O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETI
KURS ISHI
Mavzu: Xiva xonligida davlat boshqaruv tizimi va kengash (devon) faoliyati
Toshkent-2023
Mundarija
Kirish.
I-BOB. O’zbek davlatchiligi tarixida Xiva xonligining tutgan o’rni va
ahamiyati
1.1 Xorazmda o'zbek xonligining tashkil topishi
1.2 Xiva xonligining vujudga kelishi va rivojlanish bosqichlari
II-BOB.Xiva xonligining davlat boshqaruv tizimi.
2.1 Xiva xonligida markaziy hokimiyat va uning faoliyati
2.2 Oliy hokimiyat organlari va ularning vakolatlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Xorazm jahon madaniyati rivojiga, umuminsoniy
qadriyatlarning takomillashuviga salmoqli hissa qo’shgan qadimiy o’lkalardan biri
hisoblanadi. Bu ko’hna yurt tarixiga qiziqish uni har tomonlama o’rganish va
yoritishga intilish jahonning ko’plab mamlakatlarida kuchli bo’lgan. Xalqimizning
o’tmishi, tarixini yoritish ishiga hurmatli Prezidentimiz Islom Karimov
boshchiligida davlat mustaqilligi qo’lga kiritilgach, haqqoniy va adolatli
yondashildi. Jahonning eng qadimiy yurtlaridan biri bo’lgan Xorazmning uzoq
o’tmishi, tarixini o’rganish va uni yoritish endilikda yangicha mazmunga ega bo’ldi.
Ma’lumki, mustaqillikgacha bo’lgan tarixnavisligimizda o’tmishning turli
davrlarida katta faoliyat ko’rsatgan tarixiy shaxslar, ayniqsa, hukmdorlar har
tomonlama kamsitilib kelinardi. Bu hol minglab yillarga ildiz otgan tariximizni
haqqoniy yoritish yo’lida to’siq edi. Vaholanki, jahon tarixida bo’lganidek,
mintaqamiz o’tmishida ham ko’plab e’tiborli zotlar yetishib chiqqan va ular yurt
ravnaqi, uning taraqqiy topishiga katta hissa qo’shib kelganlar. Endilikda bizularga
to’g’ri baho berish, dastlabki ishonchli manbalar asosida bunday tarixiy shaxslar
bilan bog’liq voqea va hodisalarni xolisona tahlil etish imkoniyatiga ega bo’ldik. Shu
o’rinda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning quyidagi so’zlari
g’oyat o’rinlidir: - “Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan
ko’p asrlar mobaynida yaratib kelingan g’oyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy
merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo’lib
qoldi”1.
Tarix sohasida amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar tufayli nafaqat tariximizning
buzib talqin etilgan sahifalari qaytadan sayqal topmoqda, balki voqealarga boy
tariximiz jahon miqyosida ham tan olinish sari o’ziga yo’l ochmoqda."Modomiki,
o’z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo’lmas ekan, biz
haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan
qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur.
1 Karimov Islom Abdug’aniyevich.O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida:xavfsizlikka tahdid,barqarorlik shartlari,taraqqiyot
kafolatlari.-Toshkent;O’zbekiston-1997,137-bet
Agar olimlarimizning ilmiy tadqiqot ishlari zamirida ana shu fikr, ana shu maqsad
bo’lmasa, ularning sariqchaqalik ahamiyati yo’q"- degan so’zlari bilan
Prezidentimiz tarixchilar oldiga ilmiy jihatdan asoslangan va haqqoniy tarixni
yaratish vazifasini qo’ydi2.
Natijada, o’zbek davlatchiligi tarixida beqiyos o’rin egallagan Xiva xonligi va
uning tarixiy o’tmishini keng miqyoda o’rganish,uni omma ahliga havola etish bilan
bog’liq bo’lgan masalalar oz muncha bo’lsada dolzarb bo’lib kelmoqda.O’z
navbatida hurmatli Prezidentimiz Islom Karimovning: “O’z tarixini bilmagan
xalqning kelajagi yo’q”-degan so’zlari muhim ahamiyatga ega.Hozirgi mustaqil
O’zbekistonda boy tariximiz, o’z navbatida yaqin o’tmishimiz bilan bog’liq bo’lgan
Xiva xonligi tarixini o’rganishga bo’lgan ehtiyoj kun sayin yanada ortib
bormoqda.Zero,davlatchilik asoslari va ular yutitgan boshqaruv diqqatga sazovor
hisoblanadi.
Mavzuning o’rganilish darajasi. Tarix, tarixiy haqiqat va uni ilmiy jihatdan
xolislik asosida o’rganish, ayniqsa uni yosh avlodga yetkazib berish bugungi tarix
fani oldida turgan eng dolzarb masalalardan biridir. O’zbekistonning bir necha ming
yillarga borib taqaladigan qadimiy tarixi, uning davlatchilik masalalari,
ajdodlarimizning moddiy va ma’naviy merosi, o’zbek xalqining shakllanishi va etnik
jarayonlar va boshqa ko’plab tariximizga taalluqli jihatlariga oid minglab nodir
qo’lyozmalar va boshqa manbalar yaratilgan. Xorazmda shakllangan o’zbek
tarixnavislik maktabi, ayniqsa, XVIII-XIX asrlarda yuksaklikka ko’tarilgan. Bu
yerda birin-ketin buyuk o’zbek tarixnavislari – Munis, Ogahiy va Bayoniylarning
jahon tarixnavisligida “Xorazm salnomalari” nomini olgan qimmatli asarlari
vujudga keladi. Bu tarixiy asarlarda Xiva xonligining xalqaro munosabatlari, ichki
va tashqi siyosati va xonlikning qo’shini, harbiy va mudofaa tizimi haqida qimmatli
ma’lumotlar berilgan. Ushbu fikr va mulohazalardan kelib chiqib aytish mumkinki,
boy o’tmishning to’la yoritilmagan mo’jaz bir qismi – Xiva xonligining XVI-XIX
2 Karimov Islom Abdug’aniyevich.Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q,Toshkent;Sharq nashriyoti,1998.24-bet
asrlardagi harbiy va mudofaa tizimini bo’lib, uni ilmiy va xolis o’rganish va
birlamchi yozma manbalar asosida tahlil etgan holda o’rganish lozim.
Ilmiy tadqiqot maqsadi. Xiva xonligining XVI-XIX asrlardagi davlat
boshqaruvi,
harbiy
va
mudofaa
tizimining
qo’shin
tarkibi,
mudofaa
inshoatlari,harbiy qurol aslahalarni ilmiy adabiyotlar va mavzu yuzasidan olib
borilgan tadqiqotlar va ularning xususiyatlari, chop etilgan adsabiyotlar tahlili bilan
birgalikda tadqiq qilishdan iborat hamda mavzuning bugungi kunda tarix fanida
o’rganilish masalalarini tahlil etish va tavsiyalar berishdan iborat.
Ilmiy tadqiqotning vazifalari. Ilmiy tadqiqotni amalga oshirish jarayonida va
uning maqsadidan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalarni bajarish maqsad qilib
olingan:
1.
Xiva xonligining tashkil topish jarayonidagi harbiy qo’shini va mudofaa
tizimini tahlil qilish;
2.
Xiva xonligining davlat va harbiy boshqaruvi va mudofaa tizimining tarixiy
asarlar, manbalarda yoritilishini chuqur o’rganish va nazariy tahlil qilish;
3.
