XIV ASRNING IKKINCHI YARMI VA XVI ASRDA MOVARAUNNAHRDA TARBIYA, MAKTAB VA PEDAGOGIK FIKRLAR RIVOJI Reja: 4.1.Ijtimoiy hayotning ta’lim-tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivojiga ta’siri. 4.2.So‘fiylik ta’limotining ma’naviy hayotga ta’siri. 4.3.Movaraunnahrda Amir Temur tomonidan markazlahgan davlat barpo yetilishi va uning fan, madaniyat va ma’rifat rivojiga qo‘shgan hissasi. 4.4.Mirzo Ulug‘bekning pedagogik g‘oyalari va ma’rifatparvarlik xizmatlari. 4.5.Zahiriddin Muhammad Boburning pedagogik fikrlari. 4.1.Ijtimoiy hayotning ta’lim-tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivojiga ta’siri. Movarounnahr mo‘g‘ul urug‘lari va qabilalarining ijtimoiy hayotida yuz bergan katta o‘zgarish, ularning mahalliy ijtimoiy tuzumini qabul qilishlari, xo‘jalik va madaniy hayotdagi o‘zgarishlar mo‘g‘ullarning yetnik xususiyatlarini ham o‘zgartirib yuboradi. Mamlakat aholisining ijtimoiy hayotida sodir bo‘lgan jiddiy o‘zgarishlar, shubhasiz uning iqtisodiy jihatdan jonlanishiga turtki ham bo‘ldi. XIII asrning ikkinchi yarmi va XIV asr boshlarida shahar va qishloqlarda xo‘jalik hayotining jonlanishi bilan shubhasiz mo‘g‘ullar istilosi va bosqini davrida kuchli zarbaga uchrab inqirozga yuz tutgan fan, adabiyot, ma’rifat va madaniyatningayrim tarmoqlari ham tiklana boshlaydi. Garchi yozma manbalarda bizgacha aniq ma’lumotlar yetarli darajada yetib kelmagan bo‘lsa-da, har qalay bu davrda ilm va ma’rifat ham ayrim yirik hunarmandchilik va savdo-sotiq markazlarida jonlanadi. Buxoroda bino qilingan «Mas’udiya» va «Xoniya»kabi madrasalarning har birida mingtagacha tolibi ilm ahli tahsil ko‘radi. 4.2.So‘fiylik ta’limotining ma’naviy hayotga ta’siri. So‘fiylik ta’limotining ma’naviy hayotga ta’siri. So‘fiylar inson ma’naviy- ruhiy komillikka yerishish yo‘llarida to‘rt bosqichni o‘tishi kerak, deydi. Birinchi bosqich – shariat. Diniy marosimlar va shariat aqidalarini, taqvolarini aynan, izchil bajarish, chunki shariat qonun bo‘lib, bu qonun vujudni va qalbni tarbiyalaydi. Ikkinchi bosqich – tariqat: nafsni tiyish, xushnudlik, xudoni o‘ylash, xilvat, ma’naviy muhabbatni chuqurlashtirib, xudo to‘g‘risida o‘ylash, ya’ni tariqat – fano, o‘zdan kechish, ko‘ngilni poklab, ruhni nurlantiruvchi yo‘l, faoliyat shakli. Uchinchi bosqich – ma’rifat: hamma narsaning, butun borliqning asosi – xudo yekanini, o‘zining mohiyati xudo mohiyati bilan birgaligini bilish va anglash. Bunda odam uchun barcha kibr-u havo, manmanlik, shon-shuhrat bema’ni bo‘lib ko‘rinadi, shunda u orif, ya’ni bilimli, xudoni tanigan bo‘ladi. To‘rtinchi bosqich – haqiqat. Bunda so‘fiy xudoning dargohiga yerishadi, vasliga vosil bo‘ladi, u bilan birlashadi, shu orqali inson foniy, ya’ni «analhaq» bo‘la oladi. 4.3.Movaraunnahrda Amir Temur tomonidan markazlahgan davlat barpo yetilishi va uning fan, madaniyat va ma’rifat rivojiga qo‘shgan hissasi. Movaraunnahrda Amir Temur tomonidan markazlahgan davlat barpo yetilishi va uning fan, madaniyat va ma’rifat rivojiga qo‘shgan hissasi. Amir Temur hayotlik davridayoq uning harbiy san’ati va davlat boshqarish uslubiga bag‘ishlangan maxsus asar yaratilib, u «Temur tuzuklari»nomi ostida shuhrat topadi. Bu asar shaxsan Temurning og‘zidan yozib olingan deb hisoblanadi. Unda davlatni boshqarishda kimlarga tayanish, toj-u taxt yegalarining tutumi (yo‘nalishi) va vazifalari, (vazir va qo‘shin boshliqlarini saylash, sipohlarning maoshi) mamlakatni idora yetish tartibi, davlat arboblari va qo‘shin boshliqlarining burchi va vazifalari, amirlar, vazirlar va boshqa mansabdorlarning toj-u taxt oldida ko‘rsatgan alohida xizmatlarini taqdirlash tartibi va boshqalar xususida bayon etiladi. Amir Temur umr bo‘yi quyidagi o‘n ikki tamoyilga amal qilgan: 1-Har yerda va har vaqtda islom dinini qo‘llab-quvvatlagan. 