1 KURS ISHI XISRAV I ANUSHERVON DAVRIDA ERON Mundarija: Kirish Asosiy qism I-BOB: ERON SOSONIYLAR HUKUMRONLIGI DAVRIDA. 1.1. Eronda sosoniylar hukumronligining o'rnatilishi 1.2. Sosoniylar hukumronligi davrida Eronning ijtimoiy va iqtisodiy hayot II-BOB. XISRAV I ANUSHERVON DAVRIDA ERON. 2.1. Xisrav I ning hokimyat tepasiga kelishi va uning amalga oshirgan islohotlari, mamlakatning tashqi siyosati 2.2. Xisrav I hukumronligining tugashi va sosoniylar davlatining inqirozga yuz tutishi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Ilova 2 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Doimo insoniyatni oldinga undovchi omillardan biri tarixiy xotiradir. “Har qaysi xalqning milliy qadriyatlarini o’z maqsad-muddaolari, shu bilan birga, umumbashariy taraqqiyot yutuqlari asosida rivojlantirib, ma’naviy dunyosini yuksaltirib borishga intilar ekan, bu borada tarixiy xotira masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Ya’ni tarixiy xotira tuyg’usi to’laqonli ravishda tiklangan xalq bosib o’tgan yo’l o’zining barcha muvaffaqiyat zafarlari, yo’qotish va qurbonlari, quvonch va istiroblari bilan xolis va haqqoniy o’rganilgan taqdirdagina chinakam tarix bo’ladi”1. III asr boshida hozirgi Eron hududi Parfiya qo‘l ostida nomigagina birlashtirilgan edi. O‘zaro ichki kurashlar va Rim bilan urushlar mamlakatni kuchsizlantirdi. Eron yerlarini yangitdan birlashtirish Fors viloyatidan boshlandi. Forsdagi Darabgerd qal’asining hukmdori Ardasher (soson urug‘idan) bir necha hokimliklarni birlashtirib, Eronni janubiy yarmida boshqaruvini o‘z qo‘liga oldi. Yangi tashkil topgan podsholikda quldorlik tizimi inqirozi boshlanib, feodal munosabatlar jadallik bilan rivojlandi. V asrning oxiriga kelib feodal munosabatlarning belgilari yanada yorqin namoyon bo‘la boshladi.Sosoniylar sulolasi ayniqsa Xisrav I Anushervon davrida o'ztaraqqiyotining cho'qqisiga erishdi. Kurs ishimning dolzarbligi Xisrav I davrida Eronda amalga oshirilgan islohotlar jumladan: soliq islohoti, davlat boshqaruvidagi islohotlar, harbiy islohot va ma'muriy islohotlari, uning davrida olib borilgan faol tashqi siyosat, fan va madaniyatning taraqqiy qilishi, bunyodkorlik ishlari amalga oshirilishini hamda Xisravdan keyin sulolaning inqirozga yuz tutishini atroflicha o'rganish hisoblanadi. 1 1Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent, “Ma’naviyat”, 2008 3 Kurs ishimning xronologik chegarasi: Eronda sosoniylar sulolasi hukumronligi 226-yildan to Arab xalifaligi Eronni istilo qilguncha ya'ni 642- yilgacha davom etgan. Kurs ishimning xronologik chegarasi shu sulolaning ko'zga ko'ringan yirik vakili Xisrav I Anushervonning hukumronlik davri (531-579-yy) haqida. .Xisrav I Anushervon davrida Eron juda qudratli davlatga aylanadi. U mazdakiylarda qarshi qattiq urushlar olib boradi. Shahanshoh Xisrav davrida savdo sotiq rivojlanadi, soliqlar tartibga solinadi. Xisrav I ni tom ma'noda sosoniylar sulolasining eng mashxur vakili desak mubolag'a bo'lmaydi. Mavzuning o`rganilganlik darajasi. Xisrav I Anushervon hukumronligi davri tarixchi mutaxasislaritomonidan batafsil o`rganilgan. Men mavzuni tadqiq qilish davomida xorijiy mualliflarning (ingliz, fransuz,) asarlaridan rus tiliga tarjima qilingan adabiyotlar, shuningdek, o`zbek tilida nashr qilingan va o`rta asrlarga bag`ishlangan adabiyotlardan foydalanishni lozim topdim. Sosoniylar hukumronligi davri tarixi yoritilishiga qaratilgan adabiyotlarni shartli ravishda ikki guruhga ajratilgan: 1. Sobiq sovet ittifoqi hukmronligi va Rossiyada chop etilgan ilk o`rta asrlar va jahon tarixiga bag`ishlangan Струве В.В Пигулевская, Н.В Жалменова О.П ,Дьянов. И.М ,. Васильев. Л.А, Луконин.В.Г , С.П. Карпов kabi mualliflarning asarlarini keltirish mumkin. 2-guruhga respublikamizda o`zbek tilida nash etilgan ilk o`rta asrlarga bag`ishlangan Р. Қурбангалиева, Haydarali Muhammedov, Т.Ў, Салимов, Р. Қурбангалиева va О. Машарипов, Энтони Гидденс, В.Ф. Семёновларнинг ishlarini keltirish mumkin. Kurs ishining maqsadi va vazifasi: Ilk o'rta asrlarda Erondagi ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlarni tadqiq qilish maqsadimiz hisoblanadi. Ushbu maqsaddan kelib chiqib o`z oldimizga quyidagicha aniq vazifalar qo`ydik: - Ilk o`rta asrlardagi Eron davlatining ijtimoiy munosabatlarini va unga bog`liq bo`lgan shart – sharoitni ko`rsatib berish; - Sosoniylargacha bo'lgan davrda Eronda hukum surayotgan siyosiy tarqoqlikning sabablari haqida ma'lumot berish; 4 - Sosoniylar davlatining tashkil qilinishi va davlat boshqaruvning huquqiy asoslarini yoritish; - Xisrav I Anushervon davrida Eronning yuksalishini va mamlakatning tashqi aloqalarini yoritish; - Xisrav I hukumronligidan keyin Eronda boshlangan siyosiy beqarorlikning sabablari hamda Eronning Arab xalifaligi tomonidan istilo qilinishi haqida ma'lumot berish; Kurs ishining ob’yekti va predmeti. Xisrav I Anushervon davrida Eron mavzusi bilan bog'liq tarixiy jarayonlar tadqiqotning predmetini tashkil qilsa, mavzuni o'rganishga xizmat qiluvchi arxeologik va yozma manbalar, tadqiqotchilarning asarlari obyektini tashkil qiladi. Mavzuning nazariy asosi. Mavzuni o'rganish jarayonida unga haqqoniy, ilmiy tahlilga asoslangan qarash, xolislik, tarixiylik tamoyili, bugungi kun talablaridan kelib chiqqan holda yondashishga harakat qilindi. Masalani yoritishda manbashunos, tarixchi olimlarning tarixiy-ilmiy yutuqlari,qarashlari,ilgari surilgan g'oyalar va fikrlari nazariy- uslubiy asos bo'lib xizmat qildi. Tarkibiy tuzilishi. Mazkur kurs ishi tarkibiy jihatdan kirish, asosiy qism, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yhati va ilovadan iborat. 5 I BOB. ERON SOSONIYLAR HUKUMRONLIGI DAVRIDA. 1.1.Eronda sosoniylar hukumronligining boshlanishi. Sosoniylar davlati III asrning boshida o‘z davrining eng qudratli davlatlaridan sanalgan Parfiyaning parchalanishi natijasida tashkil topdi. Sosoniylar davlatining tarkibiga u eng kuchaygan paytda Eronning barcha hududlari, Mesopotamiya, hamda Hindistonga tutash sharqiy yassi tog‘li hududlar kirardi. Sosoniylar imperiyasining asosiy aholisi sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik bilan mashg‘ul bo‘lgan. Shuningdek, mamlakatning tog‘li tumanlarida ko‘chmanchi chorvadorlar yashab, ular chorvachilik bilan shug‘ullanardi. Davlatda mavjud bo‘lgan shaharlarning asosiy qismi mamlakatning g‘arbiy qismida joylashgan edi. Ularning eng kattasi, poytaxt Ktesifon shahri edi. Sosoniylar davlatida mavjud bo‘lgan shaharlar o‘z davrining yirik hunarmandchilik markazlari sanalgan. Shu boisdan ham ushbu shaharlarda yaratilgan hunarmandchilik mahsulotlari dunyoga mashhur bo‘lgan. Ayniqsa, ajoyib gazlama va qurollar yuqori sifati bilan nom qozongan edi. III asr boshida hozirgi Eron hududi Parfiya qo‘l ostida nomigagina birlashtirilgan edi. O‘zaro ichki kurashlar va Rim bilan urushlar mamlakatni kuchsizlantirdi. Eron yerlarini yangitdan birlashtirish Fors viloyatidan boshlandi. 