XVII-XVIII asrlarda Xiva xonligidagi davlat boshqaruvi hamda harbiy ish
tarixini yoritib berish va uning eng asosiy jihatlarini ko’rsatib berish;
4. Xiva xonligida boshqaruv tizimining o’ziga xos hususiyatlari va uning asosiy
jihatlarini ochib berish;
5. Chor Rossiyasi tomonidan Xiva xonligiga qarshi uyushtirilgan harbiy
yurishlar vaqtida xonlikdagi harbiy holatning asosiy jihatlarini o’rganish va
tahlil qilish;
6. Chop etilgan adabiyot va darsliklarda Xiva xonligining harbiy va mudofaa tizimi
mavzularini yoritilishini masalasini tahlil etish;
7. Tadqiqot ishi yuzasidan umumiy xulosalarni ishlab chiqish shu kabi
bir qancha vazifalarni o’z ichiga qamrab oladi.
Davriy chegarasi. Xiva xongining davlat boshqaruvi, undagi kengash(devon
faoliyati)hamda harbiy va mudofaa tizimi mavzusi bo’yicha maxsus tadqiqot ishi
olib borilmagan. Lekin adabiyotlar, tarixiy asarlar va manbalarda Xiva xonligining
tarixini o’rganilgan. Mazkur mavzuni o’rganish darajasini 3 bosqichga bo’lishimiz
mumkin:
1-bosqich: Chor Rossiyasi bosqinigacha bo’lgan va undan keyingi davrlarga oid
manbalar (XVII asrdan – XX asr boshlarigacha)
2-bosqich: Sobiq Ittifoq davrida mavzuga oid tadqiqotlar (XX-asr davomida)
3-bosqich: Mustaqillik davridagi tadqiqotlar (XX asr oxiridan hozirgi kungacha).
Umumiy olganda ushbu tadqiqot ishi XVI-XIX asrlardagi Xiva xonligidagi davlat
boshqaruvi va harbiy mudofaa tizimi bilan birgalikda boshqa tarixiy jarayonlarni
ham qamrab oladi.
Tadqiqot ishining tuzilish tartibi: Ushbu kurs ishi kirish qismi, 2 ta bob,
xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati, xulosa qismidan iborat bo’lib, umumiy
olganda ushbu kurs ishi davomida foydalanilgan barcha adabiyotlarda jamiyat va
davlatchilik taraqiyotidagi uyg’unlik farqlarini ajratish, tarixning harakatlantiruvchi
omillarini tadqiq etish to’g’risida so’z yuritiladi. Kurs ishi so’ngida mavzuga oid
umumiy xulosa qilinib, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro’yxati keltirilgan.
I-Bob.O’zbek davlatchiligi tarixida Xiva xonligining tutgan o’rni va ahamiyati
1.1. Xorazmda O'zbek xonligining tashkil etilishi
Shayboniyxon bosqini arafasida Xorazm temuriy Sulton Husayn Boyqaro
boshliq Huroson davlati tasarrufida edi. Xorazmda qo’ng’irot qabilasidan chiqqan
Chin So’fi hokim edi. U rasman Husayn Bayqaro noibi hisoblanardi. 1505-yilda
Shayboniyxon, 1510-yilda esa Eron hukmdori Shoh Ismoil Xorazmni bosib oldilar.
Biroq Shoh Ismoilning hukmronligi uzoqqa bormadi. Vazir Shahri qozisi Umar qozi
yetakchiligida safaviylar hukmronligiga qarshi xarakat boshlanadi. 1511-yilda
Xorazmning mo’tabar zotlari mamlakat taxtiga Shayboniyxon avlodlaridan bo’lgan
Berka Sultonning o’g’li Elbarsxonni o’tqazishga qaror qildilar. Shu tariqa Xiva
xonligiga asos solindi. Tez orada Xiva, Xazorasp, Kat qizilboshlilardan tozalandi.
1524-yilda Shoh Ismoilning o’limi o’zbeklarning Urganchda mustahkam o’rnashib,
bu hududdagi anchagina yerlarni – Sharqda hozirgi Turkmanistonning janubiy qismi,
Eronning Shimolida Saraxs tumani, Orol va Mang’ishloqni qo’shib olishga imkon
berdi. Elbarsxon davridayoq, xonlikning siyosiy geografiyasi shakllanib bo’ldi.
Uning tasarrufiga Xorazm – Amudaryo etaklaridagi qadimiy dehqonchilik vohasi,
Shuningdek Mang’ishloqning Abulxon tog’lari, Dehiston va O’zboy atrofidagi
ko’chmanchi turkman hududlari kirgan. Xiva xonligining Sharqiy chegarasi to XX
asrgacha Amudaryo chap sohilidagi Darg’on (Darg’onota) qal’asi hududi bo’lgan3.
Elbarsxon tomonidan Xiva xonligida harbiy kuchlar va qo’shinga alohida e’tibor
berildi.
Yozma manbalarda qayd etilishicha, bu davrda eng asosiy jang qurollari o’q
va kamon bo’lgan4 .Oddiy kamon yoy shaklida egilgan qattiq yog’ochning ikkala
uchini mustahkam ip bilan tarang qilib bog’lash orqali yasalgan. Bu davrda
amonning asosi tashqi tomondan chandir, ichki tomondan silliq muguz bilan
yopishtirilgan yog’ochdan iborat bo’lgan. Ba’zida tutqichning o’rtasi va oxiri suyak
(dandon) bilan qoplangan. Bu kamonning o’qi uzoqqa otiladigan alohida, murakkab
turi edi. Shu bilan birga, murakkab tuzilishga ega kamonlarning turlari ham turlicha
bo’lgan.
Kamondan o’q uzish nafaqat o’t ochish qurollari paydo bo’lgunga qadar, balki undan
keyin ham O’rta Osiyoda muayyan masofadan turib nishonga urishning asosiy usuli
bo’lib kelgan. Bu esa XVII asr oxiri va XVIII asr boshlaridagi qabilalar
3 Ogahiy.Zubdat-u tavorix. -Toshkent;O’zbekiston.2009,16-bet
4 O’zbekistonda harbiy ish tarixidan(qadimgi davrdan to hozirgacha)O’zbekiston Respublikasi Fanlar
Akademiyasi;ma’sul muxarrirD.X.Ziyayeva/-T;2012,11-bet
yo’lboshchilarining mavqeining oshishi va iqtisodiy qudratining o’sishi bilan
asoslanadi. Ularning tayanch kuchi bevosita qabila sardoriga bo’ysunadigan otliq
askarlar hisoblanar edi. Ba’zi bir shaharlar xunarmandchilik ishlab chiqarishining
yirik markazlari edi. Hunarmandlar ushbu madaniy markazlar aholisining asosiy
qismini tashkil etgan holda, ularning bir qismini qurol-yarog’ tayyorlashga
ixtisoslashgan.
Siyosiy qudrati ko’p jihatdan qurolli kuchlarga bog’liq bo’lgan Xiva
xonligining poytaxti hisoblangan Urganchda XVIII asrning birinchi yarmida qurol
yarog’ yasash ishlari sezilarli darajada rivojlangan. Qo’shin va harbiylashgan
qismlar uchun qilichlar, xanjarlar, oyboltalar, jangovor boltalar, sovutlar,
dubulg’alar, qalqonlar va turli hildagi qurol-yarog’lar tayyorlangan. Qilich va
o’qlangan kamondan hujum vaqtida otliqlar keng foydalanganlar. Kamondan qamal
qilingan shaharliklar ham qal’a devorlarida turib, unumli foydalanganlar. Binobarin,
kamon va o’qlar turli shakl va o’lchovda tayyorlangan. Tadqiq qilingan tarixiy
manba va adabiyotlarda kamonning o’lchovi o’qining uzunligiga muvofiq kelishi
haqida fikr bildirilgan 5.
