XIVA XONLIGI: HUDUDI, MU’MURIY TUZILISHI, MARKAZIY VA MAHALLIY BOSHQARUV TARTIBLARI (Xiva xonligi davri davlatchiligi Siyosiy tarixi, Davlat boshqaruvi tizimi. Mansablar, unvonlar va amallar)

Yuklangan vaqt

2024-04-20

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

14

Faytl hajmi

48,5 KB


Ilmiybaza.uz XIVA XONLIGI: HUDUDI, MU’MURIY TUZILISHI, MARKAZIY VA MAHALLIY BOSHQARUV TARTIBLARI Reja: 1. Xiva xonligi davri davlatchiligi Siyosiy tarixi 2. Xiva xonligining hududi, ma’muriy tuzilishi va aholisi 3. Davlat boshqaruvi tizimi. Mansablar, unvonlar va amallar Ilmiybaza.uz XIVA XONLIGI: HUDUDI, MU’MURIY TUZILISHI, MARKAZIY VA MAHALLIY BOSHQARUV TARTIBLARI Reja: 1. Xiva xonligi davri davlatchiligi Siyosiy tarixi 2. Xiva xonligining hududi, ma’muriy tuzilishi va aholisi 3. Davlat boshqaruvi tizimi. Mansablar, unvonlar va amallar Ilmiybaza.uz 1510 yilda Shayboniyxon vafotidan so’ng Xorazm hududi Eron shohi Ismoil tomonidan bo’ysundirildi. 1510-1512 yillarda Xorazmni Eron shohining noiblariidora qildilar. Ammo, 1512 yilda Xorazm hududlarida eroniylarga qarshi halq xarakatlari boshlandi. Ushbu harakatga Vazir shahrining (Ustyurtda, Ko’xna Urganchdan 60 km uzoqlikda joylashgan bu shaharni XVasrda o’zbek xonlardan bo’lgan Mustafoxon barpo etgan) qozisi Umar Shayx boshchilik qildi. Qo’zg’olonchilar Xorazmning Vazir, Urganch, Xiva, Xazorasp shaharlaridagi eroniy noiblar va ularning qo’shinlarini qirib tashladilar.1512 yilada Xorazmning obro’li shayxlaridan bo’lgan Shayx Ota avlodlari ko’chmanchi o’zbeklarning Berka sulton avlodidan bo’lgan Elbarsxonga maktub yo’llab, uni Xorazm taxtiga taklif qildilar. Elbarsxon taxtga o’tirgach, eroniylarni mamlakat hududidlaridan butunlay haydab chiqarib, amalda mustaqil xonlikka asos soldi. U mamlakat hududlarini hozirgi Turkmanistonning janubiy qismi, Eronning shimolidagi Seraxs viloyati, Mang’ishloq, Abulxon, Durun hisobiga ancha kengaytirdi. Ammo, o’zbek sultonlari va shahzodalar o’rtasida siyosiy birlik yo’q edi. Tez orada ular o’rtasida hokimiyat uchun o’zaro kurashlar avj olib ketdi. Ushbu kurashlardan foydalangan Buxoro hukmdori shayboniy Ubaydullaxon 1537 – 1538 yillarda, qisqa muddat Xorazmni egallashga muvaffaq bo’ldi. Ubaydullaxonning hukumronligi uzoqqa cho’zilmadi. Ubaydullaxon zulmiga chiday olmagan xorazmliklar Anushaxonning vorislari boshchiligida buxoroliklarga qarshi qo’zg’olon ko’tardilar. Ubaydullaxon 1538 yilda yana Xorazmga qo’shin tortdi. Xazorasp bilan Xiva shaharlari oralig’idagi Kardaronxos degan joyda Buxoro qo’shinlari mag’lubiyatga uchradi. Shayboniylardan ozod bo’lgan Xorazmda endi ichki kurashlar avj olib ketdi.Shuningdek, Urganch, Kat, Yangi shahar, Xiva, Xazorasp kabi shaharlar va viloyatlar hukmdorlarining markazdan qochuvchi harakatlari kuchayib, ular amalda o’zlarini mustaqil hisoblar edilar. Ilmiybaza.uz 1510 yilda Shayboniyxon vafotidan so’ng Xorazm hududi Eron shohi Ismoil tomonidan bo’ysundirildi. 1510-1512 yillarda Xorazmni Eron shohining noiblariidora qildilar. Ammo, 1512 yilda Xorazm hududlarida eroniylarga qarshi halq xarakatlari boshlandi. Ushbu harakatga Vazir shahrining (Ustyurtda, Ko’xna Urganchdan 60 km uzoqlikda joylashgan bu shaharni XVasrda o’zbek xonlardan bo’lgan Mustafoxon barpo etgan) qozisi Umar Shayx boshchilik qildi. Qo’zg’olonchilar Xorazmning Vazir, Urganch, Xiva, Xazorasp shaharlaridagi eroniy noiblar va ularning qo’shinlarini qirib tashladilar.1512 yilada Xorazmning obro’li shayxlaridan bo’lgan Shayx Ota avlodlari ko’chmanchi o’zbeklarning Berka sulton avlodidan bo’lgan Elbarsxonga maktub yo’llab, uni Xorazm taxtiga taklif qildilar. Elbarsxon taxtga o’tirgach, eroniylarni mamlakat hududidlaridan butunlay haydab chiqarib, amalda mustaqil xonlikka asos soldi. U mamlakat hududlarini hozirgi Turkmanistonning janubiy qismi, Eronning shimolidagi Seraxs viloyati, Mang’ishloq, Abulxon, Durun hisobiga ancha kengaytirdi. Ammo, o’zbek sultonlari va shahzodalar o’rtasida siyosiy birlik yo’q edi. Tez orada ular o’rtasida hokimiyat uchun o’zaro kurashlar avj olib ketdi. Ushbu kurashlardan foydalangan Buxoro hukmdori shayboniy Ubaydullaxon 1537 – 1538 yillarda, qisqa muddat Xorazmni egallashga muvaffaq bo’ldi. Ubaydullaxonning hukumronligi uzoqqa cho’zilmadi. Ubaydullaxon zulmiga chiday olmagan xorazmliklar Anushaxonning vorislari boshchiligida buxoroliklarga qarshi qo’zg’olon ko’tardilar. Ubaydullaxon 1538 yilda yana Xorazmga qo’shin tortdi. Xazorasp bilan Xiva shaharlari oralig’idagi Kardaronxos degan joyda Buxoro qo’shinlari mag’lubiyatga uchradi. Shayboniylardan ozod bo’lgan Xorazmda endi ichki kurashlar avj olib ketdi.Shuningdek, Urganch, Kat, Yangi shahar, Xiva, Xazorasp kabi shaharlar va viloyatlar hukmdorlarining markazdan qochuvchi harakatlari kuchayib, ular amalda o’zlarini mustaqil hisoblar edilar. Ilmiybaza.uz Ayrim shaharlar bir vaqtning o’zida ikkta hukmdor tomonidan (mas., Xivada Po’lat Sulton va Temir Sulton) boshqarildi. O’zaro kurashlar ayniqsa Elbarsxon va Anushaxon avlodlari o’rtasida kuchayib ketdi. XVI asrda Abdulg’oziy ma’lumotlariga ko’ra, bunday kurashlar natijasida qisqa muddatga hokimiyatdan o’nlab xonlar almashganlar. Natijada markaziy hokimiyat deyarli inqirozga uchragan edi. O’zaro kurashlar va siyosiy tanglik, o’z navbatida iqtisodiy hayotning ham izdan chiqishiga sabab bo’lgan edi. XVI asrning ikkinchi yarmida Xojimxon (Xoji Muhammadxon, 1558-1593, 1598-1602 yy.) hukmronligi davrida Xorazmdagi o’zaro urushlarga birozbarham berilib tinchlik va osoyishtalik o’rnatildi. Sug’orish vadehqonchilik, hunarmandchilik va savdo sodiq ishlariga jiddiy e’tibor qaratilib, tashqi savdo hamda munosabatlar rivoj topdi. Xojimxon hukmronligi davrida poytaxt Urganchdan Xivaga1 ko’chiriladi (ayrim manbalarda XVI asrning 70-yillarida, ayrimlarda esa 90-yillarda). Bunga asosiy sabab Amudaryo o’zanining o’zgarib Kasbiy dengizga oqmay qo’yishi natijasida Urganch va uning atroflaridagi suv tanqisligi bo’lsa, ikkinchidan, Xivaning bu davrda siyosiy va iqtisodiy mavqei ancha kuchayib, asosiy savdo markaziga aylanishi yana bir sabab edi. Poytaxt Xivaga ko’chirilganidan so’ng davlat ham Xiva xonligi deb atala boshlandi. Bu orada Buxoro hukmdori Abdullaxon II Shayboniylar davlatiniqayta tiklashga muvaffaq bo’lib Xorazm hududlarini yana Shayboniylartasarrufiga olish uchun harakat boshladi. Chunonchi, bir necha yurishlardan so’ng 1593 yilda Xorazm yana Shayboniylar qo’liga o’tdi. Abdullaxondanmag’lubiyatga uchragan Xojimxon Xivani tashlab bir guruh navkarlari bilan Eronga qochdi va shoh Abbos saroyidan panoh topdi. 