XIV АСРНИНГ ИККИНЧИ ЯРМИ ВА XVI АСРДА МОВАРАУННАҲРДА ТАРБИЯ, МАКТАБ ВА ПЕДАГОГИК ФИКРЛАР РИВОЖИ Режа: 1.Ижтимоий ҳаётнинг таълим-тарбия, мактаб ва педагогик фикрлар ривожига таъсири. 2.Сўфийлик таълимотининг маънавий ҳаётга таъсири. 3.Моварауннаҳрда Амир Темур томонидан марказлаҳган давлат барпо етилиши ва унинг фан, маданият ва маърифат ривожига қўшган ҳиссаси. 4.Мирзо Улуғбекнинг педагогик ғоялари ва маърифатпарварлик хизматлари. 5.Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг педагогик фикрлари. 1.Ижтимоий ҳаётнинг таълим-тарбия, мактаб ва педагогик фикрлар ривожига таъсири. Мовароуннаҳр мўғул уруғлари ва қабилаларининг ижтимоий ҳаётида юз берган катта ўзгариш, уларнинг маҳаллий ижтимоий тузумини қабул қилишлари, хўжалик ва маданий ҳаётдаги ўзгаришлар мўғулларнинг етник хусусиятларини ҳам ўзгартириб юборади. Мамлакат аҳолисининг ижтимоий ҳаётида содир бўлган жиддий ўзгаришлар, шубҳасиз унинг иқтисодий жиҳатдан жонланишига туртки ҳам бўлди. XIII асрнинг иккинчи ярми ва XIV аср бошларида шаҳар ва қишлоқларда хўжалик ҳаётининг жонланиши билан шубҳасиз мўғуллар истилоси ва босқини даврида кучли зарбага учраб инқирозга юз тутган фан, адабиёт, маърифат ва маданиятнингайрим тармоқлари ҳам тиклана бошлайди. Гарчи ёзма манбаларда бизгача аниқ маълумотлар етарли даражада етиб келмаган бўлса-да, ҳар қалай бу даврда илм ва маърифат ҳам айрим йирик ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ марказларида жонланади. Бухорода бино қилинган «Масъудия» ва «Хония»каби мадрасаларнинг ҳар бирида мингтагача толиби илм аҳли таҳсил кўради. 4.2.Сўфийлик таълимотининг маънавий ҳаётга таъсири. Сўфийлик таълимотининг маънавий ҳаётга таъсири. Сўфийлар инсон маънавий-руҳий комилликка еришиш йўлларида тўрт босқични ўтиши керак, дейди. Биринчи босқич – шариат. Диний маросимлар ва шариат ақидаларини, тақволарини айнан, изчил бажариш, чунки шариат қонун бўлиб, бу қонун вужудни ва қалбни тарбиялайди. Иккинчи босқич – тариқат: нафсни тийиш, хушнудлик, худони ўйлаш, хилват, маънавий муҳаббатни чуқурлаштириб, худо тўғрисида ўйлаш, яъни тариқат – фано, ўздан кечиш, кўнгилни поклаб, руҳни нурлантирувчи йўл, фаолият шакли. Учинчи босқич – маърифат: ҳамма нарсанинг, бутун борлиқнинг асоси – худо еканини, ўзининг моҳияти худо моҳияти билан биргалигини билиш ва англаш. Бунда одам учун барча кибр-у ҳаво, манманлик, шон-шуҳрат бемаъни бўлиб кўринади, шунда у ориф, яъни билимли, худони таниган бўлади. Тўртинчи босқич – ҳақиқат. Бунда сўфий худонинг даргоҳига еришади, васлига восил бўлади, у билан бирлашади, шу орқали инсон фоний, яъни «аналҳақ» бўла олади. 4.3.Моварауннаҳрда Амир Темур томонидан марказлаҳган давлат барпо етилиши ва унинг фан, маданият ва маърифат ривожига қўшган ҳиссаси. Моварауннаҳрда Амир Темур томонидан марказлаҳган давлат барпо етилиши ва унинг фан, маданият ва маърифат ривожига қўшган ҳиссаси. Амир Темур ҳаётлик давридаёқ унинг ҳарбий санъати ва давлат бошқариш услубига бағишланган махсус асар яратилиб, у «Темур тузуклари»номи остида шуҳрат топади. Бу асар шахсан Темурнинг оғзидан ёзиб олинган деб ҳисобланади. Унда давлатни бошқаришда кимларга таяниш, тож-у тахт егаларининг тутуми (йўналиши) ва вазифалари, (вазир ва қўшин бошлиқларини сайлаш, сипоҳларнинг маоши) мамлакатни идора етиш тартиби, давлат арбоблари ва қўшин бошлиқларининг бурчи ва вазифалари, амирлар, вазирлар ва бошқа мансабдорларнинг тож-у тахт олдида кўрсатган алоҳида хизматларини тақдирлаш тартиби ва бошқалар хусусида баён этилади. Амир Темур умр бўйи қуйидаги ўн икки тамойилга амал қилган: 1-Ҳар ерда ва ҳар вақтда ислом динини қўллаб-қувватлаган. 