6 Forsdagi Darabgerd qal’asining hukmdori Ardasher (soson urug‘idan) bir necha hokimliklarni birlashtirib, Eronni janubiy yarmida boshqaruvini o‘z qo‘liga oldi.2 Sosoniylar sulolasi asoschisi va dastlabki hukmdori Ardasherning bobosi Soson Fors davlati poytaxti-Istaxr shahridagi bosh ibodatxonaning kohini bo‘lgan. 208-yilda Parfiya davlati ikki qismga bo‘linib ketadi. Keyinchalik yana bir necha mayda davlatlarga ajralib ketdi. Bundan Eronning janubi-g‘arbida joylashgan fors qabilalari foydalanib, Soson boshchiligida Istaxr shahrida hokimiyatni egallab oladilar. Ardasher I Parfiya podshosi Artabon V (209-224) ning vassali Darabgerd hokimi saroyida xizmat qilgan. Milodiy 200-yillarga kelib ushbu qal’a hokimi bo‘lgan. U tez orada butun Fors, Kirmon va Geyni o‘ziga tobe etgan hamda zodagonlar va ruhoniylar yordamiga tayanib Artabon V ga qarshi chiqqan. 224- yilning 28-aprel kuni Ardasher Ormizdagon tekisligida Artabon V ni mag‘lub etdi. Ikki yil o‘tgandan so‘ng tantanali tarzda toj kiydi va shaxonshox unvoniga ega bo‘ldi. U o‘zining bosqinchilik siyosatida ruhoniylar va urug‘ zodagonlarining qo‘llab-quvvatlashidan keng foydalangan. U Midiya, Ozarbayjon, Siyeston, Xuroson, Marv vohasini o‘ziga buysundirdi. Natijada mamlakatning chegaralari shimolda Kaspiybo‘yi viloyatiga, janubda Fors ko‘rfaziga, sharqda Qobul daryosi vodiysiga borib yetdi. Frot daryosi bo‘ylarini egallanishi davlatni Rim bilan ham qo‘shni bo‘lib qolishiga olib keldi. Ardasher yangi davlatning poytaxtini Istaxr shahridan Dajla daryosining ikki qirg‘og‘i bo‘ylab joylashgan Ktesifonga ko‘chirdi. 230-yilda Ardasher I o‘z qo‘shinlari bilan Mesopotamiya va Kichik Osiyoga bostirib bordi. Bu joylar Rim saltanatiga qaram edi. 232-yili Rim imperatori Aleksandr Sever katta qo‘shin bilan Shimoliy Mesopotamiyaga yurish qiladi. Ardasher I qo‘shinlari Rim legionlari bilan uzoq vaqt mobaynida qonli urushlar olib bordi. Ardasher I 2 Струве В.В. (ред) История Ирана с древнейших времн до конца XVIII века Ленинградского университета 1958 7 Mesopotamiya va Armanistonga egalik qilish uchun Rim imperiyasi bilan Sharqda olib borgan urushlari natijasida Sosoniylar davlati hududi kengayishi bilan tugadi.3 Yangi tashkil topgan podsholikda quldorlik tizimi inqirozi boshlanib, feodal munosabatlar jadallik bilan rivojlandi. V asrning oxiriga kelib feodal munosabatlarning belgilari yanada yorqin namoyon bo‘la boshladi. Sosoniylar davlati tashkil topgan kundanoq faol tashqi siyosat olib bordi. Rim va uning vorisi Vizantiya bilan qarama-qarshilikka borishiga iqtisodiy omillar davlatni majbur etdi. Xususan, Sharq bilan G‘arbni bog‘lagan savdo yo‘llari ustidan hukmronlikka intilish uchun ikki tomon ham Kavkaz orti mamlakatlarini egallashga xarakat qildi4. Armaniston va Gruziyani (G‘arbiy Gruziya – Lazika, Sharqiy - Kartli) ni egallanishi Eronni Qora dengizga olib chiqdi. Ikki daryo oralig‘i va Armaniston uchun Rim bilan urushni Ardasher boshlab bergan, uning o‘g‘li Shopur I (241-272) davom ettirdi. U bir necha katta g‘alabalardan so‘ng Kichik Osiyoga kirib keldi, 256-yilda Antioxiya egallandi, 260-yilda Rim qo‘shini mag‘lubiyatga uchratildi. Naqshi Rustam bitiklarida bu jangda imperator Valerian asir tushganligi yozib qoldirilgan. Shopur I ning tashqi siyosatdagi faoliyati bu bilan cheklanib qolmadi. Uning qo‘shinlari 262-263-yillar davomida Suriya, Armaniston, Shimoliy Mesopotamiya hududlarini bo‘ysundirishga muvaffaq bo‘ldi. Shopur I sosoniy hukmdorlar orasida birinchilardan bo‘lib turon hududiga ham bosqinchilik yurishlarini uyushtirdi. Bu davrda mazkur hududda hukmronlik qilayotgan Kushon davlati tarkibida bo‘lgan Hirot, Seyiston, Marv, Girkaniya, Kushonshahr kabi viloyat va shaharlar sosoniylar tomonidan bosib olindi. Shuningdek, Shopur I mamlakatda bir qator islohotlarni ham amalga oshirdi. Qurilish ishlarining yaxshi yo‘lga qo‘yilishi orqali irrigatsiya inshootlarining soni ortdi. Mamlakatda yangi shaharlar bunyod etildi. 3 Струве В.В. (ред) История Ирана с древнейших времн до конца XVIII века Ленинградского университета 1958 4 Семёнов В.Ф.Ўрта асрлар тарихи. Т-1973 8 Undan keyin hukmronlik qilgan sosoniy hukmdorlar tarixda sezilarli iz qoldira olmadi. Buni uning hukmronligidan keyin 20 yil davomida mamlakatni uch sosoniy hukmdor idora qilganligi ham tasdiqlaydi. Forslarga qarshi urushga o‘tgan rimliklar 283-yilda sosoniylarning poytaxtiga yaqinlashib qoladi. Poytaxtni egallashidan Imperatorning o‘limigina asrab qoldi. 298-yilda Nisibinda bo‘lgan jangda forslar yana mag‘lub bo‘ldi. O‘rtada imzolangan Nisibin tinchlik shartnomasiga ko‘ra Armaniston va Mesopotamiyaning shimoliy qismidagi beshta provinsiya Rimga berildi. Ikki davlat 40 yilga tinchlikka kelishib oldi.5 Rim-Eron urushlaridagi yangi bosqich Shopur II (309-379) davrida boshlandi. Shopur II sosoniylar davlatini eng uzoq vaqt idora qilgan hukmdor sifatida tarixda qolgan. Uning hukmronlik davri qaysidir jihatdan tinimsiz urushlar bilan o‘tdi. U g‘arbda Rim imperiyasiga qarshi kurash olib bordi. Uning mustaqil tarzda davlatni boshqarishininig dastlabki yillari zodagonlarga qarshi kurashish, keyingi yillari esa davlatni kengaytirish va chegaralarni mustahkamlash bilan o‘tdi. Shu maqsadda Fors ko‘rfazidagi urushqoq arab qabilalariga qarshi urush olib bordi va Baxrayinni egalladi. Eron bilan Rimning aloqalari xristianlikninig tarqalishi bilan bog‘liq holda kechdi. IV asrning boshiga kelib bir qancha davlatlar (301-303-yillarda Armaniston, keyinroq Gruziya va Shimoliy Ozarbayjon) xristian dini bilan tanishdi va rasmiy dini sifatida qabul qildi. Armanistonda xristian dinini tarqalishi o‘z-o‘zidan uni Rimga qaram qilardi. Mamlakatdagi zodagonlar o‘rtasida bo‘linish bo‘ldi. Bir guruh zodagonlar Rimga qo‘shilish tarafdori bo‘lsa, boshqasi Eron bilan yaqinlashish tarafdori edi. 338-yilda Shopur II Rimga urush e’lon qildi va Armaniston va Shimoliy Mesopotamiyaga bostirib kirdi. Forslar g‘alabaga osonlik bilan erishdi. Birinchi g‘alabadan so‘ng Shopur o‘z qo‘shinini g‘arbdan olib mamlakatning shimoli-sharqiy chegaralariga tashladi. Bu yerda u xioniylardan mag‘lub bo‘ldi va ular bilan ittifoq tuzishga majbur bo‘ldi. 363-yilda Eronga qilgan omadsiz yurishida imperator Yulian vafot etdi. Uning o‘rniga saylangan imperator Eron uchun foydali 5 Қурбангалиева.Р. Ўрта асрлар тарихи. Ўқув методик қўлланма. Т., “Ўқитувчи”,1980. 9 bo‘lgan shartnoma imzolashga majbur bo‘ldi. 387-yilda imzolangan yangi tinchlik shartnomasiga ko‘ra, Armaniston va Gruziya ikki hududga bo‘lindi. Armanistonning g‘arbiy qismi imperator boshqaruviga, sharqiy (Persarmeniya- Forslar Armanistoni) qismi Eronga berildi. Lazika Rim imperatori boshqaruvi ostiga, Kartli Eron ixtiyoriga o‘tdi.6 Ikki davlat o‘rtasidagi tinchlik aloqalari ikkita qisqa urushni e’tiborga olmaganda butun V asr davomida saqlanib qoldi. Shimoldan kirib kelgan ko‘chmanchi xalqlarning (xunlar) tazyiqi ikki mamlakatni ularga qarshi birlashishga majbur etdi. Ular birgalikda Kavkaz yo‘lini himoya qilishga kelishib olishdi. Unga ko‘ra Eron Kavkaz va Alan darvozasini mustahkamladi. Vizantiya qal’a qo‘shinlari sonini oshirib, mudofaani kuchaytirdi. Shopur II ning o‘limidan so‘ng 20 yil davomida toju taxt kohinlar va zodagonlarning xohishiga ko‘ra bir necha shaxslar tomonidan boshqarildi. 