1598 yilda Abdullaxon II vafot etganidan so’ng Hojimxon shoh Abbosdan ruhsat olib Xorazmgaqaytdi. Yangi sharoitda u Urganch bilan Vazirni boshqarishni o’ziga olibXiva bilan Katni Arab Muhammadxonga, Hazoraspni Isfandiyor Sultongaberdi. 1600 yilda Hojimxon Urganch va Vazir qal’alari boshqarishiniTurkiyadan kelgan o’g’illariga topshirib, o’zi Xiva kichik o’g’li ArabMuhammadxon bilan qoladi. 1601 yilda Ilmiybaza.uz Ayrim shaharlar bir vaqtning o’zida ikkta hukmdor tomonidan (mas., Xivada Po’lat Sulton va Temir Sulton) boshqarildi. O’zaro kurashlar ayniqsa Elbarsxon va Anushaxon avlodlari o’rtasida kuchayib ketdi. XVI asrda Abdulg’oziy ma’lumotlariga ko’ra, bunday kurashlar natijasida qisqa muddatga hokimiyatdan o’nlab xonlar almashganlar. Natijada markaziy hokimiyat deyarli inqirozga uchragan edi. O’zaro kurashlar va siyosiy tanglik, o’z navbatida iqtisodiy hayotning ham izdan chiqishiga sabab bo’lgan edi. XVI asrning ikkinchi yarmida Xojimxon (Xoji Muhammadxon, 1558-1593, 1598-1602 yy.) hukmronligi davrida Xorazmdagi o’zaro urushlarga birozbarham berilib tinchlik va osoyishtalik o’rnatildi. Sug’orish vadehqonchilik, hunarmandchilik va savdo sodiq ishlariga jiddiy e’tibor qaratilib, tashqi savdo hamda munosabatlar rivoj topdi. Xojimxon hukmronligi davrida poytaxt Urganchdan Xivaga1 ko’chiriladi (ayrim manbalarda XVI asrning 70-yillarida, ayrimlarda esa 90-yillarda). Bunga asosiy sabab Amudaryo o’zanining o’zgarib Kasbiy dengizga oqmay qo’yishi natijasida Urganch va uning atroflaridagi suv tanqisligi bo’lsa, ikkinchidan, Xivaning bu davrda siyosiy va iqtisodiy mavqei ancha kuchayib, asosiy savdo markaziga aylanishi yana bir sabab edi. Poytaxt Xivaga ko’chirilganidan so’ng davlat ham Xiva xonligi deb atala boshlandi. Bu orada Buxoro hukmdori Abdullaxon II Shayboniylar davlatiniqayta tiklashga muvaffaq bo’lib Xorazm hududlarini yana Shayboniylartasarrufiga olish uchun harakat boshladi. Chunonchi, bir necha yurishlardan so’ng 1593 yilda Xorazm yana Shayboniylar qo’liga o’tdi. Abdullaxondanmag’lubiyatga uchragan Xojimxon Xivani tashlab bir guruh navkarlari bilan Eronga qochdi va shoh Abbos saroyidan panoh topdi. 1598 yilda Abdullaxon II vafot etganidan so’ng Hojimxon shoh Abbosdan ruhsat olib Xorazmgaqaytdi. Yangi sharoitda u Urganch bilan Vazirni boshqarishni o’ziga olibXiva bilan Katni Arab Muhammadxonga, Hazoraspni Isfandiyor Sultongaberdi. 1600 yilda Hojimxon Urganch va Vazir qal’alari boshqarishiniTurkiyadan kelgan o’g’illariga topshirib, o’zi Xiva kichik o’g’li ArabMuhammadxon bilan qoladi. 1601 yilda Ilmiybaza.uz Hojimxon 83 yoshida vafot etgach,taxtga uning o’g’li Arab Muhammadxon (1602- 1623 yy.) o’tirdi. Arab Muhammadxonning dastlabki hukmronligi yillarida toju-taxt uchun kurashlar davom etdi. 1616 yilga kelib taxt va mansab talashish mojarolariga Arab Muhammadxonning o’g’illari ham qo’shildilar. Uning Isfandiyorxon, Habash, Elbars, Abdulg’ozi, Sharif Muxammad, Xorazmshoh va AFg’on Sulton ismli 7 nafar o’g’li bor edi. Isfandiyor Hazoraspda, Abdulg’oziy Sulton Katda, Habash bilan Elbasr sultonlar Vazir va Urganch hokimlari etib tayinlangan edilar. 1621yilda Toshli Yorilish arig’i (Xiva yaqinida) yonida Arab Muhammadxon va uning o’g’illari Habash hamda Elbars sulton qo’shinlari o’rtasida jang bo’ldi.Isfandiyor va Abdulg’oziy sultonlar otasi tomondan turib kurashgan bo’lsalarda, bu jangda Arab Muhammadxon yengildi. Arab Muhammadxon avval ko’zlari ko’r qilinib Xivaga jo’natildi. 1623 yilda esa Qum qa’lasi yaqinida Arab Muxammadxon xotinlari, yosh o’g’illari va ikkita nabirasi bilan o’g’illari Xabash va Elbars sulton tomonidan o’ldirildi. Isfandiyor Eronga Abdulg’oziy esa Buxoroga qochib, jon saqladilar. Arab Muhammadxonning dastlabki hukmronligi yillarida toju-taxtuchun kurashlar davom etdi. 1616 yilga kelib taxt va mansab talashish mojarolariga Arab Muhammadxonning o’g’illari ham qo’shildilar. Uning Isfandiyorxon, Habash, Elbars, Abdulg’ozi, Sharif Muxammad, Xorazmshoh va AFg’on Sulton ismli 7 nafar o’g’li bor edi. Isfandiyor Hazoraspda, Abdulg’oziy Sulton Katda, Habash bilan Elbasr sultonlar Vazir va Urganch hokimlari etib tayinlangan edilar. 1621yilda Toshli Yorilish arig’i (Xiva yaqinida) yonida Arab Muhammadxon va uning o’g’illari Habash hamda Elbars sulton qo’shinlari o’rtasida jang bo’ldi.Isfandiyor va Abdulg’oziy sultonlar otasi tomondan turib kurashgan bo’lsalarda, bu jangda Arab Muhammadxon yengildi. Arab Muhammadxon avval ko’zlari ko’r qilinib Xivaga jo’natildi. 1623 yilda esa Qum qa’lasi yaqinida Arab Muxammadxon xotinlari, yosh o’g’illari va ikkita nabirasi bilan o’g’illari Xabash va Elbars sulton tomonidan o’ldirildi. Isfandiyor Eronga Abdulg’oziy esa Buxoroga qochib, jon saqladilar. Isfandiyorxon xonligi davrida ham Xorazmda tinchlik va osoyishtalik o’rnatilmadi. Toju-taxt uchun kurashlar ilgarigi davrlardagidek davom etdi. Ilmiybaza.uz Hojimxon 83 yoshida vafot etgach,taxtga uning o’g’li Arab Muhammadxon (1602- 1623 yy.) o’tirdi. Arab Muhammadxonning dastlabki hukmronligi yillarida toju-taxt uchun kurashlar davom etdi. 1616 yilga kelib taxt va mansab talashish mojarolariga Arab Muhammadxonning o’g’illari ham qo’shildilar. Uning Isfandiyorxon, Habash, Elbars, Abdulg’ozi, Sharif Muxammad, Xorazmshoh va AFg’on Sulton ismli 7 nafar o’g’li bor edi. Isfandiyor Hazoraspda, Abdulg’oziy Sulton Katda, Habash bilan Elbasr sultonlar Vazir va Urganch hokimlari etib tayinlangan edilar. 1621yilda Toshli Yorilish arig’i (Xiva yaqinida) yonida Arab Muhammadxon va uning o’g’illari Habash hamda Elbars sulton qo’shinlari o’rtasida jang bo’ldi.Isfandiyor va Abdulg’oziy sultonlar otasi tomondan turib kurashgan bo’lsalarda, bu jangda Arab Muhammadxon yengildi. Arab Muhammadxon avval ko’zlari ko’r qilinib Xivaga jo’natildi. 1623 yilda esa Qum qa’lasi yaqinida Arab Muxammadxon xotinlari, yosh o’g’illari va ikkita nabirasi bilan o’g’illari Xabash va Elbars sulton tomonidan o’ldirildi. Isfandiyor Eronga Abdulg’oziy esa Buxoroga qochib, jon saqladilar. Arab Muhammadxonning dastlabki hukmronligi yillarida toju-taxtuchun kurashlar davom etdi. 1616 yilga kelib taxt va mansab talashish mojarolariga Arab Muhammadxonning o’g’illari ham qo’shildilar. Uning Isfandiyorxon, Habash, Elbars, Abdulg’ozi, Sharif Muxammad, Xorazmshoh va AFg’on Sulton ismli 7 nafar o’g’li bor edi. Isfandiyor Hazoraspda, Abdulg’oziy Sulton Katda, Habash bilan Elbasr sultonlar Vazir va Urganch hokimlari etib tayinlangan edilar. 1621yilda Toshli Yorilish arig’i (Xiva yaqinida) yonida Arab Muhammadxon va uning o’g’illari Habash hamda Elbars sulton qo’shinlari o’rtasida jang bo’ldi.Isfandiyor va Abdulg’oziy sultonlar otasi tomondan turib kurashgan bo’lsalarda, bu jangda Arab Muhammadxon yengildi. Arab Muhammadxon avval ko’zlari ko’r qilinib Xivaga jo’natildi. 