O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI KURS ISHI Mavzu: Xiva xonligida davlat boshqaruv tizimi va kengash (devon) faoliyati Toshkent-2023 Mundarija Kirish. I-BOB. O’zbek davlatchiligi tarixida Xiva xonligining tutgan o’rni va ahamiyati 1.1 Xorazmda o'zbek xonligining tashkil topishi 1.2 Xiva xonligining vujudga kelishi va rivojlanish bosqichlari II-BOB.Xiva xonligining davlat boshqaruv tizimi. 2.1 Xiva xonligida markaziy hokimiyat va uning faoliyati 2.2 Oliy hokimiyat organlari va ularning vakolatlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Mavzuning dolzarbligi. Xorazm jahon madaniyati rivojiga, umuminsoniy qadriyatlarning takomillashuviga salmoqli hissa qo’shgan qadimiy o’lkalardan biri hisoblanadi. Bu ko’hna yurt tarixiga qiziqish uni har tomonlama o’rganish va yoritishga intilish jahonning ko’plab mamlakatlarida kuchli bo’lgan. Xalqimizning o’tmishi, tarixini yoritish ishiga hurmatli Prezidentimiz Islom Karimov boshchiligida davlat mustaqilligi qo’lga kiritilgach, haqqoniy va adolatli yondashildi. Jahonning eng qadimiy yurtlaridan biri bo’lgan Xorazmning uzoq o’tmishi, tarixini o’rganish va uni yoritish endilikda yangicha mazmunga ega bo’ldi. Ma’lumki, mustaqillikgacha bo’lgan tarixnavisligimizda o’tmishning turli davrlarida katta faoliyat ko’rsatgan tarixiy shaxslar, ayniqsa, hukmdorlar har tomonlama kamsitilib kelinardi. Bu hol minglab yillarga ildiz otgan tariximizni haqqoniy yoritish yo’lida to’siq edi. Vaholanki, jahon tarixida bo’lganidek, mintaqamiz o’tmishida ham ko’plab e’tiborli zotlar yetishib chiqqan va ular yurt ravnaqi, uning taraqqiy topishiga katta hissa qo’shib kelganlar. Endilikda bizularga to’g’ri baho berish, dastlabki ishonchli manbalar asosida bunday tarixiy shaxslar bilan bog’liq voqea va hodisalarni xolisona tahlil etish imkoniyatiga ega bo’ldik. Shu o’rinda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning quyidagi so’zlari g’oyat o’rinlidir: - “Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar mobaynida yaratib kelingan g’oyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo’lib qoldi”1. Tarix sohasida amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar tufayli nafaqat tariximizning buzib talqin etilgan sahifalari qaytadan sayqal topmoqda, balki voqealarga boy tariximiz jahon miqyosida ham tan olinish sari o’ziga yo’l ochmoqda."Modomiki, o’z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo’lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur. 1 Karimov Islom Abdug’aniyevich.O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida:xavfsizlikka tahdid,barqarorlik shartlari,taraqqiyot kafolatlari.-Toshkent;O’zbekiston-1997,137-bet Agar olimlarimizning ilmiy tadqiqot ishlari zamirida ana shu fikr, ana shu maqsad bo’lmasa, ularning sariqchaqalik ahamiyati yo’q"- degan so’zlari bilan Prezidentimiz tarixchilar oldiga ilmiy jihatdan asoslangan va haqqoniy tarixni yaratish vazifasini qo’ydi2. Natijada, o’zbek davlatchiligi tarixida beqiyos o’rin egallagan Xiva xonligi va uning tarixiy o’tmishini keng miqyoda o’rganish,uni omma ahliga havola etish bilan bog’liq bo’lgan masalalar oz muncha bo’lsada dolzarb bo’lib kelmoqda.O’z navbatida hurmatli Prezidentimiz Islom Karimovning: “O’z tarixini bilmagan xalqning kelajagi yo’q”-degan so’zlari muhim ahamiyatga ega.Hozirgi mustaqil O’zbekistonda boy tariximiz, o’z navbatida yaqin o’tmishimiz bilan bog’liq bo’lgan Xiva xonligi tarixini o’rganishga bo’lgan ehtiyoj kun sayin yanada ortib bormoqda.Zero,davlatchilik asoslari va ular yutitgan boshqaruv diqqatga sazovor hisoblanadi. Mavzuning o’rganilish darajasi. Tarix, tarixiy haqiqat va uni ilmiy jihatdan xolislik asosida o’rganish, ayniqsa uni yosh avlodga yetkazib berish bugungi tarix fani oldida turgan eng dolzarb masalalardan biridir. O’zbekistonning bir necha ming yillarga borib taqaladigan qadimiy tarixi, uning davlatchilik masalalari, ajdodlarimizning moddiy va ma’naviy merosi, o’zbek xalqining shakllanishi va etnik jarayonlar va boshqa ko’plab tariximizga taalluqli jihatlariga oid minglab nodir qo’lyozmalar va boshqa manbalar yaratilgan. Xorazmda shakllangan o’zbek tarixnavislik maktabi, ayniqsa, XVIII-XIX asrlarda yuksaklikka ko’tarilgan. Bu yerda birin-ketin buyuk o’zbek tarixnavislari – Munis, Ogahiy va Bayoniylarning jahon tarixnavisligida “Xorazm salnomalari” nomini olgan qimmatli asarlari vujudga keladi. Bu tarixiy asarlarda Xiva xonligining xalqaro munosabatlari, ichki va tashqi siyosati va xonlikning qo’shini, harbiy va mudofaa tizimi haqida qimmatli ma’lumotlar berilgan. Ushbu fikr va mulohazalardan kelib chiqib aytish mumkinki, boy o’tmishning to’la yoritilmagan mo’jaz bir qismi – Xiva xonligining XVI-XIX 2 Karimov Islom Abdug’aniyevich.Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q,Toshkent;Sharq nashriyoti,1998.24-bet asrlardagi harbiy va mudofaa tizimini bo’lib, uni ilmiy va xolis o’rganish va birlamchi yozma manbalar asosida tahlil etgan holda o’rganish lozim. Ilmiy tadqiqot maqsadi. Xiva xonligining XVI-XIX asrlardagi davlat boshqaruvi, harbiy va mudofaa tizimining qo’shin tarkibi, mudofaa inshoatlari,harbiy qurol aslahalarni ilmiy adabiyotlar va mavzu yuzasidan olib borilgan tadqiqotlar va ularning xususiyatlari, chop etilgan adsabiyotlar tahlili bilan birgalikda tadqiq qilishdan iborat hamda mavzuning bugungi kunda tarix fanida o’rganilish masalalarini tahlil etish va tavsiyalar berishdan iborat. Ilmiy tadqiqotning vazifalari. Ilmiy tadqiqotni amalga oshirish jarayonida va uning maqsadidan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalarni bajarish maqsad qilib olingan: 1. Xiva xonligining tashkil topish jarayonidagi harbiy qo’shini va mudofaa tizimini tahlil qilish; 2. Xiva xonligining davlat va harbiy boshqaruvi va mudofaa tizimining tarixiy asarlar, manbalarda yoritilishini chuqur o’rganish va nazariy tahlil qilish; 3. XVII-XVIII asrlarda Xiva xonligidagi davlat boshqaruvi hamda harbiy ish tarixini yoritib berish va uning eng asosiy jihatlarini ko’rsatib berish; 4. Xiva xonligida boshqaruv tizimining o’ziga xos hususiyatlari va uning asosiy jihatlarini ochib berish; 5. Chor Rossiyasi tomonidan Xiva xonligiga qarshi uyushtirilgan harbiy yurishlar vaqtida xonlikdagi harbiy holatning asosiy jihatlarini o’rganish va tahlil qilish; 6. Chop etilgan adabiyot va darsliklarda Xiva xonligining harbiy va mudofaa tizimi mavzularini yoritilishini masalasini tahlil etish; 7. Tadqiqot ishi yuzasidan umumiy xulosalarni ishlab chiqish shu kabi bir qancha vazifalarni o’z ichiga qamrab oladi. Davriy chegarasi. Xiva xongining davlat boshqaruvi, undagi kengash(devon faoliyati)hamda harbiy va mudofaa tizimi mavzusi bo’yicha maxsus tadqiqot ishi olib borilmagan. Lekin adabiyotlar, tarixiy asarlar va manbalarda Xiva xonligining tarixini o’rganilgan. Mazkur mavzuni o’rganish darajasini 3 bosqichga bo’lishimiz mumkin: 1-bosqich: Chor Rossiyasi bosqinigacha bo’lgan va undan keyingi davrlarga oid manbalar (XVII asrdan – XX asr boshlarigacha) 2-bosqich: Sobiq Ittifoq davrida mavzuga oid tadqiqotlar (XX-asr davomida) 3-bosqich: Mustaqillik davridagi tadqiqotlar (XX asr oxiridan hozirgi kungacha). Umumiy olganda ushbu tadqiqot ishi XVI-XIX asrlardagi Xiva xonligidagi davlat boshqaruvi va harbiy mudofaa tizimi bilan birgalikda boshqa tarixiy jarayonlarni ham qamrab oladi. Tadqiqot ishining tuzilish tartibi: Ushbu kurs ishi kirish qismi, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati, xulosa qismidan iborat bo’lib, umumiy olganda ushbu kurs ishi davomida foydalanilgan barcha adabiyotlarda jamiyat va davlatchilik taraqiyotidagi uyg’unlik farqlarini ajratish, tarixning harakatlantiruvchi omillarini tadqiq etish to’g’risida so’z yuritiladi. Kurs ishi so’ngida mavzuga oid umumiy xulosa qilinib, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati keltirilgan. I-Bob.O’zbek davlatchiligi tarixida Xiva xonligining tutgan o’rni va ahamiyati 1.1. Xorazmda O'zbek xonligining tashkil etilishi Shayboniyxon bosqini arafasida Xorazm temuriy Sulton Husayn Boyqaro boshliq Huroson davlati tasarrufida edi. Xorazmda qo’ng’irot qabilasidan chiqqan Chin So’fi hokim edi. U rasman Husayn Bayqaro noibi hisoblanardi. 