2-Давлат ишларини кенгаш асосида бошқарган. 3-Салатанат ишларини муросаю мадора орқали юргизган. 4-Давлат ишларини қонун-қоида ва тузукларга асосланиб бошқарган. 5-Амирлар ва сипоҳийларга ҳурмат кўргазган. 6-Адолат ва инсофга таянган. 7-Фуқароларга иззат-ҳурмат кўргазган. 8-Азму жазм билан иш тутган. 9-Раият аҳволидан доимий огоҳ бўлган. 10-Турку тожик, арабу ажамнинг турли тоифаларига ҳурмат кўрсатган. 11-Дўстларни унутмаган ва уларга ёрдам берган. 12-Ҳар жойда сипоҳийларни ҳурмат қилган. “ТЕМУР ТУЗУКЛАРИ”даги ўгитларни моҳийати ва вазифасига кўра қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин: “ТЕМУР ТУЗУКЛАРИ”даги ўгитларнинг ахлоқ ва одобга доир турлари: 1. Дин ва шариатга доир. 2. Давлат ва уни идора етишга доир. 3. Кенгаш ўтказишга оид. 4. Подшо ва вазирларга доир. 1. Адолат ва адолацизлик. 2. Сўз ва ишонч бирлиги. 3. Дўст ва душманлик. 4. Ботирлик ва қўрқоқлик. 5. Сўз ва ширин-суханлик. “Темур тузуклари”даги ҳикматлардан намуналар: Адоват эмас, адолат енгади. Сўзлагувчи гар нодон ерур, тинглагувчи доно ўлсин. Ота бўлмаган, ота қадрини билмас. Дўшмандан қўрқма, мунофиқдан қўрқ. Ишон. Аммо шубҳа қил. Куч – адолатдадир. Филнинг думи бўлгунча, чумолининг боши бўл. Ботир жангда билинар, доно – машваратда. 4.4.Мирзо Улуғбекнинг педагогик ғоялари ва маърифатпарварлик хизматлари. Самарқандда ўз атрофида тўпланган олимларнинг бевосита иштироки ва ёрдамида Улуғбек 1424-1428-йилларда шаҳар яқинида Қбираҳмат анҳори бўйида расадхона қурдирди. Доира шаклида бино қилинган бу улкан иморатнинг айланаси 47 метр, баландлиги 31 метр еди. Бобўрнинг ёзишича, у уч қаватли бўлган. Бинонинг сирти кошин ва сирли парчинлар билан қопланган. Бинонинг ички саҳни судси фахрий (секстант) ва коридорлар билан тўрт қисмларга ажратилган. Расадхона ички деворларида коинот-у Эр шарининг умумий манзараси тасвирланган бўлиб, шу туфайли бу мавзу аҳоли ўртасида «Нақши жаҳон» деган ном билан шуҳрат топади. Самарқандда Улуғбек раҳбарлигида барпо етилган бу илмий даргоҳ математика, айниқса астрономия соҳасида илмий дунёда оламшумул аҳамият касб етган натижаларга еришади. Расадхонада олиб борилган кузатиш ва тадқиқотлар туфайли 1018 собита (қўзғалмас) юлдузларнинг ўрни ва ҳолати аниқланиб, уларнинг астрономик жадвали тузилади. Ўрта Осиё, ЙАқин ва Ўрта Шарқ мамлакатлари бўйлаб жойлашган 683 географик пунктларнинг Самарқанд кенглигига нисбатан координаталари белгилаб чиқилди. Расадхонада олиб борилган тадқиқотларнинг натижалари асосида математика ва астрономияга оид қатор нодир асарлар яратилди. «Улуғбек обсерваторияси. Самарқанднинг тарихий ва архитектура ёдгорликлари. Мирзо Улуғбек томонидан 1420-йилларда Самарқандда қурилган расадхона Марказий Осиёдаги енг йирик расадхоналардан бири ҳисобланади. Мазкур расадхонанинг барпо этилиши ва унинг ўша давр илмиймарказига айланиши, ўша даврнинг муҳим воқеаси ҳисобланади. Бу расадхонада, буюк олимлар Қозизода