Shuningdek, o’q otar qurollar – taxshanlar ham qo’llanilgan. Lekin
taxshandozlar XVI-XVIII asrlardagi harbiy to’qnashuvlarning ishtirokchilari
sifatida kamdan kam hollarda tilga olinadi. Kamon va o’qlarni olib yurish uchun
ustalar sadoq yasaganlar. Aslzodalarga mo’ljallangan sadoqlar qimmatbaho
charmdan tayyorlangan. Ma’lumki, kamondan otish uchun o’q uyacha (chuqurcha)
vositasida ipga mustahkamlangan. O’qlar turli shaklda bo’lishi mumkin edi.
Yog’och, poynak va qush patidan yasalgan o’qlar keng tarqalgan. Ba’zida o’q
yasashda qush patidan foydalanilgan. Yog’och o’qlar turli turdagi daraxtlardan
tayyorlangan, jumladan, qayindan yasalgan o’qlar tilga olinadi. Paykonlar
belgilangan vazifasiga ko’ra turli tuman bo’lgan. O’qning uzunligi kabi unga
suqulgan patlar ham turli shaklda edi. Neftga shimdirilgan matoni o’qqa o’rash
orqali yondiruvchi o’qlar ham tayyorlangan. Qamal qilinganlar qal’a devorlaridan
5 Кун А.Л. Поездка по Хивинскому ханству в 1873 г // ЗИРГО. – Т. 10. — СПб., 1874. – С. 47-58.
turib qamal qiluvchilarni o’qqa tutish uchun ulardan foydalanganlar. Qamal
qilayotganlar esa qamal qilinayotgan shaharda yong’in chiqarish maqsadida
yondiruvchi o’qlar otganlar. O’qning o’rtacha qancha masofaga otilishidan amalda
jang oldidan qo’shinning joylashgan o’rnini, ba’zida esa umuman masofani aniqlash
uchun foydalanilgan. O’qlarning uchi suyak (dandon) yoki metalldan yasalgan.
Metall uchlar turli shakllarda tayyorlangan va shakldan kelib chiqib, turli
maqsadlarga, masalan, ayrimlari sovutlarni teshib o’tishga mo’ljallangan. O’qlar va
ularning uchlari hunarmandlar tomonidan maxsus yasalgan. Shu bilan birga,
mutaxassis bo’lmagan ba’zi kishilar ham o’z bilganlaricha kamon va o’q yasaganlar.
Sovut va zirhlar (jiba, sovut, javshan) jangchi tanasini sovuq va o’t ochar qurollardan
himoya qilgan6.
Hunarmandlar tomonidan tayyorlangan qalqonlar ham turli-tuman ko’rinishda
bo’lgan. Yog’och qalqonlar qal’alar qamali vaqtida qo’shin huzurida bo’lgan
hunarmandlar tomonidan tayyorlanishi mumkin edi. Metall bilan ziynatlangan,
nisbatan ishonchli qalqonlar ham tayyorlangan. Lekin, xususan zamondoshlarining
e’tirofiga ko’ra, yaxshi merganlar bo’lgan “Xorazm yigitlari tomonidan otilgan
o’qlar” bunday qalqonlarni ham ba’zida teshib o’tgan. “Ular shunaqangi yaxshi
otar edilarki, - deb yozadi Bobur, - ularning o’qlari bir necha marta qalqon va
sovutni, ba’zida hatto ikki qat sovutni ham teshib o’tgan edi”7
Harbiylarning boshini dubulg’a himoya qilgan. Dubulg’a turli shaklda, kigizdan
tikilgan, shuningdek, sovut to’ri osilgan yoki osilmagan metalldan yasalgan bo’lishi
mumkin. Lashkar yo’lboshchilari jangovor otlarining tanasi zirh bilan himoya
qilingan. Ularning bir qismi xonlikka Yevropadan keltirilib, “farangiy” –
“yevropalik” deb yuritilgan. Metallga o’ralib, yevropacha zirh yopilgan otga askar
viqor bilan o’tirgan. Qurol-aslaha ustasining otiga yasaydigan qurol turidan kelib
chiqib, kasbining nomi ham qo’shib aytilgan. Chunonchi, qalqonsoz usta, sadoqsoz
6 Ўзбекистонда ҳарбий иш тарихидан (қадимга даврдан ҳозиргача) / Ўзбекистон Республикаси Фанлар
Академияси; маъсул муҳаррир Д.Х.Зияева / - Т.: Шарқ. 2012, 13-б.
7 Аллаева Н.А. Дипломатия Хивинского ханства (XVI-XIX вв.). — Ташкент: Литературные искры, 2018. — 272 с.
usta, o’qchi usta va hakozo. “Maktubod va asnod” qo’lyozma to’plamiga kiritilgan
insholardan birida Shayxim Qo’rchi degan kishining qo’rxona boshlig’i lavozimiga
tayinlanishi haqidagi buyruq saqlangan. Bu hujjatda qayd etilishicha, o’qchi,
kamonsoz, qilichsoz ustalar qo’rchining qo’l ostida qurol yasaganlar.
O’tochar qurollarning keng yoyilishi va takomillashuvi bilan chopadigan va
otadigan qurollarning hususiyati ham o’zgarib bordi. O’q kiyim boshni nisbatan
nisbatan oson teshib o’tganligi tufayli uning shakli bir necha marta o’zgargan. Lekin
XVI asrda ham oldingi asrlarda ma’lum bo’lgan qurol va qalqonlardan foydalanishda
davom etganlar. Yoy-andozlar esa, miltiq qo’llana boshlangandan keyin ham
qo’shinning asosiy tayanchi bo’lib qolavergan. Jangda shuningdek, zarba berish
uchun qo’llaniladigan qadimiy qurol-cho’qmordan ham foydalanilgan. U bir uchida
tasma yoki zanjir bilan osilgan metall soqqa, ikkinchi uchida qo’lga taqiladigan
ilmoq bo’lgan qisqa tayoq shaklida edi. Nayza-yog’ochdan yasalgan uchlik uzun
qurol, tarqoq va zich hujum vaqtida qo’llanilgan. Nayzalar uzun va qisqa dastali
bo’lgan. Otliq nayzabardorning harakati ko’p jihatdan otning kuchiga bog’liq edi.
Harbiy janglarda, yurishlarda otlar va otliq qo’shin muhim rol o’ynagan.
Qimmatbaho zeb berilgan qurollar kabi otlar ham hadya vositasi hisoblangan.
Bundan tashqari janglarda qilichning ahamiyati ham katta edi. Shu bilan birga yaqin
masofadagi jangda jangovar boltadan ham foydalanilgan.
