KURS ISHI XIVA XONLIGINING TASHKIL TOPISHI MUNDARIJA Kirish I bob. Xiva xonligining tashkil topishi. Siyosiy jarayonlar 1.1. Xiva xonligining tashkil topishi 1.2. Xiva xonligida ijtimoiy iqtisodiy munosabatlar. Siyosiy jarayonlar II bob. Xiva xonligida Qo‘ng‘irotlar sulolasi hukmronligining o‘rnatilishi. Madaniy hayot 2.1. Xiva xonligida Qo‘ng‘irotlar sulolasi hukmronligining o‘rnatilishi 2.2. Xiva xonligida madaniy hayot Xulosa Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati Kirish Mustaqil Respublikamizning ijtimoiy fanlar sohasi olimlari oldida xalqimiz tarixini haqqoniy va to‘laqonli o‘rganish masalasi dolzarb vazifa sifatida turibdi. Bu haqda O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A. Karimov mamlakatimizning yetakchi tarixchi olimlari bilan o‘tkazgan uchrashuvida va boshqa mazkur soha bilan bog‘liq yig‘ilishlarda bir necha marta ta’kidlab o‘tgan1. Shuningdek, bu vazifalar O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qator Qarorlarida ham o‘z aksini topgan. O‘zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A. Karimov e’tirof etganidek: ―Bizning qadimiy va go‘zal diyorimiz nafaqat Sharq, balki jahon sivilizasiyasi beshiklaridan biri bo‘lganini xalqaro jamoatchilik tan olmoqda va e’tirof etmoqda. Bu ko‘hna tuproqda milodgacha bo‘lgan davrda va undan keyin qurilgan murakkab suv inshootlari, hali-hanuz o‘zining ko‘rku tarovatini saqlab kelayotgan osori atiqalarimiz qadim-qadimdan o‘lkamizda dehqonchilik va hunarmandchilik madaniyati, me’morchilik va shaharsozlik san’ati yuksak darajada rivojlanganidan dalolat beradi. O‘zbek tarixchiligida xaritashunoslik bilan bog‘liq muammolar yetarlicha. G‘arbning turli davlatlarida mamlakat tarixidagi deyarli har bir yil uchun xaritalar mavjud. O‘zbekistonda esa ko‘pincha bir xil, hammaga tanish bo‘lib ketgan xaritalardan foydalaniladi va tarixning katta qismi uchun maxsus xaritalar yo‘q. Masalan, xonliklar davriga oid. Xiva xonligiga 1512-yil shayboniy Elbarsxon tomonidan asos solinadi. Xiva xonligi paydo bo‘lganidan toki Rossiya imperiyasi vassaliga aylanguniga qadar Orolbo‘yi, Mang‘ishloq, Saraxs, Dehiston va Darun hududlarini asosan o‘z nazoratida ushlab turadi. Turkman qabilalari ham goh xonlik tarkibida, goh undan mustaqil bo‘lib yashaydi. 1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ // Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. 7-жилд. Т., Ўзбекистон, 1999. 128-132-бетлар; Каримов И.А. Озод ва обод, эркин ва фаровон ҳаѐт – пировард мақсадимиз. 8-жилд. Т., 2000. 430-448-467-476-бетлар; 2 Xiva xonligi juda ko‘p vaqt ichki urushlar girdobida qoladi. Bu Xiva xonligida markaziy hukumatning kuchli bo‘lmagani bilan izohlanadi. Xiva xonligi markazlashgan