399-yilda saroydagi o‘zaro urushlarga chek qo‘ygan Yazdigard I (399-420) taxtni egalladi. U sosoniy hukmdor Shopur III ning o‘g‘li bo‘lib, Baxrom IV (388-399) ning vafotidan so‘ng hokimiyatga keldi. Yazdigard I hukmronligining dastlabki davrda siyosiy vaziyat diniy masala bilan bog‘liq bo‘ldi. Aynan uning davridan boshlab zardushtiylik dini Sosoniylar imperiyasida keng yoyildi.7 Tashqi siyosatda Yazdigardning asosiy maqsadi Armaniston hududlarini bo‘ysundirishdan iborat edi. 414-yil Armaniston hukmdori Vramshapuxning vafot etishi bilan hokimiyat uning o‘g‘li Artashes qo‘liga o‘tdi. Shu davrdan boshlab ikki mamlakat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar yangi bosqichga ko‘tarildi. Yazdigardning asosiy tayanchi xalqning boshqa tabaqalari-hunarmandlar, savdogarlar, xristianlarning ta’sirli shaxslari bo‘ldi. Yazdigard I Shopur II dan farqli ravishda Eronda xristian dinining tarqalishiga cheklovni bekor qildi, cherkovlar qurilishiga ruxsat berdi. Xristian diniga ta’qib Baxrom V Go‘r (421-438) (Uning sevgan mashg‘uloti go‘r (qulon) ovi bo‘lganligi uchun ham u tarixda Go‘r laqabini 6 Струве В.В. (ред) История Ирана с древнейших времн до конца XVIII века Ленинградского университета 1958 7 Лукониню В.Г Култура сасанидского Ирана М.1969 10 olgan) davrida qaytadan qo‘yildi. Baxrom yoshligida Yaman podshohi No‘mon va uning o‘g‘li Munzir tarbiyasida o‘sgan. Yazdigard zulmidan bezor bo‘lgan xalq u vafot etgandan so‘ng, Ardasher nasliga mansub Xusravni mamlakat taxtiga ko‘taradi. Bu voqeadan xabar topgan Baxrom lashkar tortib Eronga keladi. U otasining xatolarini takrorlamaslik va mamlakatda adolat, tinchlik o‘rnatishga o‘z a’yonlari va xalq oldida qasamyod qiladi. An’anaviy shartga muvofiq ikkita sherni o‘ldirib, ular o‘rtasidagi tojni oladi va podshohlik taxtiga o‘tiradi. Aynan uning davrida Eronda juda ko‘p dehqonlarning ish hayvonlari, qurollari, urug‘lari yo‘q edi. Xonavayron bo‘lgan jamoa a’zolari yerlarni tashlab ketib, xazar qilinadigan hunarmandchilik va boshqa kasblar bilan mashg‘ul bo‘lganlar, ko‘pincha daydilarga aylanganlar. Viloyatlar hukmdorlari Baxromga juda ko‘p arznomalar bilan murojaat qildi, qishloqlar huvillagan, hayvonlar egasiz sang‘ib yurgan, dalalarni o‘t-o‘lanlar bosib ketgan. Dehqon xo‘jaligining bir qismi xonavayron bo‘lishi oqibatida mamlakat iqtisodiyoti zaiflashdi. Uning davrida Eronda zardushtiylik dinini mustahkamlash va keng yoyish maqsadida yangi-yangi otashkadalar qurildi. Nestorianlik (xristianlikdagi oqimlardan biri) qattiq ta’qib ostiga olindi. Bu xarakat o‘z navbatida 423-424- yillarda Eron va Vizantiya o‘rtasida urushni keltirib chiqardi. Urushda Vizantiyaning g‘alabasi nestorianlikka qarshi qaratilgan siyosatni bir oz susaytirdi. Mamlakat ichki siyosatida mavjud aristokratiyaning mavqeyi o‘sib bordi. Ular mamlakat siyosiy hayotida hal qiluvchi o‘ringa erishdi. V asrning 30-yillarida Ozarbayjon va Xuroson sosoniylar davlati tarkibiga qo‘shib olindi. Uning davrida Eronga shimol va shimoli-sharqdan xalqlarning hujumi kuchaydi. Baxrom V Marvdagi jangda eftaliylarni yengdi va mamlakat chegarasini Amudaryogacha yetkazdi. Yazdigard II ning hukmronlik yillari (438-457) Armanistonni qaytarish va u yerda zardushtiylikni mustahkamlash bilan o‘tdi. Muxtoriyat talab qilgan Armaniston isyon ko‘tardi. Arman hokimlari (naxarar) Vizantiyaning ko‘magisiz bu ishni amalga oshira olmas edi. 451-yildagi ularning qo‘zg‘oloni bostirildi. Ammo, Armanistonga muxtoriyat va xristian diniga e’tiqod qilish huquqi berildi. Eftaliylar 11 bilan kurashlar davom etdi. Talekon va Balxdagi hal qiluvchi janglarda ular tor-mor keltirildi. Hukmdor u yerda Shaxriston-i-Yazdigard qal’asini bunyod etdi. Yazdigard II ning o‘limidan so‘ng ikki yillik o‘zaro urushlardan keyin, taxtga uning o‘g‘li Pero‘z (459-484) o‘tirdi. Uning davrida davlat og‘ir ahvolda qolgan edi. Ichki ahvolni tashqi dushman hujumi xavfi yanada og‘irlashtirib yubordi. Shunday bo‘lsa ham shahanshoh chegara qo‘shinlarini mustahkamlashni va uchta qal’a qurishni buyurdi. U Marv vohasini egallab, Hirot ostonalariga kirib kelgan eftaliylarga qarshi uzoq jangga kirdi. Biroq asirga tushib qoladi. Sosoniylar Vizantiyaga yordam so‘rab murojaat qildi va eftallar Vizantiya uchun ham tahdid ekanini uqtirdi. Vizantiya hukmdori tovon to‘lab, Pero‘zni tutqinlikdan xalos etdi. Pero‘z eftaliylarga Tolqon chegara shahrini topshirishni va’da qildi, biroq o‘z va’dasini ustidan chiqmay, 481- yilda ikkinchi marta harbiy yurish uyushtirdi. Pero‘z bu safar ham mag‘lubiyatga uchradi va eftaliylarga o‘zining Kubod ismli go‘dak o‘g‘lini tutqun etib qoldirdi hamda ikki yil davomida katta tovon to‘lab turish majburiyatini oldi. 484-yili Pero‘z o‘zining uchinchi harbiy yurishini amalga oshiradi. Bu gal u o‘z qo‘shini bilan birga eftaliylar tayyorlagan maxsus tuzoq “bo‘ri o‘rasi”ga tushib qolib halok bo‘ladi. Eftaliylar Pero‘z qo‘shinini batamom tor-mor qilgach, Eron xalqi zimmasiga katta miqdorda o‘lpon to‘lash majburiyatini yuklatadilar hamda Marv shahrini ishg‘ol etadi. So‘ngra ular Qobul vodiysi va Panjobni egallab, Qoroshar, Kuchu, Qashqar va Xo‘tanni istilo qilishdi. Shu tariqa eftaliylar Markaziy Osiyo, Sharqiy Eron, Hindistonning Shimoliy qismi va Sharqiy Turkistonni o‘z ichiga olgan yagona qudratli davlat barpo etadi. Lekin, Sosoniylarning sharqiy chegaralaridagi vaziyat tinchib qolmadi. Aholi quyi qatlamining qo‘llab-quvvatlashi natijasida Kavkaz ortida qo‘zg‘olon boshlandi. Qo‘zg‘olonga Kartli podshosi Vaxtang Gargasal va arman yo‘lboshchisi Vagan Mamikonyan boshchilik qildi. Ular Pero‘zning vorislarini yon bosishga majbur qildi. Shahanshoh Valash (Balash) (484-488) Armaniston, Kartli va Albaniya zodagonlari bilan bu mamlakatlarga muxtoriyat berish va xristianlik (monofizit) diniga e’tiqod qilish hamda zodagonlarning huquqlarini tan olish bo‘yicha shartnoma imzoladi. Valashning xazinasi bo‘shab qolganligi uchun u qo‘shin to‘play olmadi. Hukmronligining katta qismini Valash 12 boshqa bir kichik ukasi Zarex bilan o‘zaro kurashlarda o‘tkazdi. Oxir-oqibat u hukmronlikka qobiliyatsizligi uchun eftaliylar davlati tahdidi bilan taxtdan tushirildi. Valashning to‘rt yillik hukmronligidan so‘ng taxtni Pero‘zning o‘g‘li Kubod (Kavad) (488-531) egalladi. 8 1.2.Sosoniylar davrida Eronning ijtimoiy va iqtisodiy tuzumi. Sosoniylar davlatida qadimdan mavjud bo‘lib kelgan aholining tabaqalanishida o‘zgarishlar ro‘y berdi. Agar Sosoniylargacha Qadimgi Eronda erkin kishilar uch toifaga - kohinlar, jangchilar, dehqonlarga bo‘lingan bo‘lsa, IV asrga kelib aholi to‘rt guruhga: kohinlar, jangchilar, ulamo (o‘qimishli kishi)lar, soliq to‘lovchilar – raiyatga bo‘lindi. Ular tepasida Shahanshoh turgan. Unga zardusht kohinlari boshlig‘i – mobedan-mobed, qo‘shin qo‘mondoni eran-spaxbed, ulamolar boshlig‘i - dagirbed, soliq to‘lovchilar tabaqasi boshlig‘i - vastrioshan-salarlar davlatni boshqarishda yaqin hamkor va yordamchilar bo‘lgan. Tabaqalar ham o‘z ichida ierarxik tarzda bo‘lingan. Ruhoniylarning oliy toifasini mobedlar tashkil etgan. Ular hududlardagi maglar (zardo‘sht kohinlari) faoliyatini nazorat qilib borgan. Mobedan-mobed hukmdordan keyingi birinchi o‘rinda turgan. Harbiy tabaqada eran-spaxbeddan so‘ng shahdor – viloyatlarning yarim mustaqil hukmdorlari o‘rin egallagan bo‘lib, ular podsho xonadoni vakillari xisoblangan. Keyingi tabaqada vispuxrlar - Eronning qadimiy urug‘i turgan. Ular 8 Струве В.