1623 yilda esa Qum qa’lasi yaqinida Arab Muxammadxon xotinlari, yosh o’g’illari va ikkita nabirasi bilan o’g’illari Xabash va Elbars sulton tomonidan o’ldirildi. Isfandiyor Eronga Abdulg’oziy esa Buxoroga qochib, jon saqladilar. Isfandiyorxon xonligi davrida ham Xorazmda tinchlik va osoyishtalik o’rnatilmadi. Toju-taxt uchun kurashlar ilgarigi davrlardagidek davom etdi. Ilmiybaza.uz Xonlikdagi siyosiy hokimiyatni turkmanlar qo’liga berib qo’ygan Isfandiyorxondan norozi bo’lgan kuchlar uni taxtdan chetlatish rejalarini tuzdilar. Bu kuchlarga xoning ukasi Abulg’ozi boshchilik qildi. Shuningdek, Amudaryoning Orolga qo’yilish joyida (Orol bo’yi)da istiqomat qilgan o’zbeklar (bu yerda o’zbek qo’ng’irotlari katta siyosi mavqega ega edilar) ning xonlikning siyosiy hayotiga ta’siri kuchayib bordi. Manbalar ma’lumotlariga ko’ra, 1643 yilda Orol bo’yi o’zbeklari Abulg’ozi sultonni (1643-1663yy.) xon qilib ko’tardilar. Xorazm davlatchiligi tarixida yirik davlat arbobi va tarixnavis ijodkor sifatida mashhur bo’lgan Abulg’ozixonning hayot yo’li og’ir kechgan. Abdulg’ozixon otasi Arab Muhammad taxtdan ketgach o’zi taxtga o’tirgunga qadar uzoq yillar (yigirma yildan ko’proq) muhojirlikda yashashga majbur bo’lgan edi. U dastlab Buxoro xukmdori Imomqulixon himoyasida, keyinroq esa, ikki yilga yaqin qozoq sultoni Eshimxon saroyida yashagan. Shundan so’ng Toshkentga kelib bu yerda ikki yil yashadi. Toshkentdan Buxoro orqali Xivaga qaytgan Abulg’oziyni Isfandiyorxon bosqinchilikda ayblab hibsga oladi va Isfaxon shahriga Eron shohi huzuriga badarg’a qiladi. Isfaxon yaqinidagi Taborak qal’asida o’n yil asirlikda yashagan Abulg’ozi 1639 yilda o’z nazoratchilari yordamida bandilikdan qochishga muvaffaq bo’ldi. Shundan so’ng u bir yilga yaqin Xurosonning Mohin qishlog’ida, ikki yilga yaqin Mang’ishloq turkmanlari orasida yashaydi. Keyin uni qalmiq xoni o’z o’rdasiga taklif etadi. Bu yerda Abulg’ozi bir yilga yaqin yashagach qalmiq xonto’plab bergan katta kuch bilan 1643 yilda Urganchga qaytib, Orol bo’yi o’zbeklari yordamida Xiva taxtiga o’tiradi. Akademik B.Ahmedovning yozishicha, “Abulg’ozi hammasi bo’lib yigirma yil atrofida xonlik masnadida o’tirdi. Umri ko’proq urush – talashlarda o’tdi.” Manbalarga ko’ra, Abulg’ozixon haqiqatan ham butun umrini taxt uchun kurash va jangu –jadallarga bag’ishlagan hukmdor bo’lgan. Ammo, u davlat arbobi sifatida ham qobiliyatli shahs bo’lgan. Ilmiybaza.uz Xonlikdagi siyosiy hokimiyatni turkmanlar qo’liga berib qo’ygan Isfandiyorxondan norozi bo’lgan kuchlar uni taxtdan chetlatish rejalarini tuzdilar. Bu kuchlarga xoning ukasi Abulg’ozi boshchilik qildi. Shuningdek, Amudaryoning Orolga qo’yilish joyida (Orol bo’yi)da istiqomat qilgan o’zbeklar (bu yerda o’zbek qo’ng’irotlari katta siyosi mavqega ega edilar) ning xonlikning siyosiy hayotiga ta’siri kuchayib bordi. Manbalar ma’lumotlariga ko’ra, 1643 yilda Orol bo’yi o’zbeklari Abulg’ozi sultonni (1643-1663yy.) xon qilib ko’tardilar. Xorazm davlatchiligi tarixida yirik davlat arbobi va tarixnavis ijodkor sifatida mashhur bo’lgan Abulg’ozixonning hayot yo’li og’ir kechgan. Abdulg’ozixon otasi Arab Muhammad taxtdan ketgach o’zi taxtga o’tirgunga qadar uzoq yillar (yigirma yildan ko’proq) muhojirlikda yashashga majbur bo’lgan edi. U dastlab Buxoro xukmdori Imomqulixon himoyasida, keyinroq esa, ikki yilga yaqin qozoq sultoni Eshimxon saroyida yashagan. Shundan so’ng Toshkentga kelib bu yerda ikki yil yashadi. Toshkentdan Buxoro orqali Xivaga qaytgan Abulg’oziyni Isfandiyorxon bosqinchilikda ayblab hibsga oladi va Isfaxon shahriga Eron shohi huzuriga badarg’a qiladi. Isfaxon yaqinidagi Taborak qal’asida o’n yil asirlikda yashagan Abulg’ozi 1639 yilda o’z nazoratchilari yordamida bandilikdan qochishga muvaffaq bo’ldi. Shundan so’ng u bir yilga yaqin Xurosonning Mohin qishlog’ida, ikki yilga yaqin Mang’ishloq turkmanlari orasida yashaydi. Keyin uni qalmiq xoni o’z o’rdasiga taklif etadi. Bu yerda Abulg’ozi bir yilga yaqin yashagach qalmiq xonto’plab bergan katta kuch bilan 1643 yilda Urganchga qaytib, Orol bo’yi o’zbeklari yordamida Xiva taxtiga o’tiradi. Akademik B.Ahmedovning yozishicha, “Abulg’ozi hammasi bo’lib yigirma yil atrofida xonlik masnadida o’tirdi. Umri ko’proq urush – talashlarda o’tdi.” Manbalarga ko’ra, Abulg’ozixon haqiqatan ham butun umrini taxt uchun kurash va jangu –jadallarga bag’ishlagan hukmdor bo’lgan. Ammo, u davlat arbobi sifatida ham qobiliyatli shahs bo’lgan. Ilmiybaza.uz Abulg’ozixon dastavval xonlikda markazlashgan boshqaruv tizimini mustahkamlashga e’tibor qaratdi. Bu jarayonda u avvalo,turkman yo’lboshchilarini boshqaruv ishlaridan chetlashtirdi. Ularning yer –suvlari, mol - mulklari musodara qiinib, o’zlari mamlakat ichkarisiga surgun qilindi. Xonlikdagi barcha lavozimlarga o’zbek urg’ularining boshliqlari qo’yildi. Xiva tarixchisi Munisning ma’lumot berishicha, Abulg’ozixon ma’muriy islohot o’tkazib, xonlikning boshqaruv tizimini batamom yangitdan tashkil etdi. Xonlikning boshqaruv tizimida o’zbek urug’larining mavqei ortib bordi hamda ularning 360 nafar vakili xon saroyida turli lavozimlarga ko’tarildi. Xon yangi amaldorlar orasidan eng obro’li 32 nafarini o’z yoniga oldi. Munis ta’biri bilan aytganda, “andoqkim ikkishayx ul-islom, ikki qozi, bir rais Said ota avlodidan, bir mutavalli, bir naqib, to’rt otaliq, to’rt inoq, to’rt mirob, to’rt parvonachi, ikki oqo, ikki arbob, to’rt chig’atoyi inoqi va bir vazirkim, holo mehtar derlar va bir qushbegi, bu ikkovi o’rinsiz xon huzurida oyoq ustida turadilar”. Davlat boshqaruvi va bunyodkorlik ishlari bilan shug’ullangan Abulg’ozixon tarixchi tabib sifatida ham bebaho meros qoldirgan. Taxminan 1657 yilda Abdulg’ozi tabobatga oid “Manafi’ ul-inson” (“Insonga foydali narsalar”) nomli asarini yozgan bo’lsa, 1658-1664 yillarda “Shajarai turk” nomli tarixiy asarlarini yaratdi. Abulg’ozixon hali o’zi hayotlik davrida Xiva xonligi taxtini o’g’li Anushaxon (1663-1687yy)ga topshirdi va oradan olti oy o’tib vafot etdi. Anushaxon Xiva xonligi mavqei va qudratini oshirish maqsadida otasining ishlarini davom ettirdi. U Buxoro, Samarqand va Xurosonga bir necha marta harbiy yurishlar uyushtirib xonlik chegaralarini mustahkamlash hamda kengaytirish harakatida bo’ldi. Anushaxonning harbiy yurishlarida jasorat ko’rsatgan turkmanlarga bo’lgan munosabat o’zgardi. Xon turkmanlarga Xorazm vohasi hamda uning atroflariga ko’chib kelishiga ruhsat berdi.1687 yilda saroy a’yonlari tomonidan fitna uyushtirilib, Anushaxon