Yozma manbalardan ma’lum bo’lishicha, jangchilarning deyarli hammasi qurol-
aslaha va harbiy kiyim-bosh bilan ta’minlangan. Muhammad Solihning guvohlik
berishicha, o’zbek sultonlari lashkari safidagi sovutsiz jangchilar o’z tanasini kigiz
bilan o’ralib himoya qilganlar. Oliy hukmdorga mo’ljallangan urush qurol-yarog’lari
qimmatbaho toshlar va nafis naqshlar bilan ziynatlangan. Xorazm hududidagi safari
taassurotlarini tasvirlagan ingliz Antoniy Jenkinson shunday yozadi: “26-dekabrda
menga xon huzuriga kirish amr qilindi. Men unga rus podshohining maktubini
topshirdim. Xon a’yonlari oldida mendan bizning miltig’imizdan otishga majbur etdi
va o’zi ham ulardan otib, mashq qildi8 “
8 Ўзбекистонда ҳарбий иш тарихидан (қадимга даврдан ҳозиргача) / Ўзбекистон Республикаси Фанлар
Академияси; маъсул муҳаррир Д.Х.Зияева / - Т.: Шарқ. 2012, 116-б.
XVI asrning oxirlariga kelib, artilleriya to’plarini yasash nisbatan takomillasha
boshladi va harbiy xarakatlarda ham mahalliy ustalar tomonidan yasalgan to’plardan
keng foydalanila boshladi. To’plar mustahkam, ular o’lchovi esa ko’p yoki kam
darajada birxillasha bordi. Asr oxirlariga kelib, harbiy xarakatlarda asosan mahalliy
ustalar yasagan to’plardan foydalanilgan.
Yevropacha to’p-faranglar kamdan-kam hollarda ishlatilardi. Bu artilleriya
to’plari ishlab chiqarishda muayyan siljishlar sodir bo’lganidan guvohlik beradi. Shu
bilan birga, zarbzan, ra’d, zambarak, manjaniq, toshotar va boshqa avvalgi asrlarga
mansub qurollar ham baravar ishlatilgan devor teshadigan hamda otadigan texnika
va artilleriyalardan foydalanilgan. Harbiy texnikada yoqilg’i sifatida neftdan
foydalanilgan. Qal’a devorlaridan turib urishganda dushmanga neft shimdirilgan
latta o’ralgan yonuvchi o’qlarni yog’dirganlar, bu o’sha davr uchun “daxshatga
soluvchi qurol” hisoblangan.
O’rta Osiyoda XVIII asrning ikkinchi yarmi – XIX asr boshlarida xonliklarning
ichki va tashqi siyosatida, o’zaro munosabatlarda harbiy qo’shin muhim ahamiyat
kasb etgan. Avvalo shuni ta’kidlash joizki, XVIII asrning ikkinchi yarmiga kelib
xonliklardagi qo’shin asosan nomuntazam xarakterga ega bo’lgan, ular ichki va
tashqi xavfni bartaraf etishga qodir emas edi. Natijada, XIX asr boshlarida O’rta
Osiyo xonliklari qo’shini muntazam va nomuntazam qismlardan tashkil topgan
harbiy kuchga aylandi. XIX asr boshlariga kelib, xonlik hukmdorlari o’z
qo’shinlarini yaxshilash, uning tarkibida muntazam qismlarni tarkib toptirish
borasida ko’p sa’y harakatlarni amalga oshirdilar. XIX asrning birinchi yarmida
Buxoro va Qo’qonda kuzatilagni kabi, Xivax onligida ham muntazam harbiy tashkil
etish borasida bir qator ishlar amalga oshirildi9.
9 Аллаева Н.А. Дипломатия Хивинского ханства (XVI-XIX вв.). — Ташкент: Литературные искры, 2018. — 272
с.
1.2. Xiva xonligining vujudga kelishi va rivojlanish bosqichlari
Xonlik tarixini siyosiy, huquqiy va boshqa mezonlarga ko‘ra 5 ta bosqichga
ajratish, shuningdek sulolaviy boshqaruv tizimi, siyosiy tuzum va huquqiy tizimda
yuz bergan o‘zgarishlarga ko‘ra nisbatan yirik 3 ta bosqichni ko‘rsatish mumkin.
Masalaga bunday yondashuv uni tizimli o‘rganishni ta’minlashi shubhasiz. Birinchi
tasnifga ko‘ra bosqichlarga quyida qisqacha tavsif keltiriladi:
Birinchi bosqich xonlikning vujudga kelishi va shakllanish davrlarini
(1512/1515–1621-y.y.) o‘z ichiga oladi. XVI asr boshlarida siyosiy jarayonlarning
jadallashuvi
Xorazmda
hokimiyatning
tez-tez
o‘zgarishiga
olib
keldi.
1512–1515-yillarda Xorazm o‘zbek xonlari hukmronligidagi mustaqil davlat bo‘lib
qoladi. Poytaxt Xiva shahriga ko‘chirilishi natijasida tarixshunoslikda «Xiva
xonligi» nomi bilan atala boshlandi.
Ikkinchi bosqich – bu davrda barqarorlik yuzaga kelib, davlat markazlashadi va
mustahkamlanadi. Biroq bu – qisqa davrni o‘z ichiga olgan bosqich hisoblanadi. U
1621/1623–1687-yillarni o‘z ichiga oladi va unda mamlakatni hududini kengaytirish,
ichki tarqoqlikni tugatish, davlat hokimiyatini markazlashtirishga qaratilgan
islohotlar amalga oshiriladi.
Uchinchi bosqich – bu davr (1687–1770-y.y.)da Anushaxon vafotidan so‘ng
ichki beqarorlik, XVIII asr birinchi yarmida yuz bergan siyosiy inqiroz sharoitiga
to‘g‘ri
keladi.
Bu
davrda
xonlikning
ichki
qudrati
juda
zaiflashadi.
1740–1747-yillarda xonlik Eron, undan so‘ng qisqa muddatda Buxoro davlati
ta’siriga tushib qoladi. Shu vaqtdan boshlab Xivada tez-tez o‘zgarib turgan xonlar
davlatda hal qiluvchi kuchga ega bo‘lmay qoladi.Natijada Shayboniylar sulolasi
hokimiyatni qo‘ldan boy beradi.
To‘rtinchi bosqich – bu bosqich 1770–1873-yillarni o‘z ichiga oladi. Bu davrda
Xivada o‘zbeklarning qo‘ng‘irot urug‘idan bo‘lgan inoqlar hokimiyatni egallaydi.
1770-yili Xorazmda hokimiyat amalda qo‘ng‘irot sulolasi vakili Muhammad Amin
inoq qo‘lida mujassamlashadi. Shunday qilib, XVIII asrda Xivada taxtning meros
tariqasida egallanishi, ya’ni «xon ko‘tarish o‘yini» tugaydi hamda yangi hukmron
sulola – qo‘ng‘irotlar faoliyati boshlanadi. Muhammad Amin o‘g‘li Eltuzar inoq
qo‘ng‘irot urug‘idan birinchi bo‘lib o‘zini xon deb e’lon qilgan va rasmiy ravishda
mamlakatni boshqargan. Muhammad Rahimxon I davrida xonlik markazlashadi va
mustahkam davlatga aylanadi. Davlat boshqaruvi sohasida ko‘pgina islohotlar
amalga oshiriladi. Olloqulixon davlatni mustahkamlashga erishadi. Uning davrida
mamlakatda ichki va tashqi savdo aloqalari rivojlanadi. Shu bosqichning oxirida chor
Rossiyasi davlatining Xorazmga mustamlakachilik harakatlari boshlanadi.