В История Ирана с древнейших времн до конца XVIII века Ленинградского университета 1958 13 muhim harbiy va davlat lavozimlarini merosiy tarzda egallagan. Keyingi o‘rinda vazrug (buzrug)lar turgan. Ular qo‘shin va ijro hokimiyatida ma’sul lavozimlarni egallagan. Harbiy tabaqaning asosini ko‘p sonli ozodlar tashkil etib, Eron qo‘shinining otliq askarlari yadrosi aynan ulardan iborat bo‘lgan. Ulamolar tabaqasiga davlat xizmatchilari kirgan. Xususan, kotib, diplomatik hujjat va xatlarni to‘plovchi, podsho biografi, tabib, astrolog, tarjimon va boshqalar kirgan. To‘rtinchi – raiyat tabaqasiga bo‘lsa dehqonlar, hunarmandlar, savdogarlar mansub bo‘lgan.9 Mamlakat aholisi ijtimoiy tabaqalanishining eng quyi bo‘g‘ini qullardan tashkil topgan edi. Bir qulning mamlakatdagi o‘rtacha narxi 500 dirxamga teng bo‘lgan. Davlatda jinoiy ishga qo‘l urgan har qanday aholi qullikka duchor qilingan. Aholini erkinlikka chiqarishning murakkab shartlari mavjud edi. Qullar ma’lum shartlar asosida mulkka ega bo‘lishlari, shartnomalar tuzishlari mumkin bo‘lgan. Shuning bilan birga mamlakatda “qisman ozodlikka chiqish” tizimi mavjud bo‘lib, unga asosan qul o‘zi ishlab chiqargan mahsulotni ma’lum qismini olgan. Qullarning bir qismi jamoaga tegishli edi. Qul mehnatidan asosan irrigatsiya va ziroat ishlarida keng foydalanilgan. Vaqtlar o‘tishi bilan qishloq xo‘jaligida ulardan foydalanish asta-sekin kamayib borgan.10 Yerga egalik munosabatlari yangidan shakllana boshladi. Tarixiy manbalarda sosoniylar sulolasi hukmronligi davrida yerga egalikning “dastkard” nomli turi ko‘p tilgan olingan. Ushbu yerlar asosan yirik mulkdorlar qo‘lida bo‘lib, unda ko‘pincha qullar mehnat qilardi. O‘z navbatida mamlakatning yirik yer egalarini hukmdor, zodagonlar va ruhoniylar tashkil etgan. Qishloqning erkin aholisi qatlami qishloq jamoa dehqonlaridan iborat bo‘lgan. Ammo qishloq jamoalari yerlarida unumdorlikning oʻshishi bilan hukmron qatlam vakillari soliqlarni ham oshira boshladi. Bu esa o‘z navbatida erkin dehqon jamoalarining sekin-asta majburiyat o‘tovchi tabaqaga aylanib borishiga olib keldi. Davlat qurilishi. Davlat tepasida Shahanshoh (podsholar podshosi) turgan. Merosxo‘rlikning qat’iy tartibi yo‘q bo‘lsa ham, ammo davlat boshlig‘i albatta 9 Семёнов В.Ф.Ўрта асрлар тарихи. Т-1973. 10 Семёнов В.Ф.Ўрта асрлар тарихи. Т-1973. 14 sosoniylar xonodonining vakili bo‘lishi shart edi. Sosoniylar davlatida taxtni meros qoldirish “zinapoya” tartibida bo‘lgan. Unga ko‘ra agar aka ukaga taxtni meros qoldirsa, ukasi o‘zidan so‘ng taxtni akasi o‘g‘illariga meros qoldirgan. Ma’muriy boshqaruv tepasida vazurg-framadar (vazir-farmondor) turib, u qa’tiy belgilangan vazifasini bajargan. Markaziy hukumatning asosiy g‘amxo‘rlik qiladigan sohasi armiya, moliya va sug‘orish ishlari edi. Moliyaviy muasassalar soliqlar yig‘ish va jamoalarga tegishli ishlar bilan shug‘ullangan. Viloyatlar ularning tepasiga qo‘yilgan mahalliy hokim va hukmdorlar tomonidan boshqarilgan, muhim ahamiyatga ega bo‘lgan hududlar fors va parfinlarga mansub bo‘lgan oliy imtiyozli tabaqa vakillar tomonidan, ularning shaxsan Shahanshoh tomonidan uning vakili sifatida tayinlanishi orqali idora qilinardi, eng muhim va ahamiyatli hududlarga, masalan, O‘rta Osiyo bilan chegaradosh viloyatlarga podshoh xonadonining vakillari hukmdor qilib tayinlangan. Sosoniylar davrida din. Sosoniylar davriga kelib davlat dini sifatida zardushtiylik belgilandi. Yangi sulolaning dastlabki shahanshohlari zardushtiylar kitobi Avestoning matnini to‘plash va tahrir qilish to‘g‘risida farmon berdilar va bu Shopur II davrida (309-379) tugallandi. Ushbu diniy matnlardan tashqari, falakiyotga, huquq, ahloq va boshqa sohalarga oid matnlar kiritildi. Avestoning qadimgi matni Sosoniylar davrida ko‘pchilik aholiga tushunarsiz bo‘lganligi uchun, keyinchalik unga maxsus izohlar tuzildi. Bu izohlar “Zend” (zand) nomini olgan. Zardushtiylikning asosida dualizm - dunyoning yaxshilik va yomonlik, yorug‘lik va zulmatdan iborat ekanligi va ular o‘rtasidagi to‘xtovsiz kurashdan iboratligi yotadi. Bu kurash yorug‘lik xudosi Axuramazda va zulmat xudosi Axriman o‘rtasida bo‘lib, kurashning oxirida yaxshilik, ezgulik, yorug‘lik g‘alaba qiladi. Inson bu kurashda Axuramazda tomonda turib ishtirok etishi kerak. Zardushtiylarning har bir qishloq, shahar va viloyatda ibodatxonalari bunyod etildi. Kohinlar nafaqat diniy amallarni bajarishgan balki, ular qo‘lida ta’lim berish va sud qilish huquqi ham jamlangan edi. Shuningdek, ular meros masalasida ham 15 hal qiluvchi rol o‘ynagan. Shu boisdan ham III-V asrlarda yangi diniy ta’limotlarga xalq orasida intilish kuchli bo‘ldi.11 Sosoniylar davrida Eron iqtisodiy jihatdan tarqqiy topgan bir mamlakat edi. U Vizantiya , Hindiston va Markaziy Osiyo bilan qizg'in savdo olib borardi. Uning qadimgi eron traditsiyalarini va keyingi vaqtlardagi ellinistik traditsiyalarni saqlab kelgan eskin shaharlarida juda yaxshi sifatli buyumlar ishlab chiqaradigan turli- tuman hunarmandchilik sanoati bor edi. Eron kimhob, ipak va yung gazlamalari bilan, gilamchilik, qurol, metall va sopol buyumlar yasash, zargarlik buyumlari va hokazolari bilan mashxur edi. Asosiy xalqaro tovarlar hashamatli tovarlar - Ipak yo'li bo'ylab tarqaladigan So'g'diy savdo punktlari orqali sotiladigan xitoy hom ipagi, shuningdek, Eronga asosan quruqlik bilan kelgan hindistonlik savdogarlarning qimmatbaho toshlari, tutatqi, afyun, ziravorlar edi. Savdo punktlari nafaqat Mesopotamiya shaharlarida, balki Eronning sharqida, O'rta Osiyoda va keyinchalik Xitoy chegaralariga qadar bo'lgan Suriyalik nasroniylar (Aramiyaliklar) Parfiya va Sasaniyada ayniqsa faol edilar. Mamlakatda quldorlik ancha keng ko'lam olgan edi12. Qullar irrigatsiya qurilishlarida va dehqonchilikda - podsho va zodagonlarning yer- mulklarida ishlatilar edi. Yana ko'p erkak va ayol qullar uy xizmatkorlari qilib xaramlarda saqlanar edi. Qul savdosi savdoning eng foydali sohalaridan biri edi. Lekin shu bilan bir vaqtda sosoniular davrida feodalizm ham anchagina o'sib, mustahkamlanib , dehqonlar krepastnoylarga aylanib bormoqda edi. Sosoniylar idora qilgan davrning boshlarida dehqonlarning ko'pchiligi erkin edi.Lekin sosoniylar juda tez vaqt ichida podshoning katta mansabdorlariga va zoroastr ruhoniylariga yer ulasha boshladi, bundan maqsad ulardan yordam olish edi. Katta yer egalari o'z yerlarida ishlatish uchun ish kuchi sifatida qullardan foydalanar edilar.Sosoniylar davlatiga qarashli bo'lgan Mesopatamiyada qullar ayniqsa ko'p edi. Eroning o'zida aholining katta ko'pchilgini amoachi dehqonlar tashkil qilar edi, bular uru'chilik tuzumidan hali tamomila ajralib ketmagan bo'lib 11 Семёнов В.Ф.