o’ldiriladi. Ilmiybaza.uz Abulg’ozixon dastavval xonlikda markazlashgan boshqaruv tizimini mustahkamlashga e’tibor qaratdi. Bu jarayonda u avvalo,turkman yo’lboshchilarini boshqaruv ishlaridan chetlashtirdi. Ularning yer –suvlari, mol - mulklari musodara qiinib, o’zlari mamlakat ichkarisiga surgun qilindi. Xonlikdagi barcha lavozimlarga o’zbek urg’ularining boshliqlari qo’yildi. Xiva tarixchisi Munisning ma’lumot berishicha, Abulg’ozixon ma’muriy islohot o’tkazib, xonlikning boshqaruv tizimini batamom yangitdan tashkil etdi. Xonlikning boshqaruv tizimida o’zbek urug’larining mavqei ortib bordi hamda ularning 360 nafar vakili xon saroyida turli lavozimlarga ko’tarildi. Xon yangi amaldorlar orasidan eng obro’li 32 nafarini o’z yoniga oldi. Munis ta’biri bilan aytganda, “andoqkim ikkishayx ul-islom, ikki qozi, bir rais Said ota avlodidan, bir mutavalli, bir naqib, to’rt otaliq, to’rt inoq, to’rt mirob, to’rt parvonachi, ikki oqo, ikki arbob, to’rt chig’atoyi inoqi va bir vazirkim, holo mehtar derlar va bir qushbegi, bu ikkovi o’rinsiz xon huzurida oyoq ustida turadilar”. Davlat boshqaruvi va bunyodkorlik ishlari bilan shug’ullangan Abulg’ozixon tarixchi tabib sifatida ham bebaho meros qoldirgan. Taxminan 1657 yilda Abdulg’ozi tabobatga oid “Manafi’ ul-inson” (“Insonga foydali narsalar”) nomli asarini yozgan bo’lsa, 1658-1664 yillarda “Shajarai turk” nomli tarixiy asarlarini yaratdi. Abulg’ozixon hali o’zi hayotlik davrida Xiva xonligi taxtini o’g’li Anushaxon (1663-1687yy)ga topshirdi va oradan olti oy o’tib vafot etdi. Anushaxon Xiva xonligi mavqei va qudratini oshirish maqsadida otasining ishlarini davom ettirdi. U Buxoro, Samarqand va Xurosonga bir necha marta harbiy yurishlar uyushtirib xonlik chegaralarini mustahkamlash hamda kengaytirish harakatida bo’ldi. Anushaxonning harbiy yurishlarida jasorat ko’rsatgan turkmanlarga bo’lgan munosabat o’zgardi. Xon turkmanlarga Xorazm vohasi hamda uning atroflariga ko’chib kelishiga ruhsat berdi.1687 yilda saroy a’yonlari tomonidan fitna uyushtirilib, Anushaxon o’ldiriladi. Ilmiybaza.uz Taxtga esa uning o’g’li Xudoydod (1687-1688yy) o’tkaziladi. Afsuski yangi hukumdorning xonlik faoliyati uzoq davom etmadi. Ogahiy habarlariga ko’ra, siyosatda bilimdon va xalqa adolatli xon sifatida obro’ orttira boshlagan Xudoydodni inisi Arangxon1 shahid edi. Ammo, Arangxonning (1689-1690yy.) hukmronligi uzoq davom etmadi. 1690 yilda u Orol o’zbeklari bilan bo’lgan janga halok bo’ldi. Arangxon vafotidan so’ng Buxoro xoni Subhonqulixon Xiva taxtiga o’z odami Shohniyozni (1690-1707yy.) o’tkazib, amalda Xiva xonligini Buxoroga vassal davlatga aylantirdi. Shuning uchun ham Shohniyoz garchi o’zini xon deb e’lon qilgan bo’lsada, o’z faoliyati davomida Buxoro ta’siridan qutula olmadi. Viloyatlar hokimlari xonga itoat etmay qo’yganliklari bois Xiva xoni saroy amaldorlari va mahalliy hukmdorlar qo’lidagi qo’g’irchoqqa aylanib qolgan edi. Shuning uchun ham XVIII asrga oid ayrim yozma manbalarda Xiva xonligi “Besh qal’a” deb atalgan bo’lsa kerak. Uning tarkibidagi Xazorasp, Xonqa, Urganch, Kat va Shovot qal’alarining markaziy hokimiyatga tobeligi yuzaki xususiyatga ega edi. Sherg’ozixon (1715-1728yy)ning hukumronligi davri siyosiy voqealarga boy bo’ldi. Uning hukmronligi davri o’zbek, turkman, qoraqalpoq zodagonlarining o’zboshimchalik harakatlariga qarshi kurash bilan o’tdi. Bu paytga kelib, Orol bo’yi o’zbeklari orasida ham siyosiy vaziyat keskinlashib ketgan edi. Buning asosiy sababi – Orol bo’yida yashayotgan o’zbeklarning Qo’ng’irot, Mang’it, Xo’jayli va Qipchoq urug’iga mansub aholisining mustaqillik uchun kurashlari edi. Sherg’ozixon o’limidan keyin taxtga o’tirgan qozoq sultoni Elbarsxon (1728-1740yy.) davrida ichki kurashlar davom etib, qo’shni hududlarga ko’plab talonchilik yurishlari uyushtirilib turishi natijasida Xiva xonligining harbiy qudrati zaiflashib bordi 1763 yildan boshlab Xivada amalda qo’ng’irot urug’i inoqlari hokimiyat tepasiga kelgan bo’lsa-da, 1804 yilgacha Xiva xonlari hukmdor sifatida boshqa shahsni xon qilib e’lon qilganlar. Qo’ng’irotlar sulolasi hukmdorlaridan Muhammad Amin inoq (1763-1790yy.) Xivada hokimiyatni qo’lga olgach saroydagi bir qancha lavozim va amallarga o’ziga sodiq va ishonchli odamlarni tayinladi. Yangi xon shu Ilmiybaza.uz Taxtga esa uning o’g’li Xudoydod (1687-1688yy) o’tkaziladi. Afsuski yangi hukumdorning xonlik faoliyati uzoq davom etmadi. Ogahiy habarlariga ko’ra, siyosatda bilimdon va xalqa adolatli xon sifatida obro’ orttira boshlagan Xudoydodni inisi Arangxon1 shahid edi. Ammo, Arangxonning (1689-1690yy.) hukmronligi uzoq davom etmadi. 1690 yilda u Orol o’zbeklari bilan bo’lgan janga halok bo’ldi. Arangxon vafotidan so’ng Buxoro xoni Subhonqulixon Xiva taxtiga o’z odami Shohniyozni (1690-1707yy.) o’tkazib, amalda Xiva xonligini Buxoroga vassal davlatga aylantirdi. Shuning uchun ham Shohniyoz garchi o’zini xon deb e’lon qilgan bo’lsada, o’z faoliyati davomida Buxoro ta’siridan qutula olmadi. Viloyatlar hokimlari xonga itoat etmay qo’yganliklari bois Xiva xoni saroy amaldorlari va mahalliy hukmdorlar qo’lidagi qo’g’irchoqqa aylanib qolgan edi. Shuning uchun ham XVIII asrga oid ayrim yozma manbalarda Xiva xonligi “Besh qal’a” deb atalgan bo’lsa kerak. Uning tarkibidagi Xazorasp, Xonqa, Urganch, Kat va Shovot qal’alarining markaziy hokimiyatga tobeligi yuzaki xususiyatga ega edi. Sherg’ozixon (1715-1728yy)ning hukumronligi davri siyosiy voqealarga boy bo’ldi. Uning hukmronligi davri o’zbek, turkman, qoraqalpoq zodagonlarining o’zboshimchalik harakatlariga qarshi kurash bilan o’tdi. Bu paytga kelib, Orol bo’yi o’zbeklari orasida ham siyosiy vaziyat keskinlashib ketgan edi. Buning asosiy sababi – Orol bo’yida yashayotgan o’zbeklarning Qo’ng’irot, Mang’it, Xo’jayli va Qipchoq urug’iga mansub aholisining mustaqillik uchun kurashlari edi. Sherg’ozixon o’limidan keyin taxtga o’tirgan qozoq sultoni Elbarsxon (1728-1740yy.) davrida ichki kurashlar davom etib, qo’shni hududlarga ko’plab talonchilik yurishlari uyushtirilib turishi natijasida Xiva xonligining harbiy qudrati zaiflashib bordi 1763 yildan boshlab Xivada amalda qo’ng’irot urug’i inoqlari hokimiyat tepasiga kelgan bo’lsa-da, 1804 yilgacha Xiva xonlari hukmdor sifatida boshqa shahsni xon qilib e’lon qilganlar. Qo’ng’irotlar sulolasi hukmdorlaridan Muhammad Amin inoq (1763-1790yy.) Xivada hokimiyatni qo’lga olgach saroydagi bir qancha lavozim va amallarga o’ziga sodiq va ishonchli odamlarni tayinladi. Yangi xon shu Ilmiybaza.uz yo’l bilan xonlikdagi muhim siyosiy-ma’muriy, moliyaviy va harbiy hokimiyatni o’z qo’liga