Beshinchi bosqich – 1873–1920-yillarni o‘z ichiga oladi. 1873-yilda chor
qo‘shinlari Xivaga yurish qilib, shu yilning 12-avgustida chor Rossiyasi va Xiva
xonligi o‘rtasida sulh tuziladi. Xiva xonligi chor Rossiyasiga qaram mamlakatga
aylanadi. 1920-yil 2-fevralda Xivaning oxirgi xoni Said Abdullaxon taxtdan voz
kechadi. 1920-yil fevralida bolsheviklar tomonidan Xiva xonligi tugatiladi10.
Birinchi bosqichda yuzaga kelgan ichki beqarorlik, siyosiy inqiroz tufayli
mamlakat 1536/37, 1593–1596-yillarda shayboniylar (Ubaydulloxon) ta’siriga
tushib qoladi1. 1596–1598-yillarda esa Xorazm Abdullaxon shayboniyning noibi
Xudoynazar Chuhra Og‘osi tomonidan (Urganj) boshqariladi. Birinchi bosqichda
yuzaga kelgan ichki beqarorlik, siyosiy inqiroz tufayli mamlakat 1536/37,
1593–1596-yillarda
shayboniylar
(Ubaydulloxon)
ta’siriga
tushib
qoladi.
1596–1598-yillarda esa Xorazm Abdullaxon shayboniyning noibi Xudoynazar
Chuhra Og‘osi tomonidan (Urganj) boshqariladi.
Biroq ko‘p o‘tmay mahalliy hukmron sulola vakillari ilgari o‘zlari ishonmay
kelgan mahalliy turkmanlar bilan ittifoq tuzib3, Durun hokimi Dinmuhammad bin
Avanish (Amnakxonning o‘g‘li, 1525/26–1538-y.y.) boshchiligida Xorazm hududi
yana qayta qo‘lga kiritiladi va Ubaydulloxon (1533–1539-y.y.) bilan o‘rtada sulh
tuziladi. Xorazmda yana mazkur sulola vakillari hokimiyat tepasiga keladi. Shu
davrdan boshlab Xuroson yerlariIqtisodiy-siyosiy nufuzi oshishiga erishiladi.
Xorazmlik o‘zbek xonlari nazorati ostidan chiqadi. Shu o‘rinda aytish mumkinki,
Hojimxon (Hoji Muhammadxon, Aqatoyxonning o‘g‘li, 1559/60–1602-y.y.) Xivaga
ko‘chib kelgan paytdan boshlab Xiva bosh xonlar qarorgohi mavqeiga erishadi. Bu
yerda taxtga o‘tirgan xonlar «Xiva xoni» nomi ostida ham tilga olinadi. Uning
hukmronligi vaqtida yer- suv islohotlari amalga oshiriladi.
XVII asrning o‘rtalaridan boshlab, to‘g‘rirog‘i, shu asr boshlarida sulolaviy
boshqaruv tizimi o‘rnini mavqei ustun bo‘lgan qabila va urug‘ boshliqlari boshqaruvi
(vassal boshqaruv) tizimi egallaydi. Natijada markazlashgan boshqaruv yuzaga
keladi. Yangi boshqaruv tizimining vujudgakelishi katta yer egaligining shakllanishi
bilan ham bog‘liq bo‘lib, joylarda hokimiyati katta yer egalari qo‘lida to‘plana
10 Рахманова Ю.М. Общественно-политическая жизнь
Города Хивы в XVI – начале XX веков: традиции и трансформации. — Автореф. Дисс. …канд. Ист. Наук.―
Тошкент, 2009. – 29 с.
boradi. Yangi boshqaruvning ba’zi belgilari ilgaridan mavjud bo‘lib, kam sonli qabila
va urug‘ oqsoqollari (xon maslahatchilari hisoblangan 5 ta inoq, qabila aslzodalaridan
2 va undan ortiq otaliqlar) saroyda xon taxti atrofida o‘rin egallagan.
Arab Muhammadxon (Hoji Muhammadxonning o‘g‘li, 1602–1621-y.y.)
hokimiyatni boshqargan davrda ma’muriy, iqtisodiy va yer-suv islohotlari amalga
oshiriladi. Xonlikning chegara hududlarida yashovchi qalmiq va qozoq urug‘larining
hujumi bartaraf etilishi barobarida ular xonlik tarkibiga kiritiladi.
Ikkinchi bosqichda, ya’ni Asfandiyorxon (Arab Muhammadxonning o‘g‘li,
1623–1643-y.y.) davrida, aynan 1629-yilda Xiva xonligi Eronga tobe yerlarni
egallaydi. Ichki siyosatda o‘z hokimiyati tayanchi bo‘lgan turkman qabilalariga katta
imtiyozlar berishi sababli, etnik ziddiyatlar va siyosiy beqarorlik yuzaga keladi.
Tashqi siyosatda ashtarxoniylar va Eron shohi bilan yaxshi do‘stona munosabat
o‘rnatiladi. Shuning uchun ham u vafot etgach (1643-yil), ashtarxoniy Nodir
Muhammadxon 1645-yil oxirigacha uning tarafdori sifatida Xivani o‘z ta’sirida
ushlaydi. Shundan so‘nggina Abulg‘oziy to‘la ixtiyorli bosh xon sifatida Xivada taxt
tepasida o‘tiradi.
Abulg‘ozi Bahodirxon (1644–1663 y.y.) va Anushaxon (1663–1686/87-y.y.)
hokimiyatni boshqargan davrda vaziyatni o‘nglash, o‘zaro kurashlar natijasida
og‘irlashgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy ahvolni barqarorlashtirish, ichki tarqoqlikni
tugatish, xon hokimiyatini mustahkamlash va davlat qudratini oshirish, kuchli
mudofaa tizimini yaratishga qaratilgan qator islohotlar o‘tkazishga majbur bo‘ldilar.
Xususan, siyosiy-huquqiy, ma’muriy-harbiy, pul va suv islohotlari amalga oshiriladi.
Mamlakat siyosiy, iqtisodiy va harbiy sohalarda ancha yuksaladi, hokimiyat
markazlashtiriladi. Xonlikka nisbatan amalga oshirilgan barcha yurishlar bartaraf
etilibgina qolmay, bir necha bor Qarshi yurishlar qilinadi.
Abulg‘ozi Bahodirxon etnik ziddiyatlarni bartaraf etish va barqaror ichki muhitni
yaratish yo‘lida birinchilardan bo‘lib, etnik guruhlarga alohida hudud hamda
boshliqlar tayinlaydi2. Yuqori mavqe va imtiyozlarga ega bo‘lgan va eron tobeligiga
o‘tib amalda hokimiyatni boshqargan turkmanlar ustidan o‘z ta’sirini o‘rnatib, ularni
yana xonlik tarkibiga kiritadi. Orol xonligi ham Xiva xonligi tarkibiga qo‘shiladi.
Balx xoni (Subxonqulixon) elchi yuborib, Xiva xonligi tobeligiga o‘tadi.
Anushaxon Mashhad (Xuroson)ni egallab «shoh» unvonini olib, 1684-yilda Buxoro
va Samarqandda hokimiyatni egallaydi.