1505-yilda Shayboniyxon, 1510-yilda esa Eron hukmdori Shoh Ismoil Xorazmni bosib oldilar. Biroq Shoh Ismoilning hukmronligi uzoqqa bormadi. Vazir Shahri qozisi Umar qozi yetakchiligida safaviylar hukmronligiga qarshi xarakat boshlanadi. 1511-yilda Xorazmning mo’tabar zotlari mamlakat taxtiga Shayboniyxon avlodlaridan bo’lgan Berka Sultonning o’g’li Elbarsxonni o’tqazishga qaror qildilar. Shu tariqa Xiva xonligiga asos solindi. Tez orada Xiva, Xazorasp, Kat qizilboshlilardan tozalandi. 1524-yilda Shoh Ismoilning o’limi o’zbeklarning Urganchda mustahkam o’rnashib, bu hududdagi anchagina yerlarni – Sharqda hozirgi Turkmanistonning janubiy qismi, Eronning Shimolida Saraxs tumani, Orol va Mang’ishloqni qo’shib olishga imkon berdi. Elbarsxon davridayoq, xonlikning siyosiy geografiyasi shakllanib bo’ldi. Uning tasarrufiga Xorazm – Amudaryo etaklaridagi qadimiy dehqonchilik vohasi, Shuningdek Mang’ishloqning Abulxon tog’lari, Dehiston va O’zboy atrofidagi ko’chmanchi turkman hududlari kirgan. Xiva xonligining Sharqiy chegarasi to XX asrgacha Amudaryo chap sohilidagi Darg’on (Darg’onota) qal’asi hududi bo’lgan3. Elbarsxon tomonidan Xiva xonligida harbiy kuchlar va qo’shinga alohida e’tibor berildi. Yozma manbalarda qayd etilishicha, bu davrda eng asosiy jang qurollari o’q va kamon bo’lgan4 .Oddiy kamon yoy shaklida egilgan qattiq yog’ochning ikkala uchini mustahkam ip bilan tarang qilib bog’lash orqali yasalgan. Bu davrda amonning asosi tashqi tomondan chandir, ichki tomondan silliq muguz bilan yopishtirilgan yog’ochdan iborat bo’lgan. Ba’zida tutqichning o’rtasi va oxiri suyak (dandon) bilan qoplangan. Bu kamonning o’qi uzoqqa otiladigan alohida, murakkab turi edi. Shu bilan birga, murakkab tuzilishga ega kamonlarning turlari ham turlicha bo’lgan. Kamondan o’q uzish nafaqat o’t ochish qurollari paydo bo’lgunga qadar, balki undan keyin ham O’rta Osiyoda muayyan masofadan turib nishonga urishning asosiy usuli bo’lib kelgan. Bu esa XVII asr oxiri va XVIII asr boshlaridagi qabilalar 3 Ogahiy.Zubdat-u tavorix. -Toshkent;O’zbekiston.2009,16-bet 4 O’zbekistonda harbiy ish tarixidan(qadimgi davrdan to hozirgacha)O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi;ma’sul muxarrirD.X.Ziyayeva/-T;2012,11-bet yo’lboshchilarining mavqeining oshishi va iqtisodiy qudratining o’sishi bilan asoslanadi. Ularning tayanch kuchi bevosita qabila sardoriga bo’ysunadigan otliq askarlar hisoblanar edi. Ba’zi bir shaharlar xunarmandchilik ishlab chiqarishining yirik markazlari edi. Hunarmandlar ushbu madaniy markazlar aholisining asosiy qismini tashkil etgan holda, ularning bir qismini qurol-yarog’ tayyorlashga ixtisoslashgan. Siyosiy qudrati ko’p jihatdan qurolli kuchlarga bog’liq bo’lgan Xiva xonligining poytaxti hisoblangan Urganchda XVIII asrning birinchi yarmida qurol yarog’ yasash ishlari sezilarli darajada rivojlangan. Qo’shin va harbiylashgan qismlar uchun qilichlar, xanjarlar, oyboltalar, jangovor boltalar, sovutlar, dubulg’alar, qalqonlar va turli hildagi qurol-yarog’lar tayyorlangan. Qilich va o’qlangan kamondan hujum vaqtida otliqlar keng foydalanganlar. Kamondan qamal qilingan shaharliklar ham qal’a devorlarida turib, unumli foydalanganlar. Binobarin, kamon va o’qlar turli shakl va o’lchovda tayyorlangan. Tadqiq qilingan tarixiy manba va adabiyotlarda kamonning o’lchovi o’qining uzunligiga muvofiq kelishi haqida fikr bildirilgan 5. Shuningdek, o’q otar qurollar – taxshanlar ham qo’llanilgan. Lekin taxshandozlar XVI-XVIII asrlardagi harbiy to’qnashuvlarning ishtirokchilari sifatida kamdan kam hollarda tilga olinadi. Kamon va o’qlarni olib yurish uchun ustalar sadoq yasaganlar. Aslzodalarga mo’ljallangan sadoqlar qimmatbaho charmdan tayyorlangan. Ma’lumki, kamondan otish uchun o’q uyacha (chuqurcha) vositasida ipga mustahkamlangan. O’qlar turli shaklda bo’lishi mumkin edi. Yog’och, poynak va qush patidan yasalgan o’qlar keng tarqalgan. Ba’zida o’q yasashda qush patidan foydalanilgan. Yog’och o’qlar turli turdagi daraxtlardan tayyorlangan, jumladan, qayindan yasalgan o’qlar tilga olinadi. Paykonlar belgilangan vazifasiga ko’ra turli tuman bo’lgan. O’qning uzunligi kabi unga suqulgan patlar ham turli shaklda edi. Neftga shimdirilgan matoni o’qqa o’rash orqali yondiruvchi o’qlar ham tayyorlangan. Qamal qilinganlar qal’a devorlaridan 5 Кун А.Л. Поездка по Хивинскому ханству в 1873 г // ЗИРГО. – Т. 10. — СПб., 1874. – С. 47-58. turib qamal qiluvchilarni o’qqa tutish uchun ulardan foydalanganlar. Qamal qilayotganlar esa qamal qilinayotgan shaharda yong’in chiqarish maqsadida yondiruvchi o’qlar otganlar. O’qning o’rtacha qancha masofaga otilishidan amalda jang oldidan qo’shinning joylashgan o’rnini, ba’zida esa umuman masofani aniqlash uchun foydalanilgan. O’qlarning uchi suyak (dandon) yoki metalldan yasalgan. Metall uchlar turli shakllarda tayyorlangan va shakldan kelib chiqib, turli maqsadlarga, masalan, ayrimlari sovutlarni teshib o’tishga mo’ljallangan. O’qlar va ularning uchlari hunarmandlar tomonidan maxsus yasalgan. Shu bilan birga, mutaxassis bo’lmagan ba’zi kishilar ham o’z bilganlaricha kamon va o’q yasaganlar. Sovut va zirhlar (jiba, sovut, javshan) jangchi tanasini sovuq va o’t ochar qurollardan himoya qilgan6. Hunarmandlar tomonidan tayyorlangan qalqonlar ham turli-tuman ko’rinishda bo’lgan. Yog’och qalqonlar qal’alar qamali vaqtida qo’shin huzurida bo’lgan hunarmandlar tomonidan tayyorlanishi mumkin edi. Metall bilan ziynatlangan, nisbatan ishonchli qalqonlar ham tayyorlangan. Lekin, xususan zamondoshlarining e’tirofiga ko’ra, yaxshi merganlar bo’lgan “Xorazm yigitlari tomonidan otilgan o’qlar” bunday qalqonlarni ham ba’zida teshib o’tgan. “Ular shunaqangi yaxshi otar edilarki, - deb yozadi Bobur, - ularning o’qlari bir necha marta qalqon va sovutni, ba’zida hatto ikki qat sovutni ham teshib o’tgan edi”7 Harbiylarning boshini dubulg’a himoya qilgan. Dubulg’a turli shaklda, kigizdan tikilgan, shuningdek, sovut to’ri osilgan yoki osilmagan metalldan yasalgan bo’lishi mumkin. Lashkar yo’lboshchilari jangovor otlarining tanasi zirh bilan himoya qilingan. Ularning bir qismi xonlikka Yevropadan keltirilib, “farangiy” – “yevropalik” deb yuritilgan. Metallga o’ralib, yevropacha zirh yopilgan otga askar viqor bilan o’tirgan. Qurol-aslaha ustasining otiga yasaydigan qurol turidan kelib chiqib, kasbining nomi ham qo’shib aytilgan. Chunonchi, qalqonsoz usta, sadoqsoz 6 Ўзбекистонда ҳарбий иш тарихидан (қадимга даврдан ҳозиргача) / Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси; маъсул муҳаррир Д.Х.Зияева / - Т.: Шарқ. 2012, 13-б. 7 Аллаева Н.