olib, ayrim mustaqil beklarni o’ziga itoat ettirdi. Manbalar ma’lumotlariga ko’ra, shaharlik savdogarlar, hunarmandlar va din peshvolari yordamida o’z hokimiyatini ancha mustahkamlagan Muhammad Amin inoq 1770 yilda turkmanlar hujumini, 1782 yilda Buxoroliklar tajovuzini muvaffaqiyatli qaytardi. Uning hukumronligi davrida Xiva xonligida dehqonchilik, savdo – sotiq va hunarmandchilikni rivojlantirish maqsadida ma’lum chora – tadbirlar amalga oshirildi. Mahalliy hukumdorlarning o’zaro nizomlari va kurashlariga chek qo’yilishi natijasida xonlikdagi iqtisodiy hayot yaxshilanib bordi. Muhammad Aminning o’g’li Avaz ino (1790-1804 yy.) otasining ishlarini davom ettirgan bo’lsa, Avazning o’g’li Elto’zar inoq 1804 yilda Xiva taxtiga o’tirib, sohta xon Abdulg’ozi V ni haydab yubordi va o’zini rasmiy xon (1804-1806 yy.) deb e’lon qildi. Shu tariqa Xivada qo’ng’irotlar sulolasi hukumronligi rasmiy qaror topdi. Xiva xonligining hududi, ma’muriy tuzilishi va aholisi Xonlikning aniq chegaralari haqida ma’lumotlar saqlanmagan. XIX asrga kelib xonlik tarkibiga turkman, qozoq, qoraqalpoq va boshqa xalqlarning qo’shilishi natijasida davlat sarhadlari ancha kengaydi. Manbalarga ko’ra, Eltuzarxon (1804-1806 yy.) davrida xonlikning xududi uncha katta bo’lmasdan, shimoliy chegarasi Orol-Qo’ng’irot hokimligi, janubiy chegarasi esa Darg’onota bilan chegaradosh bo’lgan. XIX asr o’rtalariga oid rus manbalarida xonlikning g’arbiy chegarasi Kaspiy dengizigacha, janubda esa Marv vodiysi orqali Eronga tutashib ketganligi, shimolda esa Ural daryosigacha cho’zilganligi qayd etilgan. Xiva xonligi ma’muriy jihatdan XVI-XVIII asrlarda viloyatlarga bo’lingan bo’lsa, XVIII asr oxiri – XIX asr boshlaridan boshlab davlatdagi asosiy ma’muriy hududlar beklik deb atalgan. Manbalarga ko’ra, bu davrda xonlikda 16ta beklik va 2ta noiblik mavjud edi. Ular Xazorasp, Gurlan, Xonqa, Kuhna Urganch, Qo’shko’prik, Pitnak, Qiyot, Shobboz (Shohabboz), Shovot, Toshhovuz, Ambarmanak, Urganch, Xo’jayli, Shumanay va Qo’ng’irot bekliklari hamda Ilmiybaza.uz yo’l bilan xonlikdagi muhim siyosiy-ma’muriy, moliyaviy va harbiy hokimiyatni o’z qo’liga olib, ayrim mustaqil beklarni o’ziga itoat ettirdi. Manbalar ma’lumotlariga ko’ra, shaharlik savdogarlar, hunarmandlar va din peshvolari yordamida o’z hokimiyatini ancha mustahkamlagan Muhammad Amin inoq 1770 yilda turkmanlar hujumini, 1782 yilda Buxoroliklar tajovuzini muvaffaqiyatli qaytardi. Uning hukumronligi davrida Xiva xonligida dehqonchilik, savdo – sotiq va hunarmandchilikni rivojlantirish maqsadida ma’lum chora – tadbirlar amalga oshirildi. Mahalliy hukumdorlarning o’zaro nizomlari va kurashlariga chek qo’yilishi natijasida xonlikdagi iqtisodiy hayot yaxshilanib bordi. Muhammad Aminning o’g’li Avaz ino (1790-1804 yy.) otasining ishlarini davom ettirgan bo’lsa, Avazning o’g’li Elto’zar inoq 1804 yilda Xiva taxtiga o’tirib, sohta xon Abdulg’ozi V ni haydab yubordi va o’zini rasmiy xon (1804-1806 yy.) deb e’lon qildi. Shu tariqa Xivada qo’ng’irotlar sulolasi hukumronligi rasmiy qaror topdi. Xiva xonligining hududi, ma’muriy tuzilishi va aholisi Xonlikning aniq chegaralari haqida ma’lumotlar saqlanmagan. XIX asrga kelib xonlik tarkibiga turkman, qozoq, qoraqalpoq va boshqa xalqlarning qo’shilishi natijasida davlat sarhadlari ancha kengaydi. Manbalarga ko’ra, Eltuzarxon (1804-1806 yy.) davrida xonlikning xududi uncha katta bo’lmasdan, shimoliy chegarasi Orol-Qo’ng’irot hokimligi, janubiy chegarasi esa Darg’onota bilan chegaradosh bo’lgan. XIX asr o’rtalariga oid rus manbalarida xonlikning g’arbiy chegarasi Kaspiy dengizigacha, janubda esa Marv vodiysi orqali Eronga tutashib ketganligi, shimolda esa Ural daryosigacha cho’zilganligi qayd etilgan. Xiva xonligi ma’muriy jihatdan XVI-XVIII asrlarda viloyatlarga bo’lingan bo’lsa, XVIII asr oxiri – XIX asr boshlaridan boshlab davlatdagi asosiy ma’muriy hududlar beklik deb atalgan. Manbalarga ko’ra, bu davrda xonlikda 16ta beklik va 2ta noiblik mavjud edi. Ular Xazorasp, Gurlan, Xonqa, Kuhna Urganch, Qo’shko’prik, Pitnak, Qiyot, Shobboz (Shohabboz), Shovot, Toshhovuz, Ambarmanak, Urganch, Xo’jayli, Shumanay va Qo’ng’irot bekliklari hamda Ilmiybaza.uz Beshariq va Qiyot-Qo’ng’irot noibliklaridir. Ularni xon tomonidan ayinlangan beklar va noiblar boshqarganlar. Xiva shahri boshqaruvi xon va bosh vazir ixtiyorida bo’lgan. Xonlikning poytaxti turli davrlarda Vazir, Kat, Ko’hna Urganch, Xiva shaharlari bo’lgan.Muhammadxon Rahimxon I (1806-1825 yy.) xonlikning ma’muriy boshqaruv tizimini tubdan o’zgartirdi. Bekliklarning markaziy hokimiyatga bo’ysunmasligini hisobga olib, Muhammadxon Rahimxon I xonlik hududida kentlarga ajralishni bekor qildi va manbalarga ko’ra, xonlikda avval 15ta hamda keyinroq yana 11ta hokimlik tashkil etdi. Bular quyidagilar edi: Xazorasp, Ostona, Urganch, Kat, Toshhovuz, Qo’shko’prik, Oqdarband, Gurlan, Ko’k qashqa, Qo’ng’irot, Ko’hna Urganch, Ilonli, Taxta, Xonqa, Shobboz, Manoq,G’oziobod, Shayx, Mang’it, Xo’jayli, Shumanay, To’rchi, Oqtepa, Qorag’on, Xitoy. Hokimliklar o’z navbatida masjid-qavmlarga bo’lingan. Manbalar xonlikda jami 1537ta masjid-qavmlar bo’lganligi haqida ma’lumot beradi. Viloyat hokimlari xon tomonidan, masjid-qavmlarning qozi va oqsoqollari esa viloyat hokimlari tomonidan tayinlangan. Shunday qilib, Xiva xonligi ma’muriy jihatdan hozirgi Xorazm viloyati, Qoraqalpog’iston Respublikasi, Qozog’iston va Turkmaniston Respublikalarining bir qismini o’z ichiga olgan davlat edi. Xiva xonligining o’troq dehqonchilik vohalarida asosan o’zbeklar yashab, ular davlatdagi aholining katta ko’pchiligini tashkil etganlar. Xonlikda shuningdek, turkmanlar, qozoqlar, qoraqalpoqlar, kam miqdorda tojiklar, yahudiylar, hindlar, eroniylar, ruslar, armanlar, nemislar ham yashaganlar. Xiva xonligidagi aholining umumiy soni haqida ma’lumotlar deyarli yo’q. Arxiv hujjatlari va rus sayyohlarining ma’lumotlari bu masalaga qisman aniqlik kiritadi. Xususan, XIX asrning birinchi choragiga oid ma’lumotlarda xonlik aholisi 300 ming, shu asrning 40-yillariga oid ma’lumotlarda 300 mingga yaqin, so’nggi choragiga oid manbalarda 700 mingga yaqin deb berilsa, arxiv manbalarini chuqur o’rgangan olim M. Yo’ldoshev XIX asr o’rtalarida xonlikda 800 mingga yaqin odam istoqomat qilganligi qilganligi haqida ma’lumot beradi. XIX asrning Ilmiybaza.uz Beshariq va Qiyot-Qo’ng’irot noibliklaridir. Ularni xon tomonidan ayinlangan beklar va noiblar boshqarganlar. Xiva shahri boshqaruvi xon va bosh vazir ixtiyorida bo’lgan. Xonlikning poytaxti turli davrlarda Vazir, Kat, Ko’hna Urganch, Xiva shaharlari bo’lgan.Muhammadxon Rahimxon