Ushbu bosqich xususida shuni aytish mumkinki, bu davrda xonlik ancha taraqqiy
etgan. Abulg‘ozixon davrida boshlangan islohotlar Anushaxon davrida ham davom
ettirilib, pul va suv islohotlari o‘tkaziladi. Anushaxonga nisbatan suiqasd
uyushtirilgandan so‘ng qisqa muddat siyosiy beqarorlik kuzatiladi. Otasi Anushaxon
o‘rniga taxtga o‘tirgan Xudoydodxon ikki yildan so‘ng ukasi Arangxon tomonidan
o‘ldirilib, hokimiyat egallanadi. Xudoydodxon ikki yildan so‘ng ukasi Arangxon
tomonidan o‘ldirilib, hokimiyat egalla nadi. Yangi mahalliy boshqaruv organlari va
lavozimlari ta’sis etiladi. Yirik mansabdor shaxslardan tashkil topgan «Oliy
Kengash» joriy etiladi. Chegaralar bosqichma-bosqich mustahkamlanadi. Orolbo‘yi
hududlari xonlikning shimoli-g‘arbidagi kuchli harbiy qarorgohga aylantiriladi. Bu
davrga kelib xonlik hududi Sirdaryoning Orol dengiziga quyadigan joydan to
Turkmanistondagi Kushkagacha bo‘lgan katta bir hududni o‘z ichiga11.
Ilgari inoq va otaliqlar boshliq bo’lgan urug’ oqsoqollari kengashi o’rniga,
Muxammad Rahimxon davrida Oliy kengash vujudga keldi. Ushbu Oliy kengash
Olloqulixon davrida ham faoliyat ko’rsatgan va uning tarkibiga mehtar, qushbegi,
naqib, shayxulislom, mutavalli, mirob, qozi, farmonchi, darg’a, shig’ovul,
dasturxonchi, arbob, miroxur, to’shakchi, oqo-og’o va hokazo mansab va unvon
egalari kirganlar. Xon biror bir qaror chiqarishdan oldin, doim kengash chaqirgan.
Kengashga mehtar, qushbegi, naqib, shayhulislom, devonbegi kabi nufuzli kishilar
qatnashishgan. Bu tor doiradagi yashirin kengashning qarori xonning qaroridek
ko’rsatilsada, lekin amalda bu kengash yuqori qonun chiqaruvchi, ma’muriy va sud
hokimiyati edi. Kengash ana shu kishilar ishtirokida xonlikning ichki ishlariga oid
11 Муравев Н.Н. Путишествие в Туркмению и Хиву. Част.2 М., 1822, С.61.
masalalarda qaror qabul qilardiva xonlikning boshqa davlatlar bilan bo’lgan tashqi
munosabatlariga doir masalalarni hal etardi12.
Buni o’sha davrda Xivaga kelgan ajnabiy elchilarning yozib qoldirgan ko’pgina
xotiralar tasdiqlaydi. Bu elchilarning hammasini xon, qoida bo’yicha, yuqorida
aytilgan shaxslar ishtirokida rasmiy ravishda qabul qilardi. Oliy kengash rasmiy
davlat ishlari bilan ham shug’ullanardi. Bu kengash har xaftada juma kuni ko’rinish
xonada to’plangan. Muzokaralar boshlanishi oldidan mulozimlar hozir bo’lganlarga
osh tortgan va mehmondorchilikdan keyin maslahat boshlangan. Yuqorida bayon
etilgan “Oliy kengash Xiva xonligida yagona grajdanlik va jinoiy ishlar sudi
hisoblanadi 13 ” – deb yozadi N.Muravyev bu kengashning faoliyati to’g’risida.
Xonning maslahatchilari bo’lgan oqsoqollar saroyda har kuni to’planishgan.
Oqsoqollar ma’lum bir fikrga kelganlaridan keyingina ularning qarorini mehtar
xonga bildirgan. Kengash majlisi qarornoma tuzmagan, mustaqil qarorlar
chiqarmagan. Kengash davlatning turli tuman ichki va tashqi ishlarini muhokama
qilgach, muhokama qilingan masalalar va kengashning fikri mehtar orqali xonga
bildirilgan. Xon poytaxtga kelgan mahalda, hozir bo’lganlar bomdod namozidan
chiqqan xonni qutlamoq uchun har kuni ertalabdan saroyga yig’ilishlari lozim edi.
Mehtar va qushbegi kun bo’yi mahkamalarida hozir bo’lib, o’z taxti idoralari
ostidagi mahkamalardan kelgan ishlarni qabul qiladilar, xon tomonidan beriladigan,
barcha farmoyishlar darhol shu joydan tarqatiladi14.
Xon hokimiyati o’z faoliyatida, bir tomondan ko’p sonli o’rta yer egalari va
ularning vakili bo’lgan oqsoqollarning Oliy kengashiga suyanardi. Xon saroyida
o’tkaziladigan marosimlar o’zining qat’iyligi va mustahkamligi bilan xonlikning
hamma joyida tartib hukm surishi va hamda a’yonlarning mansab va darajalariga
qarab hurmat qilishini yana bir karra ko’rsatadi. O’sha zamonda saroyda mavjud
12 O’ZFA.Sharqshunoslik institute fondi-33,2-bob,80-bet
13 ЎзФА Шарқшунослик институти, фонд 33, п.2, 82-bet
14 ЎзФА Шарқшунослик институти, фонд 33, п.2, Б.32
bo’lgan marosimlar diqqatga sazovordir, chunki ular Xiva xonligida idora usulini
ochiq oydin ko’rsatib berardi. Elchilar qabul qilish marosimida yoki boshqa muhim
marakada mansabdor ayonlar va unvon egalari ravoqda quyidagi tartibda
joylashadilar: uzun ravoqning kun yurish tomonidagi devor o’rtasida xon o’tiradi.
Xonning chap tomonida esa ayon va sarkardalar: naqib, amirulumaro, bosh inoq,
ikki mutavvali, xonning sayidlaridan bo’lgan urug’lari, shayhulislom, to’rt otaliq,
to’rt inoq, to’rt biy, to’rt mirob, uch darg’a, uch arbob, ikki oqo va uch savdogar boy
o’tiradi. Savdogarlardan ikkitasi Yangi Urganchdan, bittasi Xonqadan tashrif
buyurishar edi. Xonning o’ng tomonida, devor bo’yida tartib bilan ulamolar: qozi
kalon, qozi askar, a’lam, mufti, so’ngra ilgariroq yorliq olganlar va nihoyat
mudarrislar o’tirardi. Hozir bo’lganlar birinchisidan beshinchisigacha, beshinchidan
yettinchisigacha yoki yettinchisidan o’n uchinchisigacha tantanali marosimlar
vaqtida amaliga qarab tartib bilan o’tirishga haqlidir, bular “o’rinishli” deb ataladi.
Boshqalar biror farmoyish kutib, xon ro’parasida uzoqroqda ta’zim bilan oyoqqa
bosib turadi. Xonning ro’parasida turuvchi va o’tiradigan tayinlik o’rni bo’lmagan
shaxslarni umuman “o’rindor oqsoqollar” deb aytiladi 15 .Mansabdor, ulamo,
shuningdek, sarkarda hamda turli ayonlarni xon atrofida ma’lum tartib bilan
o’tirg’izish juda qadimdan davom etib kelgan.
V.V.Bartold o’zining “XVII asrda o’zbek xonlari marosimlari” degan kitobida
shunday bayon qiladi: “Marosimlar vaqtida saroy amaldorlari har qaysisi o’zining
unvon va martabasiga qarab ma’lum joyni egallab o’tirardi. Taxtning so’l
tomonidagi o’rin faxriyroq hisoblanardi. “Chunki o’zbek xalqida yurak chap
tomonda, degan gap bor”, shu sababdan so’l tomonga o’ng tomondan ko’proq
ahamiyat berilgan. So’l tomonda birinchi bo’lib naqib o’tirar, so’ngra esa tartib bilan
urug’ vakillari, urug’ otaliqlar va hakazolar o’tirishardi. O’ng tomonda esa birinchi
faxriy o’rinda shayxulislom, so’ngra qozi kalon, qozi askar va hakazolar o’tirishardi
15 ЎзФА Шарқшунослик институти, фонд 33, п.2, Б.7.