Румий, Али Қушчи, Жамшидбин Маъсуди, Мўйиддин ва унинг ўғли Мансур Кошийлар бир неча ўн йилликлар мобайнида илмий изланишлар олиб борганлар. Улар самодаги юлдузлар ҳаракатларни кузатганлар. Уларнинг илмий изланишлари натижасида Самарқанд расадхонасида 1,018 юлдуз ҳаракатини тасвирловчи жорий жадвалларини ўз ичига олган "Улугбег Зидж" дунё юзини кўрган. Обсерватория 20-аср бошида Самарқанд археолог В. Л. Вяткин томонидан топилган. У Қуёш, Ой ва бошқа самовий жисмларни ўлчаш учун қурилган радиуси 40м ерости йўлини топган археолог ҳисобланади. Улуғбек расадхонаси 17-асрда Голландиялик рассомлар томонидан чиройли нақшларбилан безатилган Унда Улуғбек астрономия маъбудаси сифатида тасвирланиб, унда шундай сўзлар битилган "Мен ўзимнинг жиддий изланишларимни сизга тақдим қилмоқдаман". Улуғбек даврида мактаб ислоҳоти. Улуғбек Мовароуннаҳршаҳарларини, хусусан Самарқанд ва Бухорони илм-у маърифат даргоҳига айлантиришга интилади. Унинг фармони билан 1417-йилда Бухорода, 1417-1420-йилларда Самарқандда ва 1433-йилда Ғиждувонда мадрасалар қад кўтаради. Ҳатто Бухоро мадрасасининг дарвозасига «Билим олиш ҳар бир мусулмон аёл ва еркакнинг бурчидир» деган калима ўйиб ёзиб қўйилади. Аллома ўз давлатида таълим соҳасида жиддий ислоҳотларни ташкил етди. У мадрасаларни давлат таъминотига ўтказди, мударрис (ўқитувчи)ларга ойлик иш ҳақи белгилаган, шогирд (талаба)ларга стипендия ажратган. Муҳаммад Тарағай Улуғбек мадраса ўқув режасига қуйидаги фанлар: араб тили, адабиёт, Қуръон, Ҳадис, риторика, мантиқ, фалсафа, фикҳ (қонунчилик), метафизика, математика, астрономия, тиббиёт, география, тарих каби фанларни киритади. Мутафаккир томонидан барпо етилган ҳамда ўзи бевосита таълим берган мадрасаларда ўқиш қуйидаги босқичлардан иборат бўлган: 1. «Анда» (кичик) – ўқиш муддати 2 йил. 2. «Ауст» (ўрта) – ўқиш муддати 3 йил. 3. «Аъло» (олий) – ўқиш муддати 3 йил. Бундай ёндашувда, бугунги кун нуқтаи назаридан айтганда, бакалавриат ва магистратура кўзга ташланади. Айни вақтда улар ўрта аср Европа университетлари учун ҳам хос бўлган. 4.5.Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг педагогик фикрлари. Бобур 1526-йилнинг 21-апрелида Деҳли ҳукмдори Иброҳим Лўдий қўшинларини тор-мор келтирди. Бу ғалаба натижасида Бобур Шимолий Ҳиндистонни егаллади. 1526-йилнинг 27-апрелда Деҳли шаҳрида Бобур подшоҳ номига хутбаъ ўқилди. Шу тариқа, янги салтанат Бобурийлар салтанатига асос солинади. Бобур подшоҳ Ҳиндистонда бир-бири билан душманлик кайфиятида бўлган майда мустақил рожаларни (ҳукмдорларни) ҳам қилич, ҳам сиёсат йўли билан бирлаштиради ва 1530 йилгача марказлашган йирик салтанатини барпо етади. Бу салтанат 332 йил (1526-1858-йиллар), яъни Ҳиндистонни Буюк Британия тўлиқ босиб олгунга қадар ҳукм сурди. Бобур хаётий есдаликлар ёзиш мактабини «Бобурнома» асари оркали бошлаб берди. «Мухтасар», «Мубаййин», «Волидия», «Хатти Бобурий» каби асарларида таълим-тарбия масалаларига алоҳида еътибор қаратган. Унинг ижодига мансуб бўлган «Хатти Бобурий» узоқ йиллар давомида мактабларда, мадрасаларда савод ўргатиш китоби сифатида фойдаланилган. Бобур нафақат буюк давлат арбоби, моҳир саркарда, шоир, бастакор, айни пайтда машҳур тарихчи олим ҳамдир. Бу борада унинг номини абадийликка муҳрлаган асар - “Бобурнома”дир.