I (1806-1825 yy.) xonlikning ma’muriy boshqaruv tizimini tubdan o’zgartirdi. Bekliklarning markaziy hokimiyatga bo’ysunmasligini hisobga olib, Muhammadxon Rahimxon I xonlik hududida kentlarga ajralishni bekor qildi va manbalarga ko’ra, xonlikda avval 15ta hamda keyinroq yana 11ta hokimlik tashkil etdi. Bular quyidagilar edi: Xazorasp, Ostona, Urganch, Kat, Toshhovuz, Qo’shko’prik, Oqdarband, Gurlan, Ko’k qashqa, Qo’ng’irot, Ko’hna Urganch, Ilonli, Taxta, Xonqa, Shobboz, Manoq,G’oziobod, Shayx, Mang’it, Xo’jayli, Shumanay, To’rchi, Oqtepa, Qorag’on, Xitoy. Hokimliklar o’z navbatida masjid-qavmlarga bo’lingan. Manbalar xonlikda jami 1537ta masjid-qavmlar bo’lganligi haqida ma’lumot beradi. Viloyat hokimlari xon tomonidan, masjid-qavmlarning qozi va oqsoqollari esa viloyat hokimlari tomonidan tayinlangan. Shunday qilib, Xiva xonligi ma’muriy jihatdan hozirgi Xorazm viloyati, Qoraqalpog’iston Respublikasi, Qozog’iston va Turkmaniston Respublikalarining bir qismini o’z ichiga olgan davlat edi. Xiva xonligining o’troq dehqonchilik vohalarida asosan o’zbeklar yashab, ular davlatdagi aholining katta ko’pchiligini tashkil etganlar. Xonlikda shuningdek, turkmanlar, qozoqlar, qoraqalpoqlar, kam miqdorda tojiklar, yahudiylar, hindlar, eroniylar, ruslar, armanlar, nemislar ham yashaganlar. Xiva xonligidagi aholining umumiy soni haqida ma’lumotlar deyarli yo’q. Arxiv hujjatlari va rus sayyohlarining ma’lumotlari bu masalaga qisman aniqlik kiritadi. Xususan, XIX asrning birinchi choragiga oid ma’lumotlarda xonlik aholisi 300 ming, shu asrning 40-yillariga oid ma’lumotlarda 300 mingga yaqin, so’nggi choragiga oid manbalarda 700 mingga yaqin deb berilsa, arxiv manbalarini chuqur o’rgangan olim M. Yo’ldoshev XIX asr o’rtalarida xonlikda 800 mingga yaqin odam istoqomat qilganligi qilganligi haqida ma’lumot beradi. XIX asrning Ilmiybaza.uz o’rtalariga kelib xonlikda shahar hayotining rivojlanishi natijasida shahar aholisining soni ko’payib bordi. Xiva, Xazorasp, Xonqa, Urganch, Qo’ng’irot, Ko’hna Urganch kabi shaharlarda rus sayyohlari bergan ma’lumotlarga ko’ra, 2 mingdan 5 minggacha xonadon yashagan. Xonlik poytaxti Xiva shahrida 21 mingdan ortiq aholi yashagan. Davlat boshqaruvi tizimi. Mansablar, unvonlar va amallar XVII asrda Xivada muayyan bir sulola hukmdor emas edi. Chingiziylar sulolasiga mansub ba’zi shaxslar Xivaga chaqirilib xonlik taxtiga ko’tarilgan bo’lsa- da, amalda hokimiyat qo’ng’irot sulolasidan bo’lgan inoq qo’lida bo’lgan. 1804 yildan boshlab faqat Qo’ng’irotlar sulolasi vakillari Xivada xon bo’lganlar.  Xiva xonligida unvon va mansablarni saroy, harbiy va diniy unvon hamda va amallarga bo’lish mumkin. Tadqiqotchilarning fikricha (Sh.Vohidov) bu tasnif sof nazariy bo’lib, aslida xonlik davrida muayyan unvon va mansablar sohalar bo’yicha berilmagan. O’sha vaqtda amaldor va unvon egasi ko’pincha xonga nisbatan shaxsiy sadoqati, qavmi yaqinligidan bir mansabdan boshqa mansabga o’tib, unvonlar sohibiga aylangan.  Xonlikda eng oliy unvon xon bo’lib, u ma’muriy, siyosiy va harbiy vakolatlarga ega bo’lgan. Xiva xonligi davlat tizimida Buxoro amirligi va Qo’qon xonligidan farqli o’laroq, xon huzurida Oliy Kengash amal qilgan. Ma’lumotlarga ko’ra,bu Oliy Kengashni Muhammad Rahimxon I “o’z hokimiyatini mustahkamlash uchun ilgari inoq va otaliqlar boshliq bo’lgan urug’ oqsoqollari kengashi o’rniga ta’sis etgan edi. Bu Oliy Kengashga turli da’vo va jinoiy ishlarni ko’rish va qaror chiqarish huquqini berdi.”  Bu Kengashning vakolati chegaralangan bo’lib, maslahat beruvchi organga o’xshar, uning a’zolari eng yuqori mansab va unvondagi amaldorlar bo’lgan. Kengash majlisida boshqa amaldorlarga qaraganda qo’proq inoq, shayx ul-islom, devonbegi va yasuvulboshi hal etuvchi ovozga ega bo’lganlar.  Kengash majlislari masalaning muhimligiga qarab, xon tomonidan chaqirilar edi. Oliy Kengash oqsoqollardan, ya’ni, ma’lum mansab va unvon egalaridan, chunonchi, naqib, shayx ul-islom, mutavvalli, mirob, qozi, farmonchi, darg’a, Ilmiybaza.uz o’rtalariga kelib xonlikda shahar hayotining rivojlanishi natijasida shahar aholisining soni ko’payib bordi. Xiva, Xazorasp, Xonqa, Urganch, Qo’ng’irot, Ko’hna Urganch kabi shaharlarda rus sayyohlari bergan ma’lumotlarga ko’ra, 2 mingdan 5 minggacha xonadon yashagan. Xonlik poytaxti Xiva shahrida 21 mingdan ortiq aholi yashagan. Davlat boshqaruvi tizimi. Mansablar, unvonlar va amallar XVII asrda Xivada muayyan bir sulola hukmdor emas edi. Chingiziylar sulolasiga mansub ba’zi shaxslar Xivaga chaqirilib xonlik taxtiga ko’tarilgan bo’lsa- da, amalda hokimiyat qo’ng’irot sulolasidan bo’lgan inoq qo’lida bo’lgan. 1804 yildan boshlab faqat Qo’ng’irotlar sulolasi vakillari Xivada xon bo’lganlar.  Xiva xonligida unvon va mansablarni saroy, harbiy va diniy unvon hamda va amallarga bo’lish mumkin. Tadqiqotchilarning fikricha (Sh.Vohidov) bu tasnif sof nazariy bo’lib, aslida xonlik davrida muayyan unvon va mansablar sohalar bo’yicha berilmagan. O’sha vaqtda amaldor va unvon egasi ko’pincha xonga nisbatan shaxsiy sadoqati, qavmi yaqinligidan bir mansabdan boshqa mansabga o’tib, unvonlar sohibiga aylangan.  Xonlikda eng oliy unvon xon bo’lib, u ma’muriy, siyosiy va harbiy vakolatlarga ega bo’lgan. Xiva xonligi davlat tizimida Buxoro amirligi va Qo’qon xonligidan farqli o’laroq, xon huzurida Oliy Kengash amal qilgan. Ma’lumotlarga ko’ra,bu Oliy Kengashni Muhammad Rahimxon I “o’z hokimiyatini mustahkamlash uchun ilgari inoq va otaliqlar boshliq bo’lgan urug’ oqsoqollari kengashi o’rniga ta’sis etgan edi. Bu Oliy Kengashga turli da’vo va jinoiy ishlarni ko’rish va qaror chiqarish huquqini berdi.”  Bu Kengashning vakolati chegaralangan bo’lib, maslahat beruvchi organga o’xshar, uning a’zolari eng yuqori mansab va unvondagi amaldorlar bo’lgan. Kengash majlisida boshqa amaldorlarga qaraganda qo’proq inoq, shayx ul-islom, devonbegi va yasuvulboshi hal etuvchi ovozga ega bo’lganlar.  Kengash majlislari masalaning muhimligiga qarab, xon tomonidan chaqirilar edi. Oliy Kengash oqsoqollardan, ya’ni, ma’lum mansab va unvon egalaridan, chunonchi, naqib, shayx ul-islom, mutavvalli, mirob, qozi, farmonchi, darg’a, Ilmiybaza.uz shig’ovul, dasturxonchi, arbob, miroxo’r kabilardan iborat edi. Shuningdek, xonning qarindosh urug’laridan bo’lgan beklar, otaliq, inoq va biylar ham bu kengashga kirganlar.  Bu tor doiradagi Kengash garchi davlat tashkiloti sifatida rasmiylashtirilmagan bo’lsa-da, uning qarori xonning qaroridek ko’rsatilsada, amalda yuqori qonun chiqaruvchi ma’muriy va sud hokimiyati edi.  