2-Davlat ishlarini kengash asosida boshqargan. 3-Salatanat ishlarini murosayu madora orqali yurgizgan. 4-Davlat ishlarini qonun-qoida va tuzuklarga asoslanib boshqargan. 5-Amirlar va sipohiylarga hurmat ko‘rgazgan. 6-Adolat va insofga tayangan. 7-Fuqarolarga izzat-hurmat ko‘rgazgan. 8-Azmu jazm bilan ish tutgan. 9-Raiyat ahvolidan doimiy ogoh bo‘lgan. 10-Turku tojik, arabu ajamning turli toifalariga hurmat ko‘rsatgan. 11-Do‘stlarni unutmagan va ularga yordam bergan. 12-Har joyda sipohiylarni hurmat qilgan. “TEMUR TUZUKLARI”dagi o‘gitlarni mohiyati va vazifasiga ko‘ra quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: “TEMUR TUZUKLARI”dagi o‘gitlarning axloq va odobga doir turlari: 1. Din va shariatga doir. 2. Davlat va uni idora yetishga doir. 3. Kengash o‘tkazishga oid. 4. Podsho va vazirlarga doir. 1. Adolat va adolatsizlik. 2. So‘z va ishonch birligi. 3. Do‘st va dushmanlik. 4. Botirlik va qo‘rqoqlik. 5. So‘z va shirin-suxanlik. “Temur tuzuklari”dagi hikmatlardan namunalar: Adovat emas, adolat yengadi. So‘zlaguvchi gar nodon yerur, tinglaguvchi dono o‘lsin. Ota bo‘lmagan, ota qadrini bilmas. Do‘shmandan qo‘rqma, munofiqdan qo‘rq. Ishon. Ammo shubha qil. Kuch – adolatdadir. Filning dumi bo‘lguncha, chumolining boshi bo‘l. Botir jangda bilinar, dono – mashvaratda. 4.4.Mirzo Ulug‘bekning pedagogik g‘oyalari va ma’rifatparvarlik xizmatlari. Samarqandda o‘z atrofida to‘plangan olimlarning bevosita ishtiroki va yordamida Ulug‘bek 1424-1428-yillarda shahar yaqinida Qbirahmat anhori bo‘yida rasadxona qurdirdi. Doira shaklida bino qilingan bu ulkan imoratning aylanasi 47 metr, balandligi 31 metr yedi. Bobo‘rning yozishicha, u uch qavatli bo‘lgan. Binoning sirti koshin va sirli parchinlar bilan qoplangan. Binoning ichki sahni sudsi faxriy (sekstant) va koridorlar bilan to‘rt qismlarga ajratilgan. Rasadxona ichki devorlarida koinot-u Er sharining umumiy manzarasi tasvirlangan bo‘lib, shu tufayli bu mavzu aholi o‘rtasida «Naqshi jahon» degan nom bilan shuhrat topadi. Samarqandda Ulug‘bek rahbarligida barpo yetilgan bu ilmiy dargoh matematika, ayniqsa astronomiya sohasida ilmiy dunyoda olamshumul ahamiyat kasb yetgan natijalarga yerishadi. Rasadxonada olib borilgan kuzatish va tadqiqotlar tufayli 1018 sobita (qo‘zg‘almas) yulduzlarning o‘rni va holati aniqlanib, ularning astronomik jadvali tuziladi. O‘rta Osiyo, YAqin va O‘rta Sharq mamlakatlari bo‘ylab joylashgan 683 geografik punktlarning Samarqand kengligiga nisbatan koordinatalari belgilab chiqildi. Rasadxonada olib borilgan tadqiqotlarning natijalari asosida matematika va astronomiyaga oid qator nodir asarlar yaratildi. «Ulug‘bek observatoriyasi. Samarqandning tarixiy va arxitektura yodgorliklari. Mirzo Ulug‘bek tomonidan 1420-yillarda Samarqandda qurilgan rasadxona Markaziy Osiyodagi yeng yirik rasadxonalardan biri hisoblanadi. Mazkur rasadxonaning barpo etilishi va uning o‘sha davr ilmiymarkaziga aylanishi, o‘sha davrning muhim voqeasi hisoblanadi. Bu rasadxonada, buyuk