А. Дипломатия Хивинского ханства (XVI-XIX вв.). — Ташкент: Литературные искры, 2018. — 272 с. usta, o’qchi usta va hakozo. “Maktubod va asnod” qo’lyozma to’plamiga kiritilgan insholardan birida Shayxim Qo’rchi degan kishining qo’rxona boshlig’i lavozimiga tayinlanishi haqidagi buyruq saqlangan. Bu hujjatda qayd etilishicha, o’qchi, kamonsoz, qilichsoz ustalar qo’rchining qo’l ostida qurol yasaganlar. O’tochar qurollarning keng yoyilishi va takomillashuvi bilan chopadigan va otadigan qurollarning hususiyati ham o’zgarib bordi. O’q kiyim boshni nisbatan nisbatan oson teshib o’tganligi tufayli uning shakli bir necha marta o’zgargan. Lekin XVI asrda ham oldingi asrlarda ma’lum bo’lgan qurol va qalqonlardan foydalanishda davom etganlar. Yoy-andozlar esa, miltiq qo’llana boshlangandan keyin ham qo’shinning asosiy tayanchi bo’lib qolavergan. Jangda shuningdek, zarba berish uchun qo’llaniladigan qadimiy qurol-cho’qmordan ham foydalanilgan. U bir uchida tasma yoki zanjir bilan osilgan metall soqqa, ikkinchi uchida qo’lga taqiladigan ilmoq bo’lgan qisqa tayoq shaklida edi. Nayza-yog’ochdan yasalgan uchlik uzun qurol, tarqoq va zich hujum vaqtida qo’llanilgan. Nayzalar uzun va qisqa dastali bo’lgan. Otliq nayzabardorning harakati ko’p jihatdan otning kuchiga bog’liq edi. Harbiy janglarda, yurishlarda otlar va otliq qo’shin muhim rol o’ynagan. Qimmatbaho zeb berilgan qurollar kabi otlar ham hadya vositasi hisoblangan. Bundan tashqari janglarda qilichning ahamiyati ham katta edi. Shu bilan birga yaqin masofadagi jangda jangovar boltadan ham foydalanilgan. Yozma manbalardan ma’lum bo’lishicha, jangchilarning deyarli hammasi qurol- aslaha va harbiy kiyim-bosh bilan ta’minlangan. Muhammad Solihning guvohlik berishicha, o’zbek sultonlari lashkari safidagi sovutsiz jangchilar o’z tanasini kigiz bilan o’ralib himoya qilganlar. Oliy hukmdorga mo’ljallangan urush qurol-yarog’lari qimmatbaho toshlar va nafis naqshlar bilan ziynatlangan. Xorazm hududidagi safari taassurotlarini tasvirlagan ingliz Antoniy Jenkinson shunday yozadi: “26-dekabrda menga xon huzuriga kirish amr qilindi. Men unga rus podshohining maktubini topshirdim. Xon a’yonlari oldida mendan bizning miltig’imizdan otishga majbur etdi va o’zi ham ulardan otib, mashq qildi8 “ 8 Ўзбекистонда ҳарбий иш тарихидан (қадимга даврдан ҳозиргача) / Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси; маъсул муҳаррир Д.Х.Зияева / - Т.: Шарқ. 2012, 116-б. XVI asrning oxirlariga kelib, artilleriya to’plarini yasash nisbatan takomillasha boshladi va harbiy xarakatlarda ham mahalliy ustalar tomonidan yasalgan to’plardan keng foydalanila boshladi. To’plar mustahkam, ular o’lchovi esa ko’p yoki kam darajada birxillasha bordi. Asr oxirlariga kelib, harbiy xarakatlarda asosan mahalliy ustalar yasagan to’plardan foydalanilgan. Yevropacha to’p-faranglar kamdan-kam hollarda ishlatilardi. Bu artilleriya to’plari ishlab chiqarishda muayyan siljishlar sodir bo’lganidan guvohlik beradi. Shu bilan birga, zarbzan, ra’d, zambarak, manjaniq, toshotar va boshqa avvalgi asrlarga mansub qurollar ham baravar ishlatilgan devor teshadigan hamda otadigan texnika va artilleriyalardan foydalanilgan. Harbiy texnikada yoqilg’i sifatida neftdan foydalanilgan. Qal’a devorlaridan turib urishganda dushmanga neft shimdirilgan latta o’ralgan yonuvchi o’qlarni yog’dirganlar, bu o’sha davr uchun “daxshatga soluvchi qurol” hisoblangan. O’rta Osiyoda XVIII asrning ikkinchi yarmi – XIX asr boshlarida xonliklarning ichki va tashqi siyosatida, o’zaro munosabatlarda harbiy qo’shin muhim ahamiyat kasb etgan. Avvalo shuni ta’kidlash joizki, XVIII asrning ikkinchi yarmiga kelib xonliklardagi qo’shin asosan nomuntazam xarakterga ega bo’lgan, ular ichki va tashqi xavfni bartaraf etishga qodir emas edi. Natijada, XIX asr boshlarida O’rta Osiyo xonliklari qo’shini muntazam va nomuntazam qismlardan tashkil topgan harbiy kuchga aylandi. XIX asr boshlariga kelib, xonlik hukmdorlari o’z qo’shinlarini yaxshilash, uning tarkibida muntazam qismlarni tarkib toptirish borasida ko’p sa’y harakatlarni amalga oshirdilar. XIX asrning birinchi yarmida Buxoro va Qo’qonda kuzatilagni kabi, Xivax onligida ham muntazam harbiy tashkil etish borasida bir qator ishlar amalga oshirildi9. 9 Аллаева Н.А. Дипломатия Хивинского ханства (XVI-XIX вв.). — Ташкент: Литературные искры, 2018. — 272 с. 1.2. Xiva xonligining vujudga kelishi va rivojlanish bosqichlari Xonlik tarixini siyosiy, huquqiy va boshqa mezonlarga ko‘ra 5 ta bosqichga ajratish, shuningdek sulolaviy boshqaruv tizimi, siyosiy tuzum va huquqiy tizimda yuz bergan o‘zgarishlarga ko‘ra nisbatan yirik 3 ta bosqichni ko‘rsatish mumkin. Masalaga bunday yondashuv uni tizimli o‘rganishni ta’minlashi shubhasiz. Birinchi tasnifga ko‘ra bosqichlarga quyida qisqacha tavsif keltiriladi: Birinchi bosqich xonlikning vujudga kelishi va shakllanish davrlarini (1512/1515–1621-y.y.) o‘z ichiga oladi. XVI asr boshlarida siyosiy jarayonlarning jadallashuvi Xorazmda hokimiyatning tez-tez o‘zgarishiga olib keldi. 1512–1515-yillarda Xorazm o‘zbek xonlari hukmronligidagi mustaqil davlat bo‘lib qoladi. Poytaxt Xiva shahriga ko‘chirilishi natijasida tarixshunoslikda «Xiva xonligi» nomi bilan atala boshlandi. Ikkinchi bosqich – bu davrda barqarorlik yuzaga kelib, davlat markazlashadi va mustahkamlanadi. Biroq bu – qisqa davrni o‘z ichiga olgan bosqich hisoblanadi. U 1621/1623–1687-yillarni o‘z ichiga oladi va unda mamlakatni hududini kengaytirish, ichki tarqoqlikni tugatish, davlat hokimiyatini markazlashtirishga qaratilgan islohotlar amalga oshiriladi. Uchinchi bosqich – bu davr (1687–1770-y.y.)da Anushaxon vafotidan so‘ng ichki beqarorlik, XVIII asr birinchi yarmida yuz bergan siyosiy inqiroz sharoitiga to‘g‘ri keladi. Bu davrda xonlikning ichki qudrati juda zaiflashadi. 1740–1747-yillarda xonlik Eron, undan so‘ng qisqa muddatda Buxoro davlati ta’siriga tushib qoladi. Shu vaqtdan boshlab Xivada tez-tez o‘zgarib turgan xonlar davlatda hal qiluvchi kuchga ega bo‘lmay qoladi.Natijada Shayboniylar sulolasi hokimiyatni qo‘ldan boy beradi. To‘rtinchi bosqich – bu bosqich 1770–1873-yillarni o‘z ichiga oladi. Bu davrda Xivada o‘zbeklarning qo‘ng‘irot urug‘idan bo‘lgan inoqlar hokimiyatni egallaydi. 1770-yili Xorazmda hokimiyat amalda qo‘ng‘irot sulolasi vakili Muhammad Amin inoq qo‘lida mujassamlashadi. Shunday qilib, XVIII asrda Xivada taxtning meros tariqasida egallanishi, ya’ni «xon ko‘tarish o‘yini» tugaydi hamda yangi hukmron sulola – qo‘ng‘irotlar faoliyati boshlanadi. Muhammad Amin o‘g‘li Eltuzar inoq qo‘ng‘irot urug‘idan birinchi bo‘lib o‘zini xon deb e’lon qilgan va rasmiy ravishda mamlakatni boshqargan. Muhammad Rahimxon I davrida xonlik markazlashadi va mustahkam davlatga aylanadi. Davlat boshqaruvi sohasida ko‘pgina islohotlar amalga oshiriladi. Olloqulixon davlatni mustahkamlashga erishadi. Uning davrida mamlakatda ichki va tashqi savdo aloqalari rivojlanadi. Shu bosqichning oxirida chor Rossiyasi davlatining Xorazmga mustamlakachilik harakatlari boshlanadi. Beshinchi bosqich – 1873–1920-yillarni o‘z ichiga oladi. 1873-yilda chor qo‘shinlari Xivaga yurish qilib, shu yilning 12-avgustida chor Rossiyasi va Xiva xonligi o‘rtasida sulh tuziladi. Xiva xonligi chor Rossiyasiga qaram mamlakatga aylanadi. 1920-yil 2-fevralda Xivaning oxirgi xoni Said Abdullaxon taxtdan voz kechadi. 1920-yil fevralida bolsheviklar tomonidan Xiva xonligi tugatiladi10. Birinchi bosqichda yuzaga kelgan ichki beqarorlik, siyosiy inqiroz tufayli mamlakat 1536/37, 1593–1596-yillarda shayboniylar (Ubaydulloxon) ta’siriga tushib qoladi1. 1596–1598-yillarda esa Xorazm Abdullaxon shayboniyning noibi Xudoynazar Chuhra Og‘osi tomonidan (Urganj) boshqariladi. Birinchi bosqichda yuzaga kelgan ichki beqarorlik, siyosiy inqiroz tufayli mamlakat 1536/37, 1593–1596-yillarda shayboniylar (Ubaydulloxon) ta’siriga tushib qoladi. 1596–1598-yillarda esa Xorazm Abdullaxon shayboniyning noibi Xudoynazar Chuhra Og‘osi tomonidan (Urganj) boshqariladi. Biroq ko‘p o‘tmay mahalliy hukmron sulola vakillari ilgari o‘zlari ishonmay kelgan mahalliy turkmanlar bilan ittifoq tuzib3, Durun hokimi Dinmuhammad bin Avanish (Amnakxonning o‘g‘li, 1525/26–1538-y.y.) boshchiligida Xorazm hududi yana qayta qo‘lga kiritiladi va Ubaydulloxon (1533–1539-y.y.) bilan o‘rtada sulh tuziladi. Xorazmda yana mazkur sulola vakillari hokimiyat tepasiga keladi. Shu davrdan boshlab Xuroson yerlariIqtisodiy-siyosiy nufuzi oshishiga erishiladi. Xorazmlik o‘zbek xonlari nazorati ostidan chiqadi. Shu o‘rinda aytish mumkinki, Hojimxon (Hoji Muhammadxon, Aqatoyxonning o‘g‘li, 1559/60–1602-y.y.) Xivaga ko‘chib kelgan paytdan boshlab Xiva bosh xonlar qarorgohi mavqeiga erishadi. Bu yerda taxtga o‘tirgan xonlar «Xiva xoni» nomi ostida ham tilga olinadi. Uning hukmronligi vaqtida yer- suv islohotlari amalga oshiriladi. XVII asrning o‘rtalaridan boshlab, to‘g‘rirog‘i, shu asr boshlarida sulolaviy boshqaruv tizimi o‘rnini mavqei ustun bo‘lgan qabila va urug‘ boshliqlari boshqaruvi (vassal boshqaruv) tizimi egallaydi. Natijada markazlashgan boshqaruv yuzaga keladi. Yangi boshqaruv tizimining vujudgakelishi katta yer egaligining shakllanishi bilan ham bog‘liq bo‘lib, joylarda hokimiyati katta yer egalari qo‘lida to‘plana 10 Рахманова Ю.