16”. Xiva xonligining ma’muriy apparati-moliya-soliq boshqarmasi mukammal bir
boshqarma bo’lib, birinchi o’rinda turishi bu davlat uchun xarakterli edi. Shu
sababdan bu boshqarma tepasida turuvchi amaldorlar ham davlatda birinchi o’rinda
turar edilar. Moliya va soliq boshqarmasiga uch kishi: mehtar, qushbegi va
devonbegi boshchilik qilar edi.
Tarixiy xujjatlarning guvohlik berishicha, xonlikda mehtar xondan keyin
ikkinchi shaxs bo’lgan. Masalan, N.Muravyev mehtarning vazifasini shunday
tushuntiradi: “Xon xazinasi mehtarning ixtiyorida bo’lib, daromadni hisobga olib
boradi, ajnabiy elchilarni qabul qilish va ularni boqish ham uning ixtiyorida. Xon
Xivadan safar qilgan mahalida xonlikni boshqarishni unga topshirib ketadi17 “
Ma’lum bo’lishicha, Xiva xonligida Olloqulixon davrida Muxammad Yusuf (1803-
1839) va Muxammad Yoqub (1839-1856) lar mehtarlik lavozimida faoliyat
ko’rsatganlar.
Ingliz elchisi Abbotning ma’lumotiga ko’ra, mehtarning mustaqil ravishda
muzokara olib borish huquqi ham bo’lgan 18 . Muxammad Yusuf mehtar
Olloqulixonni deyarlik barcha harbiy yurishlarida kuzatib borgan. U yoshi o’tib
qolganligiga qaramay yov bilan bilan olishuvlarda, og’ir va chigal paytlarda
navkarlarga o’zi shaxsan o’rnak bo’la olgan. Mehtar xon xazinasining daromadini
hisobga olib borish va pul solig’ini to’plashdan tashqari, xonga qarashli yerlardan va
podsholik yerlaridan don solig’i ham to’plangan. Mehtar xarajatlarni mustaqil
ravishda yozib bormagan, u qushbegi bilan birgalikda daftar yuritgan va xazina
omboriga o’zi kiritgan pullarnigina qayd etgan. Qushbegi va mehtar to’plagan
soliqlar maxsus daftarlarda qayd etilgan. Shuningdek mehtar xonlikning janubiy
qismiga boshliq bo’lib, chet ellar bilan bo’ladigan munosabatlarga mutasaddi edi19.
16 Бартолд В.В. Серемония узбекских ханов в ХVII веке. -СПб, 1909, С.301-303
17 Муравев Н.Н. Путешствие в Туркмению и Хиву. Част. 2 М., 1822, С.60.
18 Аббот.Асарлар.1-том.Б-81
19 Залесов Н. Посолство в Хиву капитана Никифорова в 1841г., 1865, С.65.
22 Залесов Н. Посолство в Хиву капитана Никифорова в 1841г., 1865, С.65.
Mehtardan keyin qushbegi turardi. U xonlikning shimoliy qismiga mutasaddi
bo'lgan.
Ogahiy “Riyoz ud-davla” asarida mehtar va qushbegi davlat ishlarini
yurgizishda doimo bir birlarini to’ldirib turuvchi, nihoyatda odil va oqil, yuqori
tabaqalar va keng xalq orasida katta obro’ va e’tiborga ega kimsalar bo’lganligini
ta’kidlagan. Qushbegi ham huddi mehtar kabi yurt ravnaqi yo’lida qator
bunyodkorlik ishlarini amalga oshirar edi. Buni “Riyoz ud-davla” ning quyidagi
jumlalaridan bilsak bo’ladi: “Hamul yil, “Madrasii oliy” kim Xevaq shaxrida Karvon
saroy bilan Pahlavon darvozaning oralig’ida voqe’durur... Hazratning farmoni bilan
bino qurilishining ish yurituvchisi Muxammad Rizo qushbegi erdi. Ul vafot
etgandan so’ng Otamurod qushbegi yangi farmon bilan ish yurituvchi etib
tayinlanib, qurilishni oxiriga yetkazdi20”. Ushbu asarda keltirilishicha Dishan qal’a
devorini bunyod etishda xonning farmoniga asosan Muxammad Yoqub mehtar va
Otamurod qushbegi bosh-qosh bo’lganlar. Qushbegi davlat arbobi, bunyodkor
quruvchi bo’lishligi bilan birga lozim paytlarda harbiy boshliq vazifasini ham
bajargan. Bu haqida ham Ogahiy “Riyoz ud-davla” da quyidagicha ma’lumotni
keltirib o’tgan: “...o’rus harbiylarining Cho’chqako’l mavzesiga kelib, qo’rg’on
solib, xusumat asbobin qurg’oni va....Otamurod qushbegining ba’zi sarkardalar bilan
ul qal’aga borib, Rusiya ahlig’a katta talofat yetkazib qaytdi 21”.
Manbalardan olingan ma’lumotlarga qaraganda, uchinchi ma’muriy shaxs –
devonbegining ahamiyati mehtar va qushbegi singari XIX asrning boshlarida soliq
va ma’muriy islohatlar munosabati bilan ancha ortgan. N.Muravyev yozadiki: “Shu
vaqtgacha saroydagi bosh amaldorlar huzurida devon va devonbegilar bo’lgan22”.
Har bir devon singari daromad ishlarini boshqaruvchi bosh devonbegi endi vazirlik
vazifasini bajaradi. Ma’lum bo’lishicha, zakot va bozorlardan tushgan soliqlarni
20 Огаҳий. ЎзФА Шарқшунослик институти қўлѐзмалар фонди. Инв N5364/II. Б.354.34
21 Махмудов М., Шерипов У. Хивинское ханство в зарубежной историографии // Вестник
22 Муравев Н.Н. Путишествие в Туркменийу и Хиву. Част.2 М., 1822, С.63.
devonbegi Matmurod (o’z mahkamasi orqali) xon saroyi ehtiyoji va, shuningdek,
harbiy xarajatlar uchun sarflar edi. Xiva xonligining ma’muriy tuzilishini o’rgangan
A.Kun yozadiki, “Mamlakatda asosiy boj-xiroj yig’uvchilar devonbegilar, qushbegi
va mehtar hisoblanadi. Ularning har qaysi birida o’z mahkamasi va ularda uch-
to’rttadan devonlari, ular orasidan biri boshliq bo’ladi. Devonlar kirim va chiqim
daftarlarini yurgizadilar23”.Xon huzurida ham maxsus devonbegi bo’lib, u xonning
rasmiy kotibi hisoblangan.
Mehtar bosh vazir sifatida davlatning tashqi munosabatlariga ham rahbarlik
qilgan. Bu sohada shig’ovul uning bevosita yordamchisi edi. Shig’ovul – ajnabiy
elchilarni qabul qilish va ularning ta’minoti bilan shug’ullangan. “Riyoz ud-davla”
dan ma’lum bo’lishicha, Olloqulixon davrida faoliyat ko’rsatgan Ibrohim shig’ovul
“o’zbakiya sipohdorlaridan ixlosi panoh, shijoat dastgoh Qorli yuzboshining
iltimosiga binoan sarkarda sifatida bir necha yuzboshi, dorug’a va otaliqlar
ishtirokida Qorri qal’asiga ko’mak uchun yuborilgan 24 ” va u nomdor lashkar
boshliqlardan bo’lgan.