Ўрта асрлар тарихи. Т-1973. 12 Лукониню В.Г Култура сасанидского Ирана М.1969 16 alohida qabila bo'lib yashar edilar. Katta yer egalari qo'shni jamoachi dehqonlarni kundan kunga battarroq asoratga solar, ularni o'zlarining feodallarcha ekspulatatsiya bqilish obektiga aylantirar edilar. Eron dehqonlarining ahvoli toboro yomonlashib , mutaqo toqat qilib bo'lmaydigan darajaga yetdi. Ular feodal yer egalariga qaram bo'lish bilan birga davlatning tobora kuchayib borayotgan soliq zulmi ostida ham ezilayotgan edilar. Bundan tashqari Eron qishloqlarining boshiga sudxo'rlik ham bir balo bo'ldi; soliqlar qisman natura shaklida, qisman pul shaklida olinib, dehqonlarning bu soliqlarni to'lash uchun pulga doim muhtoj bo'lganligi natijasida sudxo'rlik avj olgan edi. Keyingi ikkita musibat – soliq zulmi va sudxo'rlik shaharning axoli ommasini ham qattiq ezardi , ular ham umuman huquqsiz edi. Amaldorlar soliqlarni qishloqlardan qanday shafqatsizlik bilan undirgan bo'lsalar , shaharliklardan ham shunday shaqatsizlik bilan undirar edilar.13 Arosatga tushib borayotgan dehqonlar ommasi va xonavayron bo'lib borayotgan shahar kambag'allari o'z ahvolidan qattiq norozi edilar. Bu narsa diniy niqob ostida ko’tarilgan bir qancha xalk harakatlarida uz ifodasini topdi. Mesopotamiyadan chiqqan Moniy ismli targ'ibotchi (chamasi 215 yillarda tug'ilgan) Eronda xalq ommasi o’rtasida III asrning ikkinchi yarmidayoq katta shuhrat qozondi.Zaroastr ta'limotidagi dunyoda ikki narsa: yaxshi xudo – Ormuzd hamda yomon xudo – Axriman bir-biriga qarshi kurashadi degan aqidadan foydalanib Moniy mavjud ijtimoiy tartiblarni yomonlik timsoli deb qoroladi. Moniy davlat dini bo’lgan zoroastr dinini, tashqi irim-siirmlarni va qurbonliklarni rad qildi, kohinlarning boylikka ko’milib yashashiga qarshi chiqdi. U batamom tarkidunyo qilishga davat etdi va o’z muhlislariga hayotning butun mashaqqatlaridan qutulishning eng yaxshi yo’li uylanmaslik deb tavsiya qildi. Kohinlarning talabi bilan Moniy 276-yil shoh Bahrom tomonidan qatl etildi. Bahrom uni tiriklay terisini shildirdi. Lekin Moniy 13 Семёнов.В.Ф. Ўрта асрлар тарихи. Т., «Ўқитувчи», 1973. 17 ta'limoti- moniychilik u o’lgandan keyin ham tarqalaverdi. Bu talimot Erondan qo'shni Vizantiyaga ham o’tdi, u yerda moniychilar keyincha pavlikianlar deb ham ataldi. VI asrning boshlarida ijtimoiy harakat, yana diniy niqob ostida tag'in ham ochiqroq va kengroq tus oldi. Bu harakatga Mazdak nomli sobiq bir mag boshchilik qkildi. Moniy talimoti juda ham pessimistik harakterda edi (xatto y er yuzida xayotning yo’qolishini ham istar edi). Bunga qarama-qarshi ravishda Mazdak talimoti optimistik ruhda bo’ldi, bechoralarning ahvolini yaxshilash mumkin, deb ishonar edi. U yomonlikni yengib bo'ladi, yomonlikka qarshi kurashish kishining bevosita vazifasidir deb ta'lim berdi. Mazdak yomonlikning sababi toboro o'sib borayotgan ijtimoiy tengsizlik deb anglab, bu yomonlikdan qutilishning asosiy yo'li yana jamoada tenglikni o'rnatishdir deb hisoblaydi.Boylarning mol-mulklarini tortib olib kambag'allarga bo'lib berishni talab qiladi: u boyliklar odamlarga bo'lib berilsin, chunki ularning “odamlarning hammasi ham – bitta qodir xudoning bandasi, hammasi ham – Odamatoning farzandi va va hammasi ham bir hil narsaga muhtojdir», - deb ta'lim berdi.14 Mazdakka shaharlarda ham , qishloqlarda ham ko'p odam ergashdi.Dehqonlar zodagonlarning yerlarini tortib ola boshladi hamda soliqlarni to'lash va majburiyatlarni o'tashdan bosh torta boshladi. . Mazdakiylar 488-yildan boshlab to VI asr 20-yillarining oxirlarigacha Eronning hamma yerlariga o’z tasirlarini o'tkazib keldilar. Hukumat dastlab harakatni bostirishga jurat eta olmadi. Zodagonlar bilan teskari bolgan shoh Kavot (Kubod)ancha vaqtgacha bu masxabga hatto xomiylik ham qildi. Biroq harakat juda kengayib xavfli tus olib ketgandan keyin hukumat bu harakatga bo’lgan munosobatini o’zgartirdi. Shohning o’g'l i shahzoda Xisrav 529-yilda mazdakiylar ustiga jazo qo’shini tortib, bu xalq 14 Семёнов.В.Ф. Ўрта асрлар тарихи. Т., «Ўқитувчи», 1973 18 harakatini qonga botirdi. Mazdak va uning minglab tarafdorlari qatl qilindi. Mazdakiylarning bir qismi O’rta Osiyo mamlakatlariga qochib ketdi. Davlat boshida hukmronlik qilgan Sosoniylar sulolasiga mansub Shohonshoh bo'lgan. Shohonshoh taxtini faqat Sosoniylar urug‘ining vakili egallashi kerak va egallashi mumkin edi. Boshqacha qilib aytganda, Sosoniylar oilasi qirol deb hisoblangan. Zodagonlar va ruhoniylar podshohlarni taxtdan olib tashlash uchun har qanday yo'l bilan harakat qilishdi. Bunday masalalarni hal qilishda ruhoniylarga katta rol berildi. Ularning mavqeyi va qudrati Shohning qudrati bilan raqobatlashar edi, shuning uchun eng qudratli va g'ayratli shohlar ruhoniylarning mavqeyi va mobedlarning kuchini zaiflashtirishga harakat qilishdi.15 II BOB. XISRAV I ANUSHERVON DAVRIDA ERON 2.1.Xisrav I ning hokimyat tepasiga kelishi va uning amalga oshirgan islohotlari. Mazdakiylar harakatini bostirgan Xisrav otasi o'lgandan keyin podsho bo'ldi.Uning uzoq vaqt davom etgan podsholik davri (531-579) sosoniylar tarixida eng muhim davr bo'ldi. Anushervon – «O'lmas» laqabini o'zi ham mazdakiylarni tor- 15 Струве В.В. История Ирана с древнейших времн до конца XVIII века Ленинградского университета 1958 19 mor keltirgani uchun undan minnatdor bo'lgan Eron hukumron sinflari o'rtasida uning shuhrati baland bo'lganini bildiradi. Xisravning o'zi ham mazdakiylar harakaidan birmuncha saboq oldi. U yer-soliq sistemasidagi o'ta ketgan adolatsizliklarni yo'qotish maqsadida bu sistemani qayta ko'rib chiqish zarurligini tushundi.Uning buyrug'i bilan hamma yerlar yangidan ro'yxatga olindi, kadastrlat tuzildi. Bunda tuproqning sifati, sug'orilishi , qanday ekinlar ekilishi , daraxtlar va ish kuchining miqdori aniq hisobga olindi.Moliya amaldorlari – «mirzalar» - yerlardan olinadigan hosilni tubdan tekshirib chiqib ,har yili soliq miqdorini hosilga qarab belgilaydigan bo'ldi. Soliq ilgarigidek qisman natura shaklida qisman pul shaklida olinar edi.Jon solig'i olish ham tartibga solindi, bu soliqlar yiliga bir marta qat'iy belgilangan muddatda muayyan miqdorda olinadigan bo'ldi. Ruhoniylar, askarlar, zodagonlar jon solig'idan butunlay ozod qilindi, lekin ular ham ma'lum miqdorda yer solig'i to'lab turadigan bo'ldilar. Xisrav I savdoning rivojlanishiga xomiylik qildi. U, savdogar va sudxo’rlarni davlat moliya organlariga bajoni dil xizmatga olib, ularning pul muomalasi soxasidagi amaliy tajribasidan foydalandi. Xisrav I zamonida kanal, damba to’g'onlar va boshqa xil irrigatsiya inshootlari qurilishi juda avj oldi. Ktesifonda ham muxtasham bir saroy qurdirdi. U, xar turli olimlarga, jumladan, xatto Yustinian tamonidan Vizantiyadan haydalgan neoplotonchi filosoflarga ham homiylik qildi. Xisravning buyrig'i bilan eng muxim siyosiy voqealar saroyda rasmiy suratda yilma-yil yozilib borildi, grek, suriya va hind tillaridagi adabiy asarlar tarjima qilindi. «Ming ertak» deb nomlangan forscha t'plam ham Xisrav zmonida paydo bo'lgan deb faraz qilinadi. Bu to'plam keyinchalik « MIng bir kecha» nomli mashxur arabcha ertaklar to'plamiga asos bo'ldi.16 Soliq islohoti. Xusrav I Eron tarixiga yirik islohotchi sifatida kirdi. Davlat yerlari egalik munosabatlarini rivojlantirib, yer solig‘ini tartibga soldi. Xusravning 16 Семёнов.