М. Общественно-политическая жизнь Города Хивы в XVI – начале XX веков: традиции и трансформации. — Автореф. Дисс. …канд. Ист. Наук.― Тошкент, 2009. – 29 с. boradi. Yangi boshqaruvning ba’zi belgilari ilgaridan mavjud bo‘lib, kam sonli qabila va urug‘ oqsoqollari (xon maslahatchilari hisoblangan 5 ta inoq, qabila aslzodalaridan 2 va undan ortiq otaliqlar) saroyda xon taxti atrofida o‘rin egallagan. Arab Muhammadxon (Hoji Muhammadxonning o‘g‘li, 1602–1621-y.y.) hokimiyatni boshqargan davrda ma’muriy, iqtisodiy va yer-suv islohotlari amalga oshiriladi. Xonlikning chegara hududlarida yashovchi qalmiq va qozoq urug‘larining hujumi bartaraf etilishi barobarida ular xonlik tarkibiga kiritiladi. Ikkinchi bosqichda, ya’ni Asfandiyorxon (Arab Muhammadxonning o‘g‘li, 1623–1643-y.y.) davrida, aynan 1629-yilda Xiva xonligi Eronga tobe yerlarni egallaydi. Ichki siyosatda o‘z hokimiyati tayanchi bo‘lgan turkman qabilalariga katta imtiyozlar berishi sababli, etnik ziddiyatlar va siyosiy beqarorlik yuzaga keladi. Tashqi siyosatda ashtarxoniylar va Eron shohi bilan yaxshi do‘stona munosabat o‘rnatiladi. Shuning uchun ham u vafot etgach (1643-yil), ashtarxoniy Nodir Muhammadxon 1645-yil oxirigacha uning tarafdori sifatida Xivani o‘z ta’sirida ushlaydi. Shundan so‘nggina Abulg‘oziy to‘la ixtiyorli bosh xon sifatida Xivada taxt tepasida o‘tiradi. Abulg‘ozi Bahodirxon (1644–1663 y.y.) va Anushaxon (1663–1686/87-y.y.) hokimiyatni boshqargan davrda vaziyatni o‘nglash, o‘zaro kurashlar natijasida og‘irlashgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy ahvolni barqarorlashtirish, ichki tarqoqlikni tugatish, xon hokimiyatini mustahkamlash va davlat qudratini oshirish, kuchli mudofaa tizimini yaratishga qaratilgan qator islohotlar o‘tkazishga majbur bo‘ldilar. Xususan, siyosiy-huquqiy, ma’muriy-harbiy, pul va suv islohotlari amalga oshiriladi. Mamlakat siyosiy, iqtisodiy va harbiy sohalarda ancha yuksaladi, hokimiyat markazlashtiriladi. Xonlikka nisbatan amalga oshirilgan barcha yurishlar bartaraf etilibgina qolmay, bir necha bor Qarshi yurishlar qilinadi. Abulg‘ozi Bahodirxon etnik ziddiyatlarni bartaraf etish va barqaror ichki muhitni yaratish yo‘lida birinchilardan bo‘lib, etnik guruhlarga alohida hudud hamda boshliqlar tayinlaydi2. Yuqori mavqe va imtiyozlarga ega bo‘lgan va eron tobeligiga o‘tib amalda hokimiyatni boshqargan turkmanlar ustidan o‘z ta’sirini o‘rnatib, ularni yana xonlik tarkibiga kiritadi. Orol xonligi ham Xiva xonligi tarkibiga qo‘shiladi. Balx xoni (Subxonqulixon) elchi yuborib, Xiva xonligi tobeligiga o‘tadi. Anushaxon Mashhad (Xuroson)ni egallab «shoh» unvonini olib, 1684-yilda Buxoro va Samarqandda hokimiyatni egallaydi. Ushbu bosqich xususida shuni aytish mumkinki, bu davrda xonlik ancha taraqqiy etgan. Abulg‘ozixon davrida boshlangan islohotlar Anushaxon davrida ham davom ettirilib, pul va suv islohotlari o‘tkaziladi. Anushaxonga nisbatan suiqasd uyushtirilgandan so‘ng qisqa muddat siyosiy beqarorlik kuzatiladi. Otasi Anushaxon o‘rniga taxtga o‘tirgan Xudoydodxon ikki yildan so‘ng ukasi Arangxon tomonidan o‘ldirilib, hokimiyat egallanadi. Xudoydodxon ikki yildan so‘ng ukasi Arangxon tomonidan o‘ldirilib, hokimiyat egalla nadi. Yangi mahalliy boshqaruv organlari va lavozimlari ta’sis etiladi. Yirik mansabdor shaxslardan tashkil topgan «Oliy Kengash» joriy etiladi. Chegaralar bosqichma-bosqich mustahkamlanadi. Orolbo‘yi hududlari xonlikning shimoli-g‘arbidagi kuchli harbiy qarorgohga aylantiriladi. Bu davrga kelib xonlik hududi Sirdaryoning Orol dengiziga quyadigan joydan to Turkmanistondagi Kushkagacha bo‘lgan katta bir hududni o‘z ichiga11. Ilgari inoq va otaliqlar boshliq bo’lgan urug’ oqsoqollari kengashi o’rniga, Muxammad Rahimxon davrida Oliy kengash vujudga keldi. Ushbu Oliy kengash Olloqulixon davrida ham faoliyat ko’rsatgan va uning tarkibiga mehtar, qushbegi, naqib, shayxulislom, mutavalli, mirob, qozi, farmonchi, darg’a, shig’ovul, dasturxonchi, arbob, miroxur, to’shakchi, oqo-og’o va hokazo mansab va unvon egalari kirganlar. Xon biror bir qaror chiqarishdan oldin, doim kengash chaqirgan. Kengashga mehtar, qushbegi, naqib, shayhulislom, devonbegi kabi nufuzli kishilar qatnashishgan. Bu tor doiradagi yashirin kengashning qarori xonning qaroridek ko’rsatilsada, lekin amalda bu kengash yuqori qonun chiqaruvchi, ma’muriy va sud hokimiyati edi. Kengash ana shu kishilar ishtirokida xonlikning ichki ishlariga oid 11 Муравев Н.Н. Путишествие в Туркмению и Хиву. Част.2 М., 1822, С.61. masalalarda qaror qabul qilardiva xonlikning boshqa davlatlar bilan bo’lgan tashqi munosabatlariga doir masalalarni hal etardi12. Buni o’sha davrda Xivaga kelgan ajnabiy elchilarning yozib qoldirgan ko’pgina xotiralar tasdiqlaydi. Bu elchilarning hammasini xon, qoida bo’yicha, yuqorida aytilgan shaxslar ishtirokida rasmiy ravishda qabul qilardi. Oliy kengash rasmiy davlat ishlari bilan ham shug’ullanardi. Bu kengash har xaftada juma kuni ko’rinish xonada to’plangan. Muzokaralar boshlanishi oldidan mulozimlar hozir bo’lganlarga osh tortgan va mehmondorchilikdan keyin maslahat boshlangan. Yuqorida bayon etilgan “Oliy kengash Xiva xonligida yagona grajdanlik va jinoiy ishlar sudi hisoblanadi 13 ” – deb yozadi N.Muravyev bu kengashning faoliyati to’g’risida. Xonning maslahatchilari bo’lgan oqsoqollar saroyda har kuni to’planishgan. Oqsoqollar ma’lum bir fikrga kelganlaridan keyingina ularning qarorini mehtar xonga bildirgan. Kengash majlisi qarornoma tuzmagan, mustaqil qarorlar chiqarmagan. Kengash davlatning turli tuman ichki va tashqi ishlarini muhokama qilgach, muhokama qilingan masalalar va kengashning fikri mehtar orqali xonga bildirilgan. Xon poytaxtga kelgan mahalda, hozir bo’lganlar bomdod namozidan chiqqan xonni qutlamoq uchun har kuni ertalabdan saroyga yig’ilishlari lozim edi. Mehtar va qushbegi kun bo’yi mahkamalarida hozir bo’lib, o’z taxti idoralari ostidagi mahkamalardan kelgan ishlarni qabul qiladilar, xon tomonidan beriladigan, barcha farmoyishlar darhol shu joydan tarqatiladi14. Xon hokimiyati o’z faoliyatida, bir tomondan ko’p sonli o’rta yer egalari va ularning vakili bo’lgan oqsoqollarning Oliy kengashiga suyanardi. Xon saroyida o’tkaziladigan marosimlar o’zining qat’iyligi va mustahkamligi bilan xonlikning hamma joyida tartib hukm surishi va hamda a’yonlarning mansab va darajalariga qarab hurmat qilishini yana bir karra ko’rsatadi. O’sha zamonda saroyda mavjud 12 O’ZFA.Sharqshunoslik institute fondi-33,2-bob,80-bet 13 ЎзФА Шарқшунослик институти, фонд 33, п.2, 82-bet 14 ЎзФА Шарқшунослик институти, фонд 33, п.2, Б.32 bo’lgan marosimlar diqqatga sazovordir, chunki ular Xiva xonligida idora usulini ochiq oydin ko’rsatib berardi. Elchilar qabul qilish marosimida yoki boshqa muhim marakada mansabdor ayonlar va unvon egalari ravoqda quyidagi tartibda joylashadilar: uzun ravoqning kun yurish tomonidagi devor o’rtasida xon o’tiradi. Xonning chap tomonida esa ayon va sarkardalar: naqib, amirulumaro, bosh inoq, ikki mutavvali, xonning sayidlaridan bo’lgan urug’lari, shayhulislom, to’rt otaliq, to’rt inoq, to’rt biy, to’rt mirob, uch darg’a, uch arbob, ikki oqo va uch savdogar boy o’tiradi. Savdogarlardan ikkitasi Yangi Urganchdan, bittasi Xonqadan tashrif buyurishar edi. Xonning o’ng tomonida, devor bo’yida tartib bilan ulamolar: qozi kalon, qozi askar, a’lam, mufti, so’ngra ilgariroq yorliq olganlar va nihoyat mudarrislar o’tirardi. Hozir bo’lganlar