Kengash xonlikning ichki ishlariga doir hamma masalalar bo’yicha qaror qabul qilar va xonlikning boshqa davlatlar bilan bo’lgan tashqi munosabalariga doir muammolarni hal etar edi. Garchi Kengash davlatning turli-tuman ichki va tashqi ishlarini muhokama qila olsa-da, muhokama qilingan masalalar bo’yicha qaror chiqarish avvalo xonning xohish – irodasiga bog’liq bo’lgan. Xon saroyidagi unvon va mansablar. Unvonlar orasida eng kattasi  inoq edi. Odatda inoqlar eng qudratli o’zbek urug’laridan tayinlangan hamda  hamda ular xonning eng yaqin maslahatchilari bo’lgan. Inoqlar yirik amaldor,  ya’ni urug’ boshlig’i hisoblangan. Abulg’ozixon tantanali marosimlarda o’tirish uchun inoqlarga o’z yonidan to’rtta joy ajratgan. Inoqlar biy, sulton, mingboshi kabi unvonlarni ham olganlar. XX asr boshlariga kelib inoqlar bek martabasiga tushib, oliy saroy amaldorlaridan ma’muriy mansab egalariga aylanadilar.  Otaliq – urug’ oqsoqoli. Inoq boshliq to’pa (guruh) ga birlashgan urug’ boshlig’i. Xonning eng yaqin maslahatchilaridan biri bo’lgan. Otaliq qilich va pichoq taqib yurgan.  Biy – saroy unvoni. Inoq va otaliqdan keyingi martaba. Biy qabila va urug’ning boshlig’i hisoblanib, ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi turkiy xalqlarning, jumladan o’zbeklarning urug’ oqsoqollariga beriladigan unvon edi. XVII-XIX asrlarda biylar yirik o’zbek qabila va urug’lariga boshchilik qilib, faqat markaziy hokimiyatga itoat etganlar. Biy unvoni avloddan avlodga meros qilib qoldirilgan. Ilmiybaza.uz shig’ovul, dasturxonchi, arbob, miroxo’r kabilardan iborat edi. Shuningdek, xonning qarindosh urug’laridan bo’lgan beklar, otaliq, inoq va biylar ham bu kengashga kirganlar.  Bu tor doiradagi Kengash garchi davlat tashkiloti sifatida rasmiylashtirilmagan bo’lsa-da, uning qarori xonning qaroridek ko’rsatilsada, amalda yuqori qonun chiqaruvchi ma’muriy va sud hokimiyati edi.  Kengash xonlikning ichki ishlariga doir hamma masalalar bo’yicha qaror qabul qilar va xonlikning boshqa davlatlar bilan bo’lgan tashqi munosabalariga doir muammolarni hal etar edi. Garchi Kengash davlatning turli-tuman ichki va tashqi ishlarini muhokama qila olsa-da, muhokama qilingan masalalar bo’yicha qaror chiqarish avvalo xonning xohish – irodasiga bog’liq bo’lgan. Xon saroyidagi unvon va mansablar. Unvonlar orasida eng kattasi  inoq edi. Odatda inoqlar eng qudratli o’zbek urug’laridan tayinlangan hamda  hamda ular xonning eng yaqin maslahatchilari bo’lgan. Inoqlar yirik amaldor,  ya’ni urug’ boshlig’i hisoblangan. Abulg’ozixon tantanali marosimlarda o’tirish uchun inoqlarga o’z yonidan to’rtta joy ajratgan. Inoqlar biy, sulton, mingboshi kabi unvonlarni ham olganlar. XX asr boshlariga kelib inoqlar bek martabasiga tushib, oliy saroy amaldorlaridan ma’muriy mansab egalariga aylanadilar.  Otaliq – urug’ oqsoqoli. Inoq boshliq to’pa (guruh) ga birlashgan urug’ boshlig’i. Xonning eng yaqin maslahatchilaridan biri bo’lgan. Otaliq qilich va pichoq taqib yurgan.  Biy – saroy unvoni. Inoq va otaliqdan keyingi martaba. Biy qabila va urug’ning boshlig’i hisoblanib, ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi turkiy xalqlarning, jumladan o’zbeklarning urug’ oqsoqollariga beriladigan unvon edi. XVII-XIX asrlarda biylar yirik o’zbek qabila va urug’lariga boshchilik qilib, faqat markaziy hokimiyatga itoat etganlar. Biy unvoni avloddan avlodga meros qilib qoldirilgan. Ilmiybaza.uz  Amir ul-umaro – Amirlarning amiri, Xiva xonligida XIX asrning o’rtalarida ta’sis etilgan. Sayid Muhammadxon bu unvonni birinchi marta o’zining akasi Sayid Mahmud to’raga bergan edi. Muhammad Amin inoq hukmronligi davrida amir ul-umaro uning akasi Fozilbiy edi. O’shandan keyin amir ul-umaro unvoni hech kimga berilmagan.  Qo’shbegi – Xiva xonligida saroyning oliy mansablaridan biri bo’lib, moliya va soliq yig’ish ishlarini bajargan. Qo’shbegining maxsus devoni hamda unga tobe etuvchi amaldorlari bo’lgan.  Mehtar – katta, ulug’ degan ma’noni beradi. Mehtar saroy xizmatkorlarining boshlig’i vazifasini bajarib, xonga yaqin kishilardan va xon urug’iga mansub a’yonlardan tayinlangan. Mehtarning ham o’z devoni bo’lib, yer solig’i “solg’ut” to’plash ham uning xizmatiga kirgan.  Beklarbegi – Qoraqalpoq va ko’chmanchi xalqlarning oqsoqollariga beriladigan faxriy unvon. Beklarbegining vazifasi ularning o’z urug’laridan yig’iladigan xarajatlarning to’g’riligini tekshirib turish vaularni to’la ravishda xazinaga topshirish ustidan nazorat qilishdan iborat  bo’lgan. Bu lavozimga amaldorlar odatda xonning qarindosh-urug’laridan tayinlangan.  Bek - XIX asrda Xiva xonligining ijtimoiy-siyosiy hayotida beklar ancha katta rol o’ynaganlar. Bek – xon va davlat arboblarining qarindoshlariga, farzandlariga beriladigan faxriy unvondir.  Parvonachi – xon saroyidagi oliy vazirlardan biri. Parvonachi saroyning ichki va tashqi ishlarida ham faol qatnashishi mumkin bo’lgan. U arzu-shikoyatlarni xonning huzuriga olib kirib, javobini qaytargan. Shuningdek, parvonachi xonning formonlarini saroy a’yonlariga yetkazib turgan. Xonlikdagi harbiy unvonlar va mansablar. Davlatdagi eng oliy harbiy amaldor xonning o’zi edi. Ko’p hollarda shaxsan xon boshchiligida,ayrim hollarda taniqli sarkardalar boshchiligida boshqa hududarga yurishlar uyushtirilgan. Eng yuqori harbiy-ma’muriy lavozim amir ul-umaro edi. Ilmiybaza.uz  Amir ul-umaro – Amirlarning amiri, Xiva xonligida XIX asrning o’rtalarida ta’sis etilgan. Sayid Muhammadxon bu unvonni birinchi marta o’zining akasi Sayid Mahmud to’raga bergan edi. Muhammad Amin inoq hukmronligi davrida amir ul-umaro uning akasi Fozilbiy edi. O’shandan keyin amir ul-umaro unvoni hech kimga berilmagan.  Qo’shbegi – Xiva xonligida saroyning oliy mansablaridan biri bo’lib, moliya va soliq yig’ish ishlarini bajargan. Qo’shbegining maxsus devoni hamda unga tobe etuvchi amaldorlari bo’lgan.  Mehtar – katta, ulug’ degan ma’noni beradi. Mehtar saroy xizmatkorlarining boshlig’i vazifasini bajarib, xonga yaqin kishilardan va xon urug’iga mansub a’yonlardan tayinlangan. Mehtarning ham o’z devoni bo’lib, yer solig’i “solg’ut” to’plash ham uning xizmatiga kirgan.  Beklarbegi – Qoraqalpoq va ko’chmanchi xalqlarning oqsoqollariga beriladigan faxriy unvon. Beklarbegining vazifasi ularning o’z urug’laridan yig’iladigan xarajatlarning to’g’riligini tekshirib turish vaularni to’la ravishda xazinaga topshirish ustidan nazorat qilishdan iborat  bo’lgan. Bu lavozimga amaldorlar odatda xonning qarindosh-urug’laridan tayinlangan.  Bek - XIX asrda Xiva xonligining ijtimoiy-siyosiy hayotida beklar ancha katta rol o’ynaganlar. Bek – xon va davlat arboblarining qarindoshlariga, farzandlariga beriladigan faxriy unvondir.  