Xiva xonligi boshqaruv tizimi asosan Buxoro va Qo’qon davlatlaridagidek
bo’lib farqi XIX asr boshlaridan Xon huzurida Kengash (Devon) bo’lgan. Eng
yuqori amaldorlar a’zo bo’lgan kengash vakolati cheklangan bo’lib, asosiy qarorlar
xon tomonidan qabul qilingan bo’lsada, amaldorlarning xonlik boshqaruvida mavqei
baland bo’lgan. Mansab va unvonlar xonliklarda harbiy-ma’muriy, harbiy va diniy
toifalarga bo’lingan. Inoq, otaliq, biy, amir ul-umaro, mehtar, qushbegi, beklar- begi,
devonbegi va boshqa unvon va mansablar xonlik iqtisodiy, siyosiy, moliyaviy,
harbiy hayotida muhim o’rin tutgan. Xonlikda sud ishlari asosan diniy ulamolar
qo’lida bo’lib, ularning mamlakat hayotida ta’siri kuchli bo’lgan.
XVI asrda tashkil topgan Xiva xonligini shayboniylar sulolasiga mansub
shaxslar boshqargan, hamda oliy hokimyatda ham Shayboniylar davlatida amal
qilingan "Yaso" (mo'g'ulcha "jasoq" - qonun, qaror, jazolash so'zining turkiycha
"yasoq" shakli) an'analari va shariat normalarga amal qilingan. Davlat boshqaruvida
23 Туркестанский ведомости. 1873, С.33-35
24 Огаҳий. ЎзФА Шарқшунослик институти қўлѐзмалар фонди. Инв N5364/II. Б.330.
ko'chmanchi dasht an'analari bilan birgalikda o'troq mahalliy davlatchilik usullari
ham foydalanilganini ko'rishimiz mumkin.
II Bob. Xiva xonligining davlat boshqaruv tizimi
2.1.Xiva xonligida markaziy hokimiyat va uning faoliyati
Xiva xonligi— oʻzbek davlatchiligi tarixi bosqichlaridagi Oʻrta Osiyoda
mavjud boʻlgan uchta o’zbek xonliklaridan biri (1512—1920-yillarda) hisoblanadi.
Poytaxti-dastavval Vazir shahri, keyinchalik Yangi Urganch shahri. XVI-asrning 70-
yillaridan boshlab esa Xiva shahri bo’lgan. Temuriylar tasarrufida boʻlgan Xorazm
hududini Shayboniyxon, 1505-yilda bosib olgan. Shayboniyxon vafoti (1510-yil)
dan keyin Xorazm Eron safaviylari qoʻl ostiga oʻtdi. Ularga qarshi xalq
qoʻzgʻolonlari boʻlib, unga Vazir qalʼasi qozisi Umar va Baqirgʻon qishlogʻidan
mulla Sayd Hisomiddin boshchilik qildi. Ikki yil davom etgan kurashlar natijasida
eroniylar mamlakatdan quvib chiqarilgan va xorazmliklar taklifi bilan 1511-yilda
Vazir shahrini egallagan shayboniylardan Elbarsxon Xorazm hukmdori deb tan
olingan25.
1512-yilga kelib xonlik hokimiyati koʻchmanchi oʻzbeklarning boshqa urugʻi
(shajarasi) rahbari Elbarsxon qoʻliga oʻtadi. Shu vaqtdan boshlab Xiva xonligi
yuzaga keladi, uning poytaxti turli yillarda Vazir, Ko’hna Urganch va Xiva
shaharlari boʻlgan. Xonlik tarkibiga Xorazmdan tashqari Mangʻishloq, Balxan
togʻlari, Dehiston, Oʻzboy(Uzboy) va Oʻrta Xuroson hududlari kirgan.
Elbarsxon (1511-1516) bilan birga Dashti Qipchoqdan Xorazmga kelgan
qabilalar oʻtroqlashganlar. Uning davrida xorazmliklar Turkmanistonning janubiy
qismi, Eron shimolidagi Saraxs, Orol va Mangʻishloqni egallashgan. Yangi yerlarni
25 Alimova Raxima Rusqulovna.”O’rta Osiyo xonliklarining qo’shni davlatlar bilan diplomatic va savdo-iqtisodiy
munosabatlari”,Toshkent-2017
Elbarsxon oʻgʻillari va ukasi, qarindoshlariga boʻlib berishi natijasida mayda
hokimliklar paydo boʻlgan. Elbarsxon vafotidan keyin uzluksiz oʻzaro nizolar
sababli xonlar tez-tez almashib turgan. XVI-asrda Xiva xonligini Sulton Hojixon
(1516), Husaynqulixon (1516), Soʻfiyonxon (1516-1522), Bujaqaxon (1522-1526),
Avaneshxon (1526-1538), Alixon (1538-1547), Akatoyxon (1547-1556), Yunusxon
(1556-1557), Doʻstxon (1557-1558), Hoji Muhammadxon (1559-1602)lar
boshqarganlar. Bu davrda xalq, Elbarsxon avlodlari oʻrtasidagi oʻzaro qirgʻinlaridan
tashqari Buxoro va Xiva xonligi oʻrtasida urushlar azobini ham tortishga majbur
boʻlgan. Buxoroliklar Ubaydullaxon va Abdullaxon II hukmronlik davrlarida (1537-
1538; 1593; 1595-1598) Xorazmga hujumlar qilib, qisqa vaqt Xiva xonligini
Buxoroga boʻysundirganlar. Bu urushlar va XVI-asrning 70-yillarida Amudaryo
oʻzanining oʻzgarib, Kaspiy dengiziga oqmay qoʻyganligi ham Xorazm
iqtisodiyotiga salbiy taʼsir koʻrsatgan markazlashgan boshqaruv tizimi vujudga
kelgan. Yangi boshqaruv tizimining vujudga kelishi yer egaligining shakillanishi
bilan ham bog'liq bo'lib, xonlik hududida hokimyat katta yer egalari qo'liga o'ta
boshlagan. Shu bilan birga avvaldan mavjud bo'lgan kam sonli qabila va oqsaqollari:
xon maslahatchilari hisoblangan beshta inoq, ikkita qabila aslzodalari va otaliqlar
saroyda xon atrofidan o'rin egallashi kabi ayrim tartiblar saqlanib qolgan.
1643-1663-yillarda hukmronlik qilgan Abulg'ozi Bahodirxon mamlakatda bir
qator islohotlar o'tkazib, hokimyatni mustahkamlashga katta e'tibor qaratgan.
Mamlakatda mavjud vaziyatni inobatga olgan holda etnik ziddiyatlarni bartaraf etish
va barqaror ichki muhitni yaratish maqsadida, etnik guruhlarga alohida hudud hamda
boshliqlar tayinlagan. Ularni Buxoro bilan chegara hudud bo'lgan Darg'onotadan
tortib, to Oroldengiz hududlarigacha bo'lgan yerlarga joylashtiragan. Abulg'ozi
Bahodirxon mamlakatda markazlashgan boshqaruv tizimini o'rnatishga harakat
qilgan va shu yo'lda yuqori mavqe va imtiyozlarga ega bo'lgan turkman
yo'lboshchilarini boshqaruv huquqidan mahrum qilgan hamda ularning yer va