birinchisidan beshinchisigacha, beshinchidan yettinchisigacha yoki yettinchisidan o’n uchinchisigacha tantanali marosimlar vaqtida amaliga qarab tartib bilan o’tirishga haqlidir, bular “o’rinishli” deb ataladi. Boshqalar biror farmoyish kutib, xon ro’parasida uzoqroqda ta’zim bilan oyoqqa bosib turadi. Xonning ro’parasida turuvchi va o’tiradigan tayinlik o’rni bo’lmagan shaxslarni umuman “o’rindor oqsoqollar” deb aytiladi 15 .Mansabdor, ulamo, shuningdek, sarkarda hamda turli ayonlarni xon atrofida ma’lum tartib bilan o’tirg’izish juda qadimdan davom etib kelgan. V.V.Bartold o’zining “XVII asrda o’zbek xonlari marosimlari” degan kitobida shunday bayon qiladi: “Marosimlar vaqtida saroy amaldorlari har qaysisi o’zining unvon va martabasiga qarab ma’lum joyni egallab o’tirardi. Taxtning so’l tomonidagi o’rin faxriyroq hisoblanardi. “Chunki o’zbek xalqida yurak chap tomonda, degan gap bor”, shu sababdan so’l tomonga o’ng tomondan ko’proq ahamiyat berilgan. So’l tomonda birinchi bo’lib naqib o’tirar, so’ngra esa tartib bilan urug’ vakillari, urug’ otaliqlar va hakazolar o’tirishardi. O’ng tomonda esa birinchi faxriy o’rinda shayxulislom, so’ngra qozi kalon, qozi askar va hakazolar o’tirishardi 15 ЎзФА Шарқшунослик институти, фонд 33, п.2, Б.7. 16”. Xiva xonligining ma’muriy apparati-moliya-soliq boshqarmasi mukammal bir boshqarma bo’lib, birinchi o’rinda turishi bu davlat uchun xarakterli edi. Shu sababdan bu boshqarma tepasida turuvchi amaldorlar ham davlatda birinchi o’rinda turar edilar. Moliya va soliq boshqarmasiga uch kishi: mehtar, qushbegi va devonbegi boshchilik qilar edi. Tarixiy xujjatlarning guvohlik berishicha, xonlikda mehtar xondan keyin ikkinchi shaxs bo’lgan. Masalan, N.Muravyev mehtarning vazifasini shunday tushuntiradi: “Xon xazinasi mehtarning ixtiyorida bo’lib, daromadni hisobga olib boradi, ajnabiy elchilarni qabul qilish va ularni boqish ham uning ixtiyorida. Xon Xivadan safar qilgan mahalida xonlikni boshqarishni unga topshirib ketadi17 “ Ma’lum bo’lishicha, Xiva xonligida Olloqulixon davrida Muxammad Yusuf (1803- 1839) va Muxammad Yoqub (1839-1856) lar mehtarlik lavozimida faoliyat ko’rsatganlar. Ingliz elchisi Abbotning ma’lumotiga ko’ra, mehtarning mustaqil ravishda muzokara olib borish huquqi ham bo’lgan 18 . Muxammad Yusuf mehtar Olloqulixonni deyarlik barcha harbiy yurishlarida kuzatib borgan. U yoshi o’tib qolganligiga qaramay yov bilan bilan olishuvlarda, og’ir va chigal paytlarda navkarlarga o’zi shaxsan o’rnak bo’la olgan. Mehtar xon xazinasining daromadini hisobga olib borish va pul solig’ini to’plashdan tashqari, xonga qarashli yerlardan va podsholik yerlaridan don solig’i ham to’plangan. Mehtar xarajatlarni mustaqil ravishda yozib bormagan, u qushbegi bilan birgalikda daftar yuritgan va xazina omboriga o’zi kiritgan pullarnigina qayd etgan. Qushbegi va mehtar to’plagan soliqlar maxsus daftarlarda qayd etilgan. Shuningdek mehtar xonlikning janubiy qismiga boshliq bo’lib, chet ellar bilan bo’ladigan munosabatlarga mutasaddi edi19. 16 Бартолд В.В. Серемония узбекских ханов в ХVII веке. -СПб, 1909, С.301-303 17 Муравев Н.Н. Путешствие в Туркмению и Хиву. Част. 2 М., 1822, С.60. 18 Аббот.Асарлар.1-том.Б-81 19 Залесов Н. Посолство в Хиву капитана Никифорова в 1841г., 1865, С.65. 22 Залесов Н. Посолство в Хиву капитана Никифорова в 1841г., 1865, С.65. Mehtardan keyin qushbegi turardi. U xonlikning shimoliy qismiga mutasaddi bo'lgan. Ogahiy “Riyoz ud-davla” asarida mehtar va qushbegi davlat ishlarini yurgizishda doimo bir birlarini to’ldirib turuvchi, nihoyatda odil va oqil, yuqori tabaqalar va keng xalq orasida katta obro’ va e’tiborga ega kimsalar bo’lganligini ta’kidlagan. Qushbegi ham huddi mehtar kabi yurt ravnaqi yo’lida qator bunyodkorlik ishlarini amalga oshirar edi. Buni “Riyoz ud-davla” ning quyidagi jumlalaridan bilsak bo’ladi: “Hamul yil, “Madrasii oliy” kim Xevaq shaxrida Karvon saroy bilan Pahlavon darvozaning oralig’ida voqe’durur... Hazratning farmoni bilan bino qurilishining ish yurituvchisi Muxammad Rizo qushbegi erdi. Ul vafot etgandan so’ng Otamurod qushbegi yangi farmon bilan ish yurituvchi etib tayinlanib, qurilishni oxiriga yetkazdi20”. Ushbu asarda keltirilishicha Dishan qal’a devorini bunyod etishda xonning farmoniga asosan Muxammad Yoqub mehtar va Otamurod qushbegi bosh-qosh bo’lganlar. Qushbegi davlat arbobi, bunyodkor quruvchi bo’lishligi bilan birga lozim paytlarda harbiy boshliq vazifasini ham bajargan. Bu haqida ham Ogahiy “Riyoz ud-davla” da quyidagicha ma’lumotni keltirib o’tgan: “...o’rus harbiylarining Cho’chqako’l mavzesiga kelib, qo’rg’on solib, xusumat asbobin qurg’oni va....Otamurod qushbegining ba’zi sarkardalar bilan ul qal’aga borib, Rusiya ahlig’a katta talofat yetkazib qaytdi 21”. Manbalardan olingan ma’lumotlarga qaraganda, uchinchi ma’muriy shaxs – devonbegining ahamiyati mehtar va qushbegi singari XIX asrning boshlarida soliq va ma’muriy islohatlar munosabati bilan ancha ortgan. N.Muravyev yozadiki: “Shu vaqtgacha saroydagi bosh amaldorlar huzurida devon va devonbegilar bo’lgan22”. Har bir devon singari daromad ishlarini boshqaruvchi bosh devonbegi endi vazirlik vazifasini bajaradi. Ma’lum bo’lishicha, zakot va bozorlardan tushgan soliqlarni 20 Огаҳий. ЎзФА Шарқшунослик институти қўлѐзмалар фонди. Инв N5364/II. Б.354.34 21 Махмудов М., Шерипов У. Хивинское ханство в зарубежной историографии // Вестник 22 Муравев Н.Н. Путишествие в Туркменийу и Хиву. Част.2 М., 1822, С.63. devonbegi Matmurod (o’z mahkamasi orqali) xon saroyi ehtiyoji va, shuningdek, harbiy xarajatlar uchun sarflar edi. Xiva xonligining ma’muriy tuzilishini o’rgangan A.Kun yozadiki, “Mamlakatda asosiy boj-xiroj yig’uvchilar devonbegilar, qushbegi va mehtar hisoblanadi. Ularning har qaysi birida o’z mahkamasi va ularda uch- to’rttadan devonlari, ular orasidan biri boshliq bo’ladi. Devonlar kirim va chiqim daftarlarini yurgizadilar23”.Xon huzurida ham maxsus devonbegi bo’lib, u xonning rasmiy kotibi hisoblangan. Mehtar bosh vazir sifatida davlatning tashqi munosabatlariga ham rahbarlik qilgan. Bu sohada shig’ovul uning bevosita yordamchisi edi. Shig’ovul – ajnabiy elchilarni qabul qilish va ularning ta’minoti bilan shug’ullangan. “Riyoz ud-davla” dan ma’lum bo’lishicha, Olloqulixon davrida faoliyat ko’rsatgan Ibrohim shig’ovul “o’zbakiya sipohdorlaridan ixlosi panoh, shijoat dastgoh Qorli yuzboshining iltimosiga binoan sarkarda sifatida bir necha yuzboshi, dorug’a va otaliqlar ishtirokida Qorri qal’asiga ko’mak uchun yuborilgan 24 ” va u nomdor lashkar boshliqlardan bo’lgan. Xiva xonligi boshqaruv tizimi asosan Buxoro va Qo’qon davlatlaridagidek bo’lib farqi XIX asr boshlaridan Xon huzurida Kengash (Devon) bo’lgan. Eng yuqori amaldorlar a’zo bo’lgan kengash vakolati cheklangan bo’lib, asosiy qarorlar xon tomonidan qabul qilingan bo’lsada, amaldorlarning xonlik boshqaruvida mavqei baland bo’lgan. Mansab va unvonlar xonliklarda harbiy-ma’muriy, harbiy va diniy toifalarga bo’lingan. Inoq, otaliq, biy, amir ul-umaro, mehtar, qushbegi, beklar- begi, devonbegi va boshqa unvon va mansablar xonlik iqtisodiy, siyosiy, moliyaviy, harbiy hayotida muhim o’rin tutgan. Xonlikda sud ishlari asosan diniy ulamolar qo’lida bo’lib, ularning mamlakat hayotida ta’siri kuchli bo’lgan. XVI asrda tashkil topgan Xiva xonligini shayboniylar sulolasiga mansub shaxslar boshqargan, hamda oliy hokimyatda ham Shayboniylar davlatida amal qilingan "Yaso" (mo'g'ulcha "jasoq" - qonun, qaror, jazolash so'zining turkiycha "yasoq" shakli) an'analari va shariat normalarga amal qilingan. Davlat boshqaruvida 23 Туркестанский ведомости. 