ham hisoblashadi. Fikrimizcha, ulardagi o‘zaro farqlanish faqat sulolaviy bo‘lgan. Chunki ularning hammasi qon- qardosh turkiy xalqlardan bo‘lishgan. Eftalitlar tarixi yuzasidan ma’lumotlar, rim, vizantiya, suriya va arman tarixchilari asarlarida hamda Xitoy solnomalarida, pahlaviy matnlarida, Firdavsiyning "SHohnoma" asarida ham uchraydi. Ushbu manbalarning ma’lumot berishicha, o‘sha davrda eftalitlar bilan Eron sosoniylari o‘rtasida bir necha marta to‘qnashuvlar bo‘lib o‘tadi. Ular o‘rtasidagi birinchi to‘qnashuvlar V-asrning 30-yillaridayoq sodir bo‘lgan edi. Arman tarixchisi