В.Ф. Ўрта асрлар тарихи. Т., «Ўқитувчи», 1973 20 islohotiga qadar yer solig‘i-xarag natura shaklida olingan bo‘lib, uning miqdori hosilning 1/8 dan 1/3 qismigacha bo‘lgan. Uning buyrug‘i bilan ekin ekiladigan hamma yerlarning xisobi olinib, yiliga 2 marta olinadigan yer solig‘i o‘rnatildi. Moliya amaldorlari bo‘lgan mirzala, yerlardan olinadigan hosilni tubdan tekshirib chiqib, har yili hosilga qarab soliq miqdorini belgilaydigan bo‘ldilar. Islohot natijasida soliq yer maydoni yoki ayrim mevalar uchun esa tub soniga qarab belgilanadigan bo‘ldi. Yer solig‘i to‘lash uchun o‘lchov birligi sifatida 1 garib (tax. 0,2-0,3 ga) olindi. Yer solig‘i shunga asosan xisoblangan. Masalan, 1 garib maydonda bug‘doy yoki arpa ekkan odam 1 dirxam soliq to‘laydigan bo‘ldi. To‘rt tub xurmo yoki olti tub zaytun daraxti uchun esa 7 dirxam, 1 garib uzumzor uchun 8 dirxam soliq solingan. Yer solig‘idan tashqari jon solig‘i - gezit pul bilan almashtirildi. Kohinlar, amaldorlar, harbiylar va barcha davlat xizmatidagilar jon solig‘idan butunlay ozod qilindi. Lekin ular ma’lum miqdorda yer solig‘i to‘lab turadigan bo‘lishdi. Eronning 20 yoshdan 50 yoshgacha bo‘lgan aholisi yiliga mulkiy imkoniyatiga qarab gezitni 4, 6, 8, 12 dirxamgacha to‘lashi belgilandi. Xusrav I savdogar va sudxo‘rlarning pul muomilasi sohasidagi amaliy tajribasidan foydalanish maqsaddida davlat moliya bo‘limiga xizmatga yolladi. U mamlakat xazinasiga tushuvchi soliqlar miqdorini tartibga solish orqali xazinaning qudratini saqlab qolishni amalga oshirdi.17 Harbiy islohoti. Moliyaviy ahvolini yaxshilab olgan Xusrav I mamlakatda harbiy islohotni ham amalga oshirdi. Mamlakatda doimiy armiyaga asos soldi. Xusrav zamonasiga qadar davlatdagi jangchilar faqat urush vaqtida yig‘ib olinardi. U armiyani ham tubdan o‘zgartirib doimiy armiyani tuzishga erishdi. Mamlakat armiyasi yirik 12 bo‘linmaga ajratildi. Og‘ir qurollangan qo‘shin soni ortib, ular savaron deb nomlandi. Doimiy armiya qo‘shinlariga davlat xazinasidan oylik mablag‘ ajratildi. 17 Струве В.В. История Ирана с древнейших времн до конца XVIII века Ленинградского университета 1958 21 Ma’muriy-hududiy islohoti. Xusrav I ning ma’muriy-hududiy islohotiga qadar Eron ma’muriy jihatdan urug‘ zodagonlari va vassallar tomonidan boshqariladigan hududlarga bo‘lingan. Shahonshoh mamlakatni to‘rtta qismga bo‘ldi. Har bir qismning boshlig‘i-padospan harbiy islohot natijasida shakllangan to‘rt qismning harbiy boshliqlari-ispexbedlarga bo‘ysundirildi. Lavozimlarga faqat shohning ko‘rsatmasi bilan ayonlar tayinlana boshladi. Barcha sud ishlari ham shohga berildi. Vazurg - framatar (bosh vazir) ning vakolatlarini qisqartirdi va uning bir qismini qolgan amaldorlarga berdi. Shunday qilib, mahalliy va yuqori amaldorlarning hokimiyatini chekladi hamda o‘zining hokimiyatini mustahkamladi. Qurilish ishlari. Mamlakatdagi yo‘llarni tartibga solish bilan birga yangi yo‘llar qurilishiga alohida ahamiyat berdi. Keng miqyosda amalga oshirilgan qurilish ishlari natijasida bir qancha ko‘priklar qurib bitkazildi. Mamlakatda yangi shaharga asos solindi. Sug‘orish tarmoqlarining soni ko‘payib bir qancha kanallari ishga tushirildi. Xusrav I zamonasida kanal, damba to‘g‘onlar va boshqa xil inshootlari qurilishi avj oldi. Ktesifonda muxtasham bir saroy qurdirdi. Sosoniylar mamlakatidagi bunday osoyishtalik davlatda ilm-fan va madaniyatning taraqqiy etishiga imkoniyat yaratib berdi. Shahonshoh fan va san’atga homiylik qildi. Xusravni o‘zi ham yunon tilini bilgan va Platon asarlarini o‘qib chiqqan. U turli olimlarga hatto Yustinian tomonidan Vizantiyadan haydalgan neoplatonchi faylasuflarga ham homiylik qildi. Uning buyrug‘i bilan rasmiy voqealar saroyda yilma-yil yozib borildi. Yunon, Suriya va hind tilidagi adabiy asarlar tarjima qilindi. Shuning bilan bir qatorda uning hukmrnoligi davrida hind tilida yaratilgan birqancha ilmiy asarlar paxlaviy tiliga tarjima qilindi. Eron davlati hududiga shaxmat o‘yini kirib keldi va keng yoyildi.18 Xusrav I ning tashqi siyosati. Mamlakat ichki hayotida bir necha muhim islohotlarni amalga oshirish bilan birga Xusrav I faol tashqi siyosat ham olib bordi. Uning hukmronligi davrida Eron sosoniylari davlati tashqi siyosatni bir necha 18 Струве В.В История Ирана с древнейших времн до конца XVIII века Ленинградского университета 1958 22 yo‘nalishda olib bordi. Birinchi navbatda u davlat chegaralarining xavfsizligiga ahamiyat qaratdi. Tashqi siyosatda bir necha yillar davomida Vizantiya, shuningdek eftaliylar, Yaman davlatlariga qarshi urushlar olib bordi. Tashqi siyosatning eng muhim nuqtasi bu Vizantiya bilan aloqalar edi. Xusrav hokimiyatni egallamasdan avval 526-531-yillar davomida Vizantiya bilan urush yuz berdi. Faqatgina uning hokimiyatga kelishdan keyin, 532-yilda Vizantiya bilan «Abadiy tinchlik» to‘g‘risidagi shartnoma imzolandi. Ammo 540-yilga kelib sosoniy hukmdor ushbu shartnomani buzdi ya’ni Vizantiyaning qo‘shinlari g‘arbda va Shimoliy Afrikada bosqinchilik yurishlarida ekanligidan foydalangan eronlik askarlar mamlakat hududiga bostirib kirdi. 542-yilda sosoniylar qo‘shini Antioxiyaga bostirib kirdi. Tez orada Xusrav I Antioxiyadan asir olinganlarni “Xisrav Antioxiyasi” atrofiga joylashtirdi. Vizantiya bilan olib borilgan ushbu urush to‘xtab-to‘xtab 20 yildan ortiq davom etdi. Mesopotamiya va Kavkazorti hududlari ham eronlik askarlar tomonidan egallandi. Ushbu olib borilgan urush har ikkala davlatni ham og‘ir ahvolga solib qo‘ydi. 561-yilga kelib ikki davlat o‘rtasida 50 yilga mo‘ljallangan sulh imzolandi. Unga ko‘ra, ikki davlat o‘rtasida eski chegaralar qayta tiklandi. Biroq 570-yilda bu shartnoma Xusrav I qo‘shinlarining Yamanni bosib olishi natijasida buzildi. Bu holat Eron va Vizantiya o‘rtasida yana urush chiqishiga sabab bo‘ldi. Bu galgi urush 20 yil davom etdi. Xusrav I bu urushda flotdan ham foydalanishga xarakat qildi. Ammo Vizantiya bilan urushni nihoyasiga yetkazish Xusrav I ga nasib etmadi. Sosoniylarning bu davrda tashqi siyosat yo‘nalishidan yana biri eftaliylar davlatiga qarshi qaratilgan edi. Xusrav I 560-yildan boshlab eftaliylar davlatiga qarshi keng miqyosda harbiy xarakatlarni boshlab yubordi. Bu yurishlarda u turk xoqonligi bilan faol diplomatik aloqalar olib bordi. Xusrav I turk xoqonligining ko‘zga ko‘ringan shaxslaridan biri Istemining qiziga uylanish orqali qarindoshlik rishtalarini o‘rnatdi. Turklarning yordami bilan sosoniylar o‘z davlati chegaralarini Amudaryogacha cho‘zilishiga erishdi. Ammo Xusrav I ning hukmronlik davri doim ham tinchlikda o‘tmadi. Uning davrida mamlakatning bir qator hududlarida qo‘zg‘olonlar ro‘y berdi. Ana shunday qo‘zg‘olonlardan biri 572-yilda Armaniston 23 va Iberiya yerlarida ko‘tarildi. Qo‘zg‘olonchilar bevosita Vizantiya imperatori tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. 