1873, С.33-35 24 Огаҳий. ЎзФА Шарқшунослик институти қўлѐзмалар фонди. Инв N5364/II. Б.330. ko'chmanchi dasht an'analari bilan birgalikda o'troq mahalliy davlatchilik usullari ham foydalanilganini ko'rishimiz mumkin. II Bob. Xiva xonligining davlat boshqaruv tizimi 2.1.Xiva xonligida markaziy hokimiyat va uning faoliyati Xiva xonligi— oʻzbek davlatchiligi tarixi bosqichlaridagi Oʻrta Osiyoda mavjud boʻlgan uchta o’zbek xonliklaridan biri (1512—1920-yillarda) hisoblanadi. Poytaxti-dastavval Vazir shahri, keyinchalik Yangi Urganch shahri. XVI-asrning 70- yillaridan boshlab esa Xiva shahri bo’lgan. Temuriylar tasarrufida boʻlgan Xorazm hududini Shayboniyxon, 1505-yilda bosib olgan. Shayboniyxon vafoti (1510-yil) dan keyin Xorazm Eron safaviylari qoʻl ostiga oʻtdi. Ularga qarshi xalq qoʻzgʻolonlari boʻlib, unga Vazir qalʼasi qozisi Umar va Baqirgʻon qishlogʻidan mulla Sayd Hisomiddin boshchilik qildi. Ikki yil davom etgan kurashlar natijasida eroniylar mamlakatdan quvib chiqarilgan va xorazmliklar taklifi bilan 1511-yilda Vazir shahrini egallagan shayboniylardan Elbarsxon Xorazm hukmdori deb tan olingan25. 1512-yilga kelib xonlik hokimiyati koʻchmanchi oʻzbeklarning boshqa urugʻi (shajarasi) rahbari Elbarsxon qoʻliga oʻtadi. Shu vaqtdan boshlab Xiva xonligi yuzaga keladi, uning poytaxti turli yillarda Vazir, Ko’hna Urganch va Xiva shaharlari boʻlgan. Xonlik tarkibiga Xorazmdan tashqari Mangʻishloq, Balxan togʻlari, Dehiston, Oʻzboy(Uzboy) va Oʻrta Xuroson hududlari kirgan. Elbarsxon (1511-1516) bilan birga Dashti Qipchoqdan Xorazmga kelgan qabilalar oʻtroqlashganlar. Uning davrida xorazmliklar Turkmanistonning janubiy qismi, Eron shimolidagi Saraxs, Orol va Mangʻishloqni egallashgan. Yangi yerlarni 25 Alimova Raxima Rusqulovna.”O’rta Osiyo xonliklarining qo’shni davlatlar bilan diplomatic va savdo-iqtisodiy munosabatlari”,Toshkent-2017 Elbarsxon oʻgʻillari va ukasi, qarindoshlariga boʻlib berishi natijasida mayda hokimliklar paydo boʻlgan. Elbarsxon vafotidan keyin uzluksiz oʻzaro nizolar sababli xonlar tez-tez almashib turgan. XVI-asrda Xiva xonligini Sulton Hojixon (1516), Husaynqulixon (1516), Soʻfiyonxon (1516-1522), Bujaqaxon (1522-1526), Avaneshxon (1526-1538), Alixon (1538-1547), Akatoyxon (1547-1556), Yunusxon (1556-1557), Doʻstxon (1557-1558), Hoji Muhammadxon (1559-1602)lar boshqarganlar. Bu davrda xalq, Elbarsxon avlodlari oʻrtasidagi oʻzaro qirgʻinlaridan tashqari Buxoro va Xiva xonligi oʻrtasida urushlar azobini ham tortishga majbur boʻlgan. Buxoroliklar Ubaydullaxon va Abdullaxon II hukmronlik davrlarida (1537- 1538; 1593; 1595-1598) Xorazmga hujumlar qilib, qisqa vaqt Xiva xonligini Buxoroga boʻysundirganlar. Bu urushlar va XVI-asrning 70-yillarida Amudaryo oʻzanining oʻzgarib, Kaspiy dengiziga oqmay qoʻyganligi ham Xorazm iqtisodiyotiga salbiy taʼsir koʻrsatgan markazlashgan boshqaruv tizimi vujudga kelgan. Yangi boshqaruv tizimining vujudga kelishi yer egaligining shakillanishi bilan ham bog'liq bo'lib, xonlik hududida hokimyat katta yer egalari qo'liga o'ta boshlagan. Shu bilan birga avvaldan mavjud bo'lgan kam sonli qabila va oqsaqollari: xon maslahatchilari hisoblangan beshta inoq, ikkita qabila aslzodalari va otaliqlar saroyda xon atrofidan o'rin egallashi kabi ayrim tartiblar saqlanib qolgan. 1643-1663-yillarda hukmronlik qilgan Abulg'ozi Bahodirxon mamlakatda bir qator islohotlar o'tkazib, hokimyatni mustahkamlashga katta e'tibor qaratgan. Mamlakatda mavjud vaziyatni inobatga olgan holda etnik ziddiyatlarni bartaraf etish va barqaror ichki muhitni yaratish maqsadida, etnik guruhlarga alohida hudud hamda boshliqlar tayinlagan. Ularni Buxoro bilan chegara hudud bo'lgan Darg'onotadan tortib, to Oroldengiz hududlarigacha bo'lgan yerlarga joylashtiragan. Abulg'ozi Bahodirxon mamlakatda markazlashgan boshqaruv tizimini o'rnatishga harakat qilgan va shu yo'lda yuqori mavqe va imtiyozlarga ega bo'lgan turkman yo'lboshchilarini boshqaruv huquqidan mahrum qilgan hamda ularning yer va mulklarini davlat tasarrufiga o'tqazgan. 26 Shu o'rinda aytib o'tish joizki, 1623-1643-yillarda Xiva xoni bo'lgan Isfandiyorxon davlatni boshqarishda tukman qabila boshliqlari yordamiga tayangan hamda ularga katta imtiyoz va vakolatlar bergan. Natijada mamlakatda xonning bu siyosatidan norozlik kuchaygan. Isfandiyorxonning mana shu siyosati uning keyinchalik o'ldirilishiga sabab bo'lganini ham ko'rishimiz mumkin27. Abulg'ozi Bahodirxon hukmronligi davrida xonlikda yuqori lavozimlarga o'zbek urug'laridan bo'lgan shaxslar tayinlangan hamda mamlakat hayotida ularning mavqeyi ortib borgan. Abulg'ozi Bahodirxonning Xiva xonligida o'tkazgan ma'muriy islohotiga ko'ra, 360 nafar o'zbek urug'lariga mansub bo'lgan shaxslar saroyda turli lavozimlarga tayinlangan. Xon ushbu tayinlanganlarning 32 nafarini esa saroydagi eng yuqori mansab va lavozimlarga tayinlaganini Shermuhammad Munis o'z asarida: "ular ikki shayx ul-islom, ikki qozi, bir rais Said ota avlodidan, bitta mutavalli, bitta naqib, to'rtta otaliq, to'rtta inoq, to'rtta mirob, to'rtta parvonachi, ikkita oqo, ikkita arbob, to'rtta chig'atoyi inoqi, bitta vazir, bitta mehtar va qushbegi. Mehtar hamda qushbegi kun-u tun xon xizmatida bo'lgan" deb keltirib o'tgan28. Lekin uning O’g’li Anushaxon (1663-1687) davrida ham Buxoro va Xiva O’rtasidagi urushlar davom etdi. Bu davrda Xiva qo’shinlari Buxoro, Samarqand, Qarshiga hujm qilib turdilar. 1685-yilda G’ijduvon yaqinidagi qo’shni hududlarga bosqinchilik yurishlarini uyushtira boshladi. Xiva qo’shinlarining bosqinchilik yurishlari va ularning Buxoro xonlariga bergan yordamlari tufayli 1740-yilda Eron shohi Nodirshoh Xorazmni butunlay o’ziga bo’ysundirdi. 1741-yilda ko’tarilgan qo’zg’olon sababli Xiva eroniylar zulmidan ozod bo’ldi. Lekin Nodirshohning o’g’li Nasrullo katta qo’shin bilan Xorazmga kelgach, Nuralixon (1741) taxtni tashlab 26 Шерипов У. Хива хонлиги тарихи (1511-1920 йй). Тарих фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертацияси -Урганч: 2009. -44 б. 27 O'zbekiston tarixi. Mualliflar jamoasi. - Toshkent:Donishmand Ziyo- 2020. - 278-280-bet 28 www.openscience.uz qochdi va eroniylar (1747-1790-1804) davrida Xiva xonligida markaziy hokimiyat mustahkamlanib, xonlikdagi iqtisodiy ahvol yaxshilandi. Bu XIX asr boshlarida qo’ng’irotlar sulolasining hokimiyatni rasman egallashlariga zamin bo’ldi. 1804-1806 yillarda hukmronlik qilgan Eltuzarxon inoq Xiva taxtiga o’tirgan qo’ng’irotlar sulolasining birinchi xoni hisoblanadi. Uning vorisi Muhammad Rahimxon I (1806-1825) Xiva xonligini birlashtirishni nihoyasiga etkazdi. 1811-yilda bo’ysunmas orolliklar-qoraqalpoqlarni ham Xiva tarkibiga qo’shib oldi. U o’tkazgan siyosiy, iqtisodiy, ma’muriy islohotlar natijasida boshqaruv tizimi shakllanib soliqlar tartibga tushdi. Xazina daromadlari ko’paydi. Olloqulixon (1825-1842), Rahimqulixon (1842-1845) va Muhammad XVI-XIX asrlar davomida Xiva xonligi hududlari doimo oʻzgarib turgan. Dastlab xonlik hududi Xorazm vohasidagina joylashgan boʻlsa, keyinchalik uning chegarasi janubda Eron va Marvgacha, shimolda Ural daryosigacha boʻlgan yerlarga choʻzilgan, sharqda Buxoro amirligi, gʻarbda esa Kaspiy dengizi qirgʻoqlarigacha yetgan. Ruslar bosqinidan keyin Amudaryoning chap qirgʻogʻida 62237,2 km² yer maydoniga ega kichik vassal davlatga aylanib qolgan. Xiva xoni Asfandiyorxon (1910-1918) Rossiyadagi oʻzgarishlar sabab Xiva xonligida zulmni kuchaytirgan. Shu bilan birga Rossiya hukumati talabi bilan 1910-1913-yillarda vazir Islomxo’ja boshchiligida islohotlar oʻtkazishga harakat qilgan. 1914-1916-yillarda soliqlarning koʻpayishi, iqtisodiy ahvolning ogʻirlashishi sababli xalqning norozilik harakati kuchaydi. 1917-yilda Rossiyadagi fevral inqilobi taʼsirida Yosh xivaliklar va boshqa siyosiy kuchlarning talabi bilan Asfandiyorxon majlis chaqirish va nozirlar kengashini tuzish toʻgʻrisidagi manifestga imzo chekkan. 1917-yil oxirlarida Xiva xonligidagi sovetlarga moyil kuchlarning olib chiqib ketilishi majlisning tugatilishiga asos boʻlgan. 