Parvonachi – xon saroyidagi oliy vazirlardan biri. Parvonachi saroyning ichki va tashqi ishlarida ham faol qatnashishi mumkin bo’lgan. U arzu-shikoyatlarni xonning huzuriga olib kirib, javobini qaytargan. Shuningdek, parvonachi xonning formonlarini saroy a’yonlariga yetkazib turgan. Xonlikdagi harbiy unvonlar va mansablar. Davlatdagi eng oliy harbiy amaldor xonning o’zi edi. Ko’p hollarda shaxsan xon boshchiligida,ayrim hollarda taniqli sarkardalar boshchiligida boshqa hududarga yurishlar uyushtirilgan. Eng yuqori harbiy-ma’muriy lavozim amir ul-umaro edi. Ilmiybaza.uz  Undan keyingi rasmiy ravishda yuqori sarkarda yasovulboshilik mansabi edi. Xonlikda ular ikki kishi bo’lib, biri yovmud turkmanlariga, ikkinchisi esa chovdirlarga qo’mondonlik qilar edi. Xon huzuridagi rasmiy qabul marosimlarida yasovulboshilarning doimiy o’rinlari bo’lmas edi. Lekin ularxon huzurida bo’ladigan tor kengashda mehtar, qo’shbegi va devonbegi bilan bir qatorda qatnashar edilar. Yasovulboshiga yasovullar, mirshablar, shotirlar, eshikolari itoat etganlar. Yasovulboshidan keyingi harbiy unvon mingboshi edi. Harbiy yurishlar paytida mingboshilarga katta ma’suliyat yuklangan. Ya’ni, ular qo’shinni aytilgan yerga to’plashi, ularning tayyorgarlik darajasini nazorat qilishi, jang paytida qo’shinning ma’lum guruhiga yo’lboshchilik qilishi lozim bo’lgan. Shuning uchun ham arxiv hujjatlariga ko’ra mingboshilar yaxshi in’omlar olganlar. Xiva xonligida harbiy istehkomlar-qal’alar alohida ahamiyatga ega bo’lib, ular ma’muriy-mudofaviy vazifani bajargan. Bunday qal’alar kutvol (qal’abon) qo’lida edi. Xiva qo’shinlarida sarkardalar muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Sarkardalar bir necha yuzdan bir necha minggacha bo’lgan navkarga boshchilikqilganlar. Yurishlar paytida sarkarda boshchiligida tug’ (bayroq) qo’taribborilgan. Bayroq ko’tarib boruvchilarga tug’begi boshchilik qilgan. Qo’shindayuzboshi, panjshohboshi (ellikboshi), dahboshi (o’nboshi), qorovul, mahram, navkar kabi vazifalar bo’lgan. Navkarlar soliqlar va turli majburiyatlardan ozod qilinganliklaribois katta yer egalarini qattiq himoya qilganlar. Xiva qo’shinida dehqonlardan olinadigan navkarlardan tashqari, turkmanlar, qoraqalpoqlar, qozoqlar va boshqa ko’chmanchi xalqlar askarlari ham bo’lib, ular xonga majburiy ravishda ma’lum miqdorda askarlar berganlar. Manbalar va adabiyotlar 1.Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. – T.: Sharq, 2000. 2.Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. – T., 1994. Ilmiybaza.uz  Undan keyingi rasmiy ravishda yuqori sarkarda yasovulboshilik mansabi edi. Xonlikda ular ikki kishi bo’lib, biri yovmud turkmanlariga, ikkinchisi esa chovdirlarga qo’mondonlik qilar edi. Xon huzuridagi rasmiy qabul marosimlarida yasovulboshilarning doimiy o’rinlari bo’lmas edi. Lekin ularxon huzurida bo’ladigan tor kengashda mehtar, qo’shbegi va devonbegi bilan bir qatorda qatnashar edilar. Yasovulboshiga yasovullar, mirshablar, shotirlar, eshikolari itoat etganlar. Yasovulboshidan keyingi harbiy unvon mingboshi edi. Harbiy yurishlar paytida mingboshilarga katta ma’suliyat yuklangan. Ya’ni, ular qo’shinni aytilgan yerga to’plashi, ularning tayyorgarlik darajasini nazorat qilishi, jang paytida qo’shinning ma’lum guruhiga yo’lboshchilik qilishi lozim bo’lgan. Shuning uchun ham arxiv hujjatlariga ko’ra mingboshilar yaxshi in’omlar olganlar. Xiva xonligida harbiy istehkomlar-qal’alar alohida ahamiyatga ega bo’lib, ular ma’muriy-mudofaviy vazifani bajargan. Bunday qal’alar kutvol (qal’abon) qo’lida edi. Xiva qo’shinlarida sarkardalar muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Sarkardalar bir necha yuzdan bir necha minggacha bo’lgan navkarga boshchilikqilganlar. Yurishlar paytida sarkarda boshchiligida tug’ (bayroq) qo’taribborilgan. Bayroq ko’tarib boruvchilarga tug’begi boshchilik qilgan. Qo’shindayuzboshi, panjshohboshi (ellikboshi), dahboshi (o’nboshi), qorovul, mahram, navkar kabi vazifalar bo’lgan. Navkarlar soliqlar va turli majburiyatlardan ozod qilinganliklaribois katta yer egalarini qattiq himoya qilganlar. Xiva qo’shinida dehqonlardan olinadigan navkarlardan tashqari, turkmanlar, qoraqalpoqlar, qozoqlar va boshqa ko’chmanchi xalqlar askarlari ham bo’lib, ular xonga majburiy ravishda ma’lum miqdorda askarlar berganlar. Manbalar va adabiyotlar 1.Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. – T.: Sharq, 2000. 2.Ahmedov B. Tarixdan saboqlar. – T., 1994. Ilmiybaza.uz 3.Istoriya Uzbekistana (XVI – pervaya polovinaXIX v.). – T.: Fan, 2012. 4.Sagdullaev A., Aminov B.B., Mavlonov O’.M., Norqulov N. O’zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. – T.: Akademiya, 2000. 5.Muhammad Yusuf Bayoniy. Shajarai Xorazmshohiy. – T.: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot, 1994. 6.O’zbekistonda harbiy ish tarixi (eng qadimgi davrlardan hozirgacha) / Mas’ul muharrir D.Ziyaeva. – T.: Sharq, 2012. 7.Eshov B.J. O’zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr avlodi, 2012. 8.Vohidov Sh., Saburova S. Xiva xonligida unvon va mansablar va ularning vazifalari (XIX – XX asrning boshlarida) // O’zbekistonda ijtimoiy fanlar. 1998, №3. 9.Sagdullaev A., Mavlonov O’. O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi.– Toshkent: Akademiya, 2006 10.Yo’ldoshev M. Xiva xonligida feodal yer egaligi va davlat tuzilishi. – T.: Fan, 1959. 11. O’zbekistonda harbiy ish tarixidan. – T.: Sharq, 2012. 12.Eshov B.J. O’zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi.- T.; Yangi asr avlodi, 2012. Ilmiybaza.uz 3.Istoriya Uzbekistana (XVI – pervaya polovinaXIX v.). – T.: Fan, 2012. 4.Sagdullaev A., Aminov B.B., Mavlonov O’.M., Norqulov N. O’zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. – T.: Akademiya, 2000. 5.Muhammad Yusuf Bayoniy. Shajarai Xorazmshohiy. – T.: G’afur G’ulom nomidagi nashriyot, 1994. 6.O’zbekistonda harbiy ish tarixi (eng qadimgi davrlardan hozirgacha) / Mas’ul muharrir D.Ziyaeva. – T.: Sharq, 2012. 7.Eshov B.J. O’zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. – T.: Yangi asr avlodi, 2012. 8.Vohidov Sh., Saburova S. Xiva xonligida unvon va mansablar va ularning vazifalari (XIX – XX asrning boshlarida) // O’zbekistonda ijtimoiy fanlar. 1998, №3. 9.Sagdullaev A., Mavlonov O’. O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi.– Toshkent: Akademiya, 2006 10.Yo’ldoshev M. Xiva xonligida feodal yer egaligi va davlat tuzilishi. – T.: Fan, 1959. 11. O’zbekistonda harbiy ish tarixidan. – T.: Sharq, 2012. 12.Eshov B.J. O’zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi.- T.; Yangi asr avlodi, 2012.