olimlar Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi, Jamshidbin Ma’sudi, Mo‘yiddin va uning o‘g‘li Mansur Koshiylar bir necha o‘n yilliklar mobaynida ilmiy izlanishlar olib borganlar. Ular samodagi yulduzlar harakatlarni kuzatganlar. Ularning ilmiy izlanishlari natijasida Samarqand rasadxonasida 1,018 yulduz harakatini tasvirlovchi joriy jadvallarini o‘z ichiga olgan "Ulugbeg Zidj" dunyo yuzini ko‘rgan. Observatoriya 20-asr boshida Samarqand arxeolog V. L. Vyatkin tomonidan topilgan. U Quyosh, Oy va boshqa samoviy jismlarni o‘lchash uchun qurilgan radiusi 40m yerosti yo‘lini topgan arxeolog hisoblanadi. Ulug‘bek rasadxonasi 17-asrda Gollandiyalik rassomlar tomonidan chiroyli naqshlarbilan bezatilgan Unda Ulug‘bek astronomiya ma’budasi sifatida tasvirlanib, unda shunday so‘zlar bitilgan "Men o‘zimning jiddiy izlanishlarimni sizga taqdim qilmoqdaman". Ulug‘bek davrida maktab islohoti. Ulug‘bek Movarounnahrshaharlarini, xususan Samarqand va Buxoroni ilm-u ma’rifat dargohiga aylantirishga intiladi. Uning farmoni bilan 1417-yilda Buxoroda, 1417-1420-yillarda Samarqandda va 1433-yilda G‘ijduvonda madrasalar qad ko‘taradi. Hatto Buxoro madrasasining darvozasiga «Bilim olish har bir musulmon ayol va yerkakning burchidir» degan kalima o‘yib yozib qo‘yiladi. Alloma o‘z davlatida ta’lim sohasida jiddiy islohotlarni tashkil yetdi. U madrasalarni davlat ta’minotiga o‘tkazdi, mudarris (o‘qituvchi)larga oylik ish haqi belgilagan, shogird (talaba)larga stipendiya ajratgan. Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek madrasa o‘quv rejasiga quyidagi fanlar: arab tili, adabiyot, Qur’on, Hadis, ritorika, mantiq, falsafa, fikh (qonunchilik), metafizika, matematika, astronomiya, tibbiyot, geografiya, tarix kabi fanlarni kiritadi. Mutafakkir tomonidan barpo yetilgan hamda o‘zi bevosita ta’lim bergan madrasalarda o‘qish quyidagi bosqichlardan iborat bo‘lgan: 1. «Anda» (kichik) – o‘qish muddati 2 yil. 2. «Aust» (o‘rta) – o‘qish muddati 3 yil. 3. «A’lo» (oliy) – o‘qish muddati 3 yil. Bunday yondashuvda, bugungi kun nuqtai nazaridan aytganda, bakalavriat va magistratura ko‘zga tashlanadi. Ayni vaqtda ular o‘rta asr Yevropa universitetlari uchun ham xos bo‘lgan. 4.5.Zahiriddin Muhammad Boburning pedagogik fikrlari. Bobur 1526-yilning 21-aprelida Dehli hukmdori Ibrohim Lo‘diy qo‘shinlarini tor-mor keltirdi. Bu g‘alaba natijasida Bobur Shimoliy Hindistonni yegalladi. 1526- yilning 27-aprelda Dehli shahrida Bobur podshoh nomiga xutba’ o‘qildi. Shu tariqa, yangi saltanat Boburiylar saltanatiga asos solinadi. Bobur podshoh Hindistonda bir-biri bilan dushmanlik kayfiyatida bo‘lgan mayda mustaqil rojalarni (hukmdorlarni) ham qilich, ham siyosat yo‘li bilan birlashtiradi va 1530 yilgacha markazlashgan yirik saltanatini barpo yetadi. Bu saltanat 332 yil (1526-1858-yillar), ya’ni Hindistonni Buyuk Britaniya to‘liq bosib olgunga qadar hukm surdi. Bobur xayotiy yesdaliklar yozish maktabini «Boburnoma» asari orkali boshlab berdi. «Muxtasar», «Mubayyin», «Volidiya», «Xatti Boburiy» kabi asarlarida ta’lim- tarbiya masalalariga alohida ye’tibor qaratgan. Uning ijodiga mansub bo‘lgan «Xatti Boburiy» uzoq yillar davomida maktablarda, madrasalarda savod o‘rgatish kitobi sifatida foydalanilgan. Bobur nafaqat buyuk davlat arbobi, mohir sarkarda, shoir, bastakor, ayni paytda mashhur tarixchi olim hamdir. Bu borada uning nomini abadiylikka muhrlagan asar - “Boburnoma”dir.