1918-yilning yanvarida soʻnggi rus askarlarining Xiva xonligidan chiqib ketishi Junaidxon Xiva shahrini egallashiga imkon bergan. Asfandiyorxon Junaidxon qoʻlida qoʻgʻirchoq hukmdorga aylanib qolgan. Siyosiy oʻyinlar sababli 1918-yil oktabr oyida Junaidxon tomonidan Asfandiyorxon oʻldirilgan va soʻnggi xon Said Abdullaxon (1918-yil oktabr — 1920-yil 2-fevral) taxtga chiqarilgan. Bu davrda Xiva xonligi mustaqil davlat sifatida faoliyat yurgizgan. Yosh xivaliklar qizil armiyaning yordami bilan 1920-yil 2-fevralda Sayd Abdullaxonni taxtdan tushirishgan va Xiva xonligi tugatilganligini eʼlon qilishgan29. Xonlikda qonun chiqaruvchi hamda ijro hokimyat ham xonning o'z qo'lida bo'lib, da'vo ishlari va har qanday arzlar to'g'ridan to'g'ri xonga qaror chiqarishi uchun keltirilgan, shunday bo'lsada, Xiva xonligida oliy organ hisoblangan "Kengash" faoliyat ko'rsatgan. Kengash tarkibi o'zgarib turgan va turlicha "mashvarat", "majlis" deb ham atalib faqat Muhammad Rahimxon I davridagina doimiy faoliyat ko'rsatuvchi oliy davlat organiga aylantirilgan30. Davlatni boshqarish monarxiya shaklida bo'lib, xonlikdagi mansab va huquqlar avloddanavlodga o'tib borgan. Xonning atrofidagi mansabdor shaxslarning ham huquqlari ular vafotidan keyin meros sifatida avlodlariga qoldirilgan. Xiva xonligida lavozimga tayinlash yoki viloyat, shahar boshqaruv ishini topshirishda o'sha shaxsning layoqatiga ham e'tibor berilganligini ko'rishimiz mumkin. Xususan. Elbarsxon va uning ukasi Bilbars Vazir hamda Urganchni egallagach, akamivachchasi Amnakxonning farzandlariga Urganch boshqaruvini topshirganligi ham bejiz emas. Chunki ular ishonli hamda boshqaruvchilik qobilyatiga ega bo'lgan munosib shaxslardan bo'lgan. Bundan tashqari, xonning qarindoshlari yoshi katta yoki kichikligi hamda xonga qarindoshligi uzoq yoki yaqinlgiga ko'ra ham shahar va viloyatlar boshqaruvi berilgan31. 29 Аллаева Н. Хива хонлигининг дипломатияси ва савдо алокалари (XVI-XIX асрлар). Тошкент: Akademnashr, 2019. – 144 б 30 Мадримов Х. Хива хонлигининг давлат тузуми ва хукук манбалари. Юридин фанлари номзоди илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертация -Тошкент. 2012. - 54 б. 31 . Аллаева Н. Хива хонлигининг дипломатияси ва савдо алокалари (XVI-XIX асрлар). - Тошкент: Akademnashr, 2019. - 143 б. 2.2. Oliy hokimiyat organlari va ularning vakolatlari Abulg‘ozi Bahodirxon asaridan iqtibos keltiradigan boʻlsak, ularni o‘z davri nuqtai nazaridan talqin etadilar. Jumladan, H. Vamberi oliy hokimiyat organi va ma’muriy apparatni quyidagi tartibda ko‘rsatadi: «xon, inoq (4) – xonning 2 tug‘ishgan ukasi va 2 qarindosh-urug‘idan, naqib – payg‘ambar avlodidan sanalgan ruhoniy ota».XVI–XVIII asr Xiva xonligi davlat boshqaruvi to‘g‘risida bizgacha juda kam ma’lumot yetib kelgan32. 32 O‘sha davrlardagi shayboniy yoki ashtarxoniylar davlati yoinki keyingi davr Xiva xonligi davlat qurilishini tipiklashtirish esa, masalaga g‘ayriilmiy yondashish hisoblanadi. Shuning uchun biz mazkur uch asr davomidagi Xiva xonligi oliy, markaziy va mahalliy organlari tizimi haqida yozma manbalar va xonlar farmonlari, qozixona hujjatlari singariarxiv materiallarida keltirilgan mansablar, shuningdek meros huquqi,jinoyat ishlari va jazo hukmlarida keltirilgan atamalar asosida fikr yuritish joiz.Davlat boshlig‘i, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat egasi xon hisoblangan.U xonlikdagi oliy mansabdor shaxs va oliy hokimiyat egasi bo‘lib,o‘z navbatida oliy qo‘mondon sifatida harbiy sohani idora qilgan. M.Yo‘ldoshev asarida «Xiva xonligi mutlaq yakka hokimlik davlati bo‘lgani uchun oliy sud hokimiyati xon ixtiyorida bo‘lsa-da, biroq shunga qaramay, qozi kalon ham bor edi» deyiladi. Bu borada shuni ta’kidlaymizki, islom ahkomiga suyangan oliy sud hokimiyati rasman xon vakolatida bo‘lgan emas. Mutlaq hokimlik imtiyozlaridan foydalangan xon millat otasi sifatida faqat oliy jazo to‘g‘risidagi hukmlarni ko‘rib chiqqan va unga o‘zgartishlar kiritgan. Qozilarning muhim ishlar yuzasidan hukmlarini tasdiqlash va bekor qilish vakolatiga ega bo‘lgan33. Oliy hokimiyatni shakllantirish jarayonini an’ana va odatlar bilan tartibga soluvchi muayyan tartib amal qilgan. Jumladan, mamlakatni boshqarayotgan xon vafot etgantaqdirda, dastlab butun mamlakatga sobiq xonning vafot etganligi e’lon 32 Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. — Тошкент: Чўлпон, 1992. – 192 б. 33 Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. ― Тошкент: Ўздавнашр, 1959. – Б. 70. qilingan va so‘ng yangi xon saylangan.Barqaror vaziyat hukm surgan davrlarda aksariyat hollarda fikrlar xilma-xilligi asosida yangi xonni saylash marosimi o‘tkazilgan. Xonlikka nomzod shaxsga qo‘yiladigan talablar mamlakatdagi vaziyatga qarab belgilangan. Taxtni egallashga asosan hokimiyatni boshqayotgan xon oilasi vakili, sobiq xonning avlodidan taxt vorisi bo‘lgan shahzoda haqli hisoblangan. Xon hokimiyati barcha davrlarda ham meros tariqasida o‘tgan. Xususan, dastlabki davrlarda xonlik taxti sulolaviy an’anaga ko‘ra o‘zaro kengashgan holda xon sulolasining yoshi ulug‘ vakiliga o‘tgan. Yangi xon saylangunga qadar ananaga muvofiq holda mamlakat yoshi ulug‘ yoki katta siyosiy va harbiy tajriba hamda salohiyatga ega sulton tomonidan idora etilgan.Jiddiy boshqaruv qarorlari esa,sulola a’zolaridan iborat kengash tomonidan chaqirilgan. Hoji Muhammadxon (1559 - 1602) davriga kelib, taxt meros tariqasida otadan katta o‘g‘ilga o‘tgan. Xonlik boshqaruvida barcha davrlarda oliy mansabdor shaxs hisoblangan xon bilan birga, oliy organ sifatida “kengash” ham faoliyat ko‘rsatgan.Uning yig‘ilishlarida “mashvarat”, “majlis” deya nomlangan. Tarkibi turli davrlarda o‘zgarib turgan.Abdulg‘ozining yozishicha, davlat asoschisi Elbarsxon qaror qabul qilishda qo‘l ostidagi barcha urug‘ oqsoqollari bilan kengash o‘tkazgan. Keyinchalik Abdulg‘oziyxon bu kengashning tartibini mukammallashtirgan. Qo‘ng‘irotlar sulolasi asoschisi Muhammad Amin ham “maxsus kengash”ga tayanadi.Biroq u qisqa muddatgina Avaz inoq (/1790-1804) tomonidan tugatilgan.Sayyid Muhammad Rahimxon I(1806-1825) davrida doimiy,yangicha tartib kasb yetgan oliy davlat organiga aylangan.u oliy va markaziy boshqaruvni amalga oshiruvchi mansabdor shaxslardan iborat oliy ijroiyava boshqaruv organi hisoblangan. Hududiy boshqaruv davrida ,ya’ni XVII asrga kelib, xon mamlakatda mutlaq oliy hokimiyatga ega bo‘lishi bilan oliy boshqaruv ishlari ko‘riluvchi kengash faqat poytaxt saroyida faoliyat ko‘rsatadi.Shu nuqtai nazardan, u manbalarda “oliy kengash” deb ham atalgan.Mazkur kengash tarkibi xon, oliy va markaziy mansabdor shaxslar, kotibdan iborat bo‘lgan.Ayrim hollarda mahalliy hokimlar ham qatnashgan.Oliy kengashning faoliyatiga bevosita to‘xtaladigan bo‘lsak, uning yig‘ilishlari joriy yil boshida va oxirida, shuningdek lozim topilgan hollarda, odatda ish kuni tugagandan so‘ng chaqirilgan. Odatda, majlisning muhokama jarayonida fikr erkinligi tamoyili amal qilib, tegishli masala yuzasidan har bir mansabdor shaxs o‘z fikrini bildirish huquqiga ega bo‘lgan. Kengash a’zolari yakdil qarorga kela olmagan hollarda, xon muayyan masalaga aniqlik kiritish va bu haqda qaror chiqarish huquqiga ega bo‘lgan. Bunda majlis so‘ngida kelingan to‘xtam xonga ma’lum qilingan va xon lozim topilgan u yoki bu qarorni qo‘llab-quvvatlagan.Oliy Kengash ish faoliyatida davlat va jamiyat ahamiyatiga molik masalalar ko‘rib chiqilib, tegishli qaror chiqarilgan. Jumladan, xazina kirim-chiqimlari, tashqi mudofaa va harbiy yurishlar, xon mamlakatdan uzoqda paytida fuqarolar arzini tinglash kabi vakolatlarni bajargan34. Harbiy harakatlar masalasida xon davlat manfaatidan kelib chiqib, mazkur kengash qarorini dalillashi, kengash a’zosi hisoblangan mufti fatvo berishi va boshqa a’zolar o‘z fikrini bildirishi lozim bo‘lganKengash faoliyatida mamlakatda hokimiyatni boshqarayotgan xon vafot etgan taqdirda yangi saylanuvchi xon nomzodini ilgari surish va uning taxtni egallashiga ovoz berish hollari ham ko‘plab