576-yilda sosoniylar qo‘shini Melit ostonalarida mag‘lubiyatga uchradi. Xusrav vafot etganidan so‘ng hokimiyat tushkinlikga yuz tuta boshladi.19 2.2. Xisrav I hukumronligining tugashi va sosoniylar davlatining inqirozga yuz tutishi 579-yilda Xusrav I Anushirvonning vafotidan so‘ng taxtga uning o‘g‘li Xurmuzd IV (579-590) keldi. Xurmuzd IV ning hukmronlik yillari Vizantiya bilan to‘xtovsiz urushlar, xazar va turklarga qarshi harbiy yurishlar, amaldorlar, zardusht kohinlari va xristian aholiga qarshi kurashlar bilan o‘tdi. Xurmuzd IV hududiy manfaatni ko‘zlab, Vizantiya va turklar bilan urushni davom ettirdi, ammo uning qo‘lga kiritganlari forslar foydasiga emasdi. Vizantiyaliklar Armaniston va 19 Семёнов В.Ф.Ўрта асрлар тарихи. Т-1973. 24 Kavkazning katta qismini forslardan tozalab, Mesopotamiya chegarasidagi ko‘plab qal’alarni egalladi. Bir vaqtning o‘zida turklar ham butun Xorazmni egallab, Girkaniyagacha bordi va Kaspiy qirg‘oqlariga chiqdi. 589-yil kuz-qish faslida bo‘lgan janglarda eronliklarning qo‘li baland kelib, turklar ustidan g‘alaba qozondi. Ayni vaqtda Xurmuzdning shafqatsiz va bebosh hukmronligi oqibatida Eronda ham ko‘plab isyonlar yuzaga kelib, ittifoqchilar va vassallarning uzoqlashishiga olib keldi. Sosoniylar imperiyasi qobiliyatli qo‘mondon Bahrom Chubin tarix sahnasiga chiqqan vaqtda inqiroz yoqasiga kelib qolgan edi. Feodallashayotgan zodagonlar markazga itoat etishdan bosh torta boshladi. Viloyatlarning katta hokimlari sosoniylarga qarshi uzluksiz qo‘zg‘olon ko‘tarib turdi.20 Kam sonli qo‘shin bilan Bahrom Chubin Girkaniyada turklar ustidan g‘alaba qozondi (588), keyin esa Amudaryoning janubiy sohilidagi qo‘ldan ketgan ko‘plab hududlarni qaytardi. Endi u qurolini Vizantiyaga qaratib, Martipolya yonidagi jangda g‘alaba qozondi, ammo tezda Mavrikiy uni Nisibin yonida mag‘lub qildi va Armanistonga haydab yubordi. Kolxidaga hujum qilishga uringan Bahrom Araks yonidagi jangda (589) mag‘lubiyatga uchradi. Havas qilarli shuhrat va mashxurligining oqibatlarini anglab yetgan Xurmuzd uni qo‘mondonlikdan chetlatdi, ammo Bahrom bo‘ysinishdan bosh tortib qo‘zg‘olon ko‘tardi. 590-yildagi Baxrom Chubin qo‘zg‘oloni eng yirik isyonlardan biri bo‘ldi. Ushbu qo‘zg‘olon sosoniylar davlatini daxshatga soldi. 589-yilda Bahrom Chubin qo‘shinlari Janubiy Ozarbayjonda joylashgan shoh Xurmuzd IV (579-590) ga qarshi yurish qildi. Huddi shu paytda poytaxtda amaldorlarning Bind va Bist boshchiligida fitnasi amalga oshirildi. Ular Xurmuzd IV ni taxtdan ag‘dardi va ko‘ziga mil tortdi. Taxtga uning o‘g‘li Xusravni o‘tqazishdi. Xusrav II Parviz (590-628) yosh va o‘zining qarindoshlariga buysunuvchi bo‘lganligi bois Bahrom Chubinga qarshi qo‘shin yubordi. Mag‘lubiyatga uchragan shoh poytaxtni tashlab, Vizantiyaga qochib ketdi. Bahrom Chubin Ktesifonga kirib keldi va shoh deb e’lon qilindi. U mamlakatni bir yil boshqardi. Xurmuzdning o‘g‘li Chubinga qarshi urushda Vizantiya imperatori 20 Струве В.В История Ирана с древнейших времн до конца XVIII века Ленинградского университета 1958 25 Mavrikiyga yordam so‘rab murojaat qildi. Vizantiya qo‘shinlari yordamida Bahrom Chubin tor-mor qilindi. Bahrom Chubin turk xoqoni huzuriga qochdi. Ammo u yerda sosoniylarning diplomatik missiyasining borishi natijasida qatl etildi. Vizantiyaning yordami evaziga Xusrav II Parviz Vizantiyaga jiddiy yon bosishga majbur bo‘ldi. 591-yilgi Eron va Vizantiya sulhiga binoan Kavkazortida (Armanistonning katta qismi (Van ko‘ligacha) va Iberiyaning yarmi) gi chegara viloyatlari Vizantiya qo‘liga o‘tdi. Vizantiya bilan do‘stona aloqalar saqlab qolingan davrda (591-604) Eronda ichki kurashlar avj oldi. Saroy amaldori Bindning qatl etilishi natijasida, uning ukasi Xuroson noibi Bist 591-595-yillar davomida isyon ko‘tardi. Bundan tashqari Gurgan, Tabariston qabilalarining isyoni va Nisibinda qo‘zg‘olon bo‘ldi. Vizantiya bilan do‘stona aloqalarning saqlab qolinishi shohning xristianlarga nisbatan siyosatini belgilab berdi. Shu boisdan ham u cherkov va monastrlarni tiklashga hamda o‘z amallari va bayramlarini nishonlashga ruxsat berdi. Xristianlardan bo‘lgan tabib va tarjimonlar saroyga qabul qilindi. Xatto, vastrioshan- salar-raiyat boshlig‘i ham xristian Yezdin bo‘ldi. 21 Davlat tepasida turgan sosoniy hukmdor va ularning yirik zodagonlari ichki ziddiyatlarni tashqi urushlar yo‘li bilan hal qilishga urindi. 604-yilda Vizantiya bilan yana urush boshlandi. Keyingi yillarda bo‘lib o‘tgan Vizantiya bilan urushlar sosoniylar davlatining zaiflashib qolganini ko‘rsatib berdi Vizantiyada 602-yildagi qo‘zg‘olondan keyin Konstantinopolda Mavrikiy qatl etildi va imperatorlik taxtiga harbiylar tomonidan Foka (602-610) o‘tirdi. 604-yilda Eron va Vizantiya o‘rtasida navbatdagi eng katta urush boshlandi. Urushning birinchi bosqichida (622) g‘alaba forslar tomonida bo‘ldi. Eron tomonidan Vizantiyaga berilgan barcha hududlar - Mesopotamiya, Suriya, Armaniston qaytarib olindi, Misr egallandi va uch marta fors qo‘shini Konstantinopol ostonalariga qadar yetib bordi. Urushning ikkinchi bosqichida (622-628) Vizantiya o‘zining barcha 21 Жалменова О.П. История стран Азии и Африки в средние века. Тамбов: Изд-во ТГУ им. Г.Р. Державина, 2005. 26 yo‘qotgan hududlarini qaytarib oldi. Sosoniylar qo‘shinlari Vizantiya imperatori Irakliy (610-641) tomonidan tor-mor qilindi, u 628-yilda sosoniylar poytaxti Ktesifongacha yetib keldi. O‘sha vaqtda sosoniylar shimoliy-g‘arbiy va shimoliy- sharqiy chegaralarda Vizantiya bilan ittifoqdosh bo‘lgan turk qabilalariga qarshi jang olib borishlariga to‘g‘ri keldi. 628-yilda Xusrav II Parvizning katta o‘g‘li Kubod II Sher (Kavad II) xristian (nestorian) amaldorlarning yordami bilan saroyda to‘ntarish qildi va otasini taxtdan tushirib, o‘zi taxtga o‘tirdi. Firdavsiyning yozishicha, Kubod II Xusravning Vizantiya malikasi, Mavrikiyning qizi Mariyadan tug‘ilgan farzandi bo‘lgan. U tug‘ilganda ofat va kulfat keltiradi deb bashorat qilishadi. Shu boisdan ham Xusrav II o‘g‘li 23 yoshga to‘lganda uni qamoqqa oladi. Taxt vorisi etib esa o‘zining sevimli yori Shirindan tug‘ilgan farzandi Mardonshohni tayinlaydi. Taxtga kelgan Kubod o‘zining barcha aka-ukalarini o‘ldirib yubordi. Kubod II Sher o‘zining ahvolini yaxshilash uchun Vizantiya bilan ittifoqda turdi. Vizantiya imperatori Irakliy bilan 628-yil tuzilgan tinchlik shartnomasiga ko‘ra, u Eronning bosib olingan yerlaridan voz kechdi va Misr, Suriya, Armaniston va G‘arbdagi mamlakatlardan qo‘shinlarini chiqardi. Mamlakatda ahvol og‘irlashib, ocharchilik va o‘lat tarqaldi. Kubod II sakkiz oylik hukmronlikdan so‘ng, 628-yil oktyabrda kasallik tufayli vafot etdi. Taxtga uning yetti yoshli o‘g‘li Ardasher III (621-630) o‘tqazildi. Shahanshoh yosh bo‘lgani uchun asosiy boshqaruv Mex Azergushnasp qo‘lida bo‘ldi. Mamlakatda o‘lat va ochlikning keng quloch yozishi Eronni qiyin ahvolga solib qo‘ydi. Shunday vaziyatda turklarning Burishod boshchiligidagi hujumlari ahvolni yanada og‘irlashtirdi. Shu boisdan ham mamlakatda isyonlar avj oldi.22 630-yilda Ardasher III ni taxtga o‘tqazishda undan maslahat so‘ralmaganligi bahonasi bilan Farruxxon Shaxrvaraz (Olam to‘ng‘izi) Ktesifonga yurish qildi. Shaxrvarazning kelib chiqishi harbiylar tabaqasiga borib taqalgan. Xusrav II ning Vizantiya bilan urushlaridagi mohir sarkardalaridan biri bo‘lgan. 603-yilda o‘ziga Shaxrvaraz nomini olgan. 613-yilda Damashqda, 614-yilda esa Quddusda Irakliy 22 Семёнов В.Ф.Ўрта асрлар тарихи. Т-1973. 27 armiyasini mag‘lub etgan. 626-yilda Xalkidon qamali vaqtida Xusrav II uni o‘ldirish haqida qo‘shin qo‘mondonlaridan biriga buyruq bergan. Ammo maktub uning qo‘liga tushgandan so‘ng, u qamalni to‘xtatib, Vizantiya bilan muzokaraga kirishgan. 630-yil bahorda u poytaxtga yetib keldi. Yosh shoh Ardasher III poytaxt egallanmasdanoq o‘zining qarindoshlaridan biri-Peruz tomonidan o‘ldirildi. Farruxxon ham qirq yoki ellik kunlik hukmronligidan so‘ng Xusrav II ning saroy amaldorlaridan biri tomonidan o‘ldirildi. Taxtga Xusrav II ning qizi Buron (630- 631) o‘tqazildi. U malika Burondoxt (Burondoxt so‘zi paxlaviycha “yomg‘ir qizi”, “osmon yaratgan qiz” ma’nolarini bildirgan) nomi bilan ham atalgan. Malika Buron mamlakatning sug‘orish tizimini tiklashga, qurilish ishlarini yo‘lga qo‘yishga va xazinani to‘ldirishga xarakat qildi. Ammo malika 631-yil oktyabrda bir haftalik kasallikdan so‘ng vafot etdi. Peruz II ning qisqa hukmronligidan so‘ng, mamlakat taxtiga Xusrav II ning ikkinchi qizi, malika Azarmedoxt (paxlaviycha “olov qizi”, 631-632) keldi. Sosoniylar davlatining inqirozi arab zaminida xalifalik tashkil topishi bilan tezlashib ketdi. Endi xalifalik qo‘shinlari bu yerga tez-tez hujumlar uyushtira boshladi. Ayniqsa, sosoniylar sulolasining so‘nggi vakili bo‘lgan Yazdigard III davrida yaqqol ko‘zga tashlanib qoldi. Yazdigard III Xusrav II ning nabirasi, Shahriyorning o‘g‘li edi. Yazdigard III mamlakatni 632-yildan boshlab, 651-yilga qadar idora qildi. Sosoniylar sulolasining bu hukmdori o‘zidan avvalgi hukmdorlarning siyosatini davom ettirishga xarakat qildi. Ammo mamlakatni ichki ijtimoiy tanazzul, to‘xtovsiz urushlar qamrab oldi. Oqibatda mamlakat xonavayron bo‘lishi natijasida sosoniylar davlati holdan toydi. Bu esa o‘z navbatida kuchga to‘lib kelayotgan xalifalik uchun ayni muddao bo‘ldi. Sosoniylar Yazdigard III hukmronligi davridan boshlab arablar istilosiga yetarli qarshilik qila olishmadi. 637- yilgi Qodisiya jangida arablar g‘alaba qozonib, Ktesifonni egalladi. Ammo hali hanuz mamlakat hududining aksariyat qismi sosoniylar qo‘l ostida edi. Biroq 642- yilda bo‘lib o‘tgan Naxovand jangidagi mag‘lubiyatdan so‘ng shimoli-sharqiy viloyatlargina Yazdigard III qo‘lida qoldi. Keyingi janglarning birida hukmdor 651- 28 yilda Marv atrofida o‘ldirildi. Shu tariqa IV asrdan ziyodroq mavjud bo‘lgan sosoniylar davlati ham rasman va amalda tugadi.23 Xulosa Xulosa o'rnida shuni takidlash joizki, ilk o'rta asrlarda Eron nafaqat Sharqning balki butun jahonning yirik davlati sifatida taraqqiy qildi. Tarixdan ma'lumki har bir davlatning paydo bo'ishi , rivojlanishi va zavolga yuz tutish davri bo'ladi.Eronda sosoniylar sulolasi hukumronligi davrida yuksalish Xisrav I Anushervonning hukumronlik qilgan davriga to'g'ri keldi. Xusrav I Anushirvon hukmronligi davrida mamlakatda bir qator islohotlar o‘tkazdi. Mamlakatni markazlashtirishga xarakat qildi. Yuqorida yuz bergan xalq xarakati hukmron sinfga eski boshqaruv usulini saqlab qolish mumkin emasligini ko‘rsatdi. Shu boisdan ham tarixiy adabiyotlarda "O‘lmas" nomini olgan yangi sosoniy hukmdor Xusrav I Anushirvon davlat rivoji va hukmdor hokimiyatini mustahkamlanishiga turtki bergan islohotlarni o‘tkazishga xarakat qildi. Xalq xarakati paytida bosib olingan yerlarning katta qismi davlat ixtiyoriga o‘tkazildi. 23 Струве В.В История Ирана с древнейших времн до конца XVIII века Ленинградского университета 1958 29 Xusrav I Eron tarixiga yirik islohotchi sifatida kirdi. Davlat yerlari egalik munosabatlarini rivojlantirib, yer solig‘ini tartibga soldi . Xusrav I savdogar va sudxo‘rlarning pul muomilasi sohasidagi amaliy tajribasidan foydalanish maqsaddida davlat moliya bo‘limiga xizmatga yolladi. U mamlakat xazinasiga tushuvchi soliqlar miqdorini tartibga solish orqali xazinaning qudratini saqlab qolishni amalga oshirdi. Moliyaviy ahvolini yaxshilab olgan Xusrav I mamlakatda harbiy islohotni ham amalga oshirdi. Mamlakatda doimiy armiyaga asos soldi. Xusrav zamonasiga qadar davlatdagi jangchilar faqat urush vaqtida yig‘ib olinardi. U armiyani ham tubdan o‘zgartirib doimiy armiyani tuzishga erishdi. Xusrav I ning ma’muriy-hududiy islohotiga qadar Eron ma’muriy jihatdan urug‘ zodagonlari va vassallar tomonidan boshqariladigan hududlarga bo‘lingan. Shahonshoh mamlakatni to‘rtta qismga bo‘ldi. Har bir qismning boshlig‘i-padospan harbiy islohot natijasida shakllangan to‘rt qismning harbiy boshliqlari-ispexbedlarga bo‘ysundirildi. Lavozimlarga faqat shohning ko‘rsatmasi bilan ayonlar tayinlana boshladi. Barcha sud ishlari ham shohga berildi. Vazurg - framatar (bosh vazir) ning vakolatlarini qisqartirdi va uning bir qismini qolgan amaldorlarga berdi. Shunday qilib, mahalliy va yuqori amaldorlarning hokimiyatini chekladi hamda o‘zining hokimiyatini mustahkamladi. Xusrav I zamonasida kanal, damba to‘g‘onlar va boshqa xil inshootlari qurilishi avj oldi. Ktesifonda muxtasham bir saroy qurdirdi. Shahonshoh fan va san’atga homiylik qildi. Xusravni o‘zi ham yunon tilini bilgan va Platon asarlarini o‘qib chiqqan. U turli olimlarga hatto Yustinian tomonidan Vizantiyadan haydalgan neoplatonchi faylasuflarga ham homiylik qildi. Uning buyrug‘i bilan rasmiy voqealar saroyda yilma-yil yozib borildi. Yunon, Suriya va hind tilidagi adabiy asarlar tarjima qilindi. Shuning bilan bir qatorda uning hukmrnoligi davrida hind tilida yaratilgan bir qancha ilmiy asarlar paxlaviy tiliga tarjima qilindi. Eron davlati hududiga shaxmat o‘yini kirib keldi va keng yoyildi. 30 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent, “Ma’naviyat”, 2008. 2. Струве В.В. (ред) История Ирана с древнейших времн до конца XVIII века Ленинградского университета 1958 3. Пигулевская Н.В. Византия и Иран на рубеже VI и VII в.в М.Л., 1946. 4. Жалменова О.П. История стран Азии и Африки в средние века. Тамбов: Изд-во ТГУ им. Г.Р. Державина, 2005. 5. Дьянов. И.М. Очерки истории древного Иране. М., 1961. 6. 3. Васильев. Л.А. История Востока. М., 1998. 7. Лукониню В.Г Култура сасанидского Ирана М.1969 31 8. .Бекмуҳаммедов Ҳ.Ю. тарих терминлари изоҳли луғати. Т., “Ўқитувчи” 1978. 9. Егер О. Всемирная история. В 4 т. Т. . Средние века / О. Егер. — 3-е изд. испр. и доп. — М.: ACT, Полигон, 2001. 10. Қурбангалиева.Р. Ўрта асрлар тарихи. Ўқув методик қўлланма. Т., “Ўқитувчи”,1980. 11. Қурбангалиева.Р. Машарипов О. Ўрта асрлар тарихидан қўлланма. Т., “Ўқитувчи”,1989. 12. Қурбангалиева.Р. Ўрта асрлар тарихи. Ўқув методик қўлланма. Т., “Ўқитувчи”,1991. 13. Семёнов В.Ф.Ўрта асрлар тарихи. Т-1973. 14. Matthew B. Encyclopedia of the middle ages. New York 1995. Ilova 32 1-ilova. Sosoniylar shajarasi 33 2-ilova.Sosoniylar va rimliklar o'rtasidagi jang 3-ilova. Sosoniylarning otliq askari.