uchraydi.atalgan.Mazkur kengash tarkibi xon, oliy va markaziy mansabdor shaxslar,kotibdan iborat bo‘lgan.Ayrim hollarda mahalliy hokimlar ham qatnashgan35. Oliy kengashning faoliyatiga bevosita to‘xtaladigan bo‘lsak, uning yig‘ilishlari joriy yil boshida va oxirida, shuningdek lozim topilgan hollarda, odatda ish kuni tugagandan so‘ng chaqirilgan. Odatda, majlisning muhokama jarayonida fikr erkinligi tamoyili amal qilib, tegishli masala yuzasidan har bir mansabdor shaxs o‘z fikrini bildirish huquqiga ega bo‘lgan. Kengash a’zolari yakdil qarorga kela olmagan hollarda, xon muayyan masalaga aniqlik kiritish va bu haqda qaror chiqarish huquqiga ega bo‘lgan. Bunda majlis so‘ngida kelingan to‘xtam xonga ma’lum qilingan va xon lozim topilgan u yoki bu qarorni qo‘llab-quvvatlagan.Oliy Kengash ish faoliyatida davlat va jamiyat ahamiyatiga molik masalalar ko‘rib chiqilib, tegishli qaror chiqarilgan. Jumladan, xazina kirim-chiqimlari, tashqi mudofaa va harbiy yurishlar, xon mamlakatdan uzoqda paytida fuqarolar arzini tinglash kabi 34 Муҳаммад Юсуф Баёний. Шажарайи Хоразмшоҳий // Қўлёзма. ЎзР. ФАШИ. ― № 9596 35 Саййид Ҳомиджон тўра Комёб. Таворих ул-хавонин. — Тошкент: Академия, 2002. – 116 б. vakolatlarni bajargan.Harbiy harakatlar masalasida xon davlat manfaatidan kelib chiqib, mazkur kengash qarorini dalillashi, kengash a’zosi hisoblangan mufti fatvo berishi va boshqa a’zolar o‘z fikrini bildirishi lozim bo‘lganKengash faoliyatida mamlakatda hokimiyatni boshqarayotgan xon vafot etgan taqdirda yangi saylanuvchi xon nomzodini ilgari surish va uning taxtni egallashiga ovoz berish hollari ham ko‘plab uchraydi. Xulosa Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, mustaqillika erishganimizdan keyin jahonning eng qadimiy yurtlaridan biri bo’lgan Xorazmning uzoq o’tmishi, tarixini o’rganish va uni yoritish yangicha mazmunga ega bo’ldi. Bu ko’hna yurt tarixiga qiziqish uni har tomonlama o’rganish va yoritishga intilish jahonning ko’plab mamlakatlarida kuchli bo’lgan. Xorazm zaminida so’nggi bir necha asr davomida faoliyat ko’rsatgan va o’zbek davlatchilik tarixida sezilarli iz qoldirgan Xiva xonligining davlat boshqaruvi, harbiy va mudofaa tizimi kam o’rganilgan mavzular qatoriga kiradi. Mazkur kurs ishim mavzusi doirasida Xiva xonligining davlat boshqaruvi, harbiy va mudofaa tizimi masalasini mahalliy adabiyotlar, hamda chet el tarixchilari manbalari, mavzuga oid ilmiy tadqiqotlarni tahlil etib quyidagi xulosalarga keldim: Birinchidan, mavzuni tahlil etishda bir qator manbalardan, xususan Muhammad Yusuf Bayoniyning “Shajarayi Xorazmshohiy”, “Xorazm tarixi” asarlari, Abulg’ozi Baxodirxonning “Shajariyi turk”, Munis va Ogahiy Xorazm tarixiga oid bir necha asarlaridan Hamid Ziyoyevning “Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash” ( XVIII asr – XX asr boshlari), “O’zbekistonning yangi tarixi” 1-tom, boshqa bir qator asarlardan mavzuni tahlil etishda hamda yoritib berishda foydalandim Bu asarlarda Xiva xonligining ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti bilan bir qatorda xonlikning harbiy va mudofaa tizimi haqida ham qimmatli ma’lumotlar berilgan. Shunday ekan bu manbalar ushbu kurs ishi mavzusini tadqiq etishda asos bo’la oladi. Ikkinchidan, XIX asrning ikkinchi yarmida Xiva xonligi tarixiga oid manbalarni ko’rib chiqar ekanmiz, shuni guvohi bo’lishimiz mumkinki, rus tarixchilari tomonidan yozilgan manbalarda Xiva xonligining harbiy va mudofaa tizimi haqida bildirgan fikrlarida hech qanday yolg’on fikrlar va bo’rttirishlar uchramaydi. Axborot tarzida bo’lsa-da, bu adabiyotlarning qimmati shundaki, mualliflar hech bir istehola qilmay, o’zlari tarafdan bo’lgan mustamlakaning haqiqiy basharasini, oshkor va pinhon niyatlarini takabburlik bilan oshkor etganlar. Shuning uchun ham bu kabi manbalar va mahalliy mualliflar manbalarini solishtirib, tahlil etib, Xiva xonliginingdavlat boshqaruvi hamda Oliy kengash faoliyati, harbiy va mudofaa tizimini o’rganishda qimmatli ma’lumotlar bera oladigan manbalar qatoriga kiritishimiz mumkin. Uchinchidan, Xorazm tarixnavisligining yirik namoyondalaridan biri Muxammad Yusuf Bayoniydir. Bayoniyning “Shajarayi Xorazmshohiy” va “Xorazm tarixi” nomli asarlari Xorazm va O’rta Osiyo” xonliklardagi tarixini o’rganishda juda nodir manbadir. Bayoniy asarlardagi ma’lumotlar ishonchli ekaniga muallifning o’z kafolati bor. U “Tarix kitobi yozishning bir sharti bor tarixiy voqealarni yozuvchi tarafdorlik etmasdan, bo’lgan voqealarni rostlik bilan bayon etish kerak. Agar rostlik bilan bayon etmasa uning so’zlari xech bir odamga maqul bo’lmaydi” deb ta’kidlagan. Uning asarlari shu jihati bilan ham qimmatlidir. Chor Rossiyasi qo’shinlarining Xiva xonligini bosib olishgach xonlikdagi aholiga nisbatan qilgan vaxshiyliklari xususida barcha ma’lumotlar faqat Bayoniyning “Shajarayi Xorazmshohiy” asarida keltirilgan. Mavzuni tadqiq etishda Bayoniyning “Shajaraiy Xorazmshohiy” asari birinchi darajali manba ekanligi bilan ham axamiyatlidir. Shu bilan birga Munis va Ogahiyning ham nodir asarlarida mavzuga oid qimmatli ma’lumotlar berilgan. Xiva xonligining davlat boshqaruvi, devon(Oliy Kengash), harbiy va mudofaa tizimi mavzusini o’rganish va tadqiq etish jarayonida mahalliy va chet el tarixchi va olimlarining qimmatli asarlar va o’rganilayotgan davrga oid manbalardan foydalanib, ularni tahlil etib mavzuni o’rganar ekanmiz, Xiva xonligining davlat boshqaruvi, harbiy va mudofaa tizimi mavzusini o’rganish eng dolzarb muammollardan biri ekanligini anglab yetgan holda va kelgusida yanada ko’proq jihatlarini o’rganishni o’z oldimga maqsad etib belgilab oldim. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov asarlari. 1.1.Каримов И.А. Ўзбекистон келажаги буюк давлат. -Т.: Ўзбекистон, 1993. 1.2.Каримов.И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. -Т.: Шарқ, 1998. 1.3. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. –Т.: Ўзбекистон, 1999. 1. Asosiy manbalar va adabiyotlar. 2.1.Абулғози Баходирхон. Шажарийи турк. -Т.: Чўлпон, 1992. 2.2.Муҳаммад Юсуф Баѐний. Шажарайи Хоразмшоҳий. –Т.: Адабиѐт ва санъат, 1994. 2.3.Мунис. Танланган асарлар. –Т.: Ўзадаврнашр, 1992. 2.4Огаҳий. Танланган асарлар. 6 жилдлик. –Т.: Адабиѐт ва санъат, 1971. 2.5.Огаҳий. Зубдату-т-таворих. –Т.: Ўзбекистон, 2009. 2.6Муравев Н. Путеществие в Туркмению и Хиву гвардейского генералного штаба капитана Николайя Муравева. М.,1822. 2.7.Залесов Н. Посолство в Хиву капитана Никифорова в 1841 года. М.,1865. 2.8.Данилевский Г.И. Описание Хивинского ханство// Записки русского географиchеского общество. –М.: 1851. Кн 5. 2.9.Савелев П.С. Путиществие г. Базинера через Киргизскую степ в Хиву// Географ известия. -1849. 2.10.Жуковский С.В. Сношение России с Бухарой и Хивой последнее трехсотлетие. –Пг.: Б.I.,1915. 2. 11.Захарин И.П. (Якунин) Граф В.А.Перовский и его зимний поход в Хиву. Cч.II. –СПб.: Б.I.,1901. 2.11. Аҳмад Закий Валидий. Рус мустамлака сиѐсатининг моҳияти ва мақсади. Вена. 1929 й. (Б.Қосимов таржимаси) 2.12.Толстов С.П. Қадимги Хоразм маданиятини излаб. -Т.: Академия, 1964.82 2.13.Муҳаммаджонов А, Неъматов Т. Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатлари тарихига доир баъзи манбалар. –Т.: ЎзФА. 1957. 2.14.Неъматов Т. Хива билан Россия ўртасидаги муносабатлар тарихига доир баъзи манбалар. -Т.: Ўздаврнашр, 1959. 2.15.Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер егалиги ва давлат тузилиши. -Т.: Ўздаврнашр, 1959. 2.16.Ҳамид Зиѐев. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш (ХVIII – ХХ аср бошлари) Т., Шарқ, 1998. 2. 17.Ўзбекистонда ҳарбий иш тарихидан (қадимга даврдан ҳозиргача) / Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси; маъсул муҳаррир Д.Х.Зияева / - Т.: Шарқ, 2012. 2.18. Хива минг гумбаз шаҳри. -Т.: Фан, 1997,83-bet Internet ma’lumotlari: 3.1. www.khiva.uz 3.2. www.google.uz 3.3. www.pedagog.uz 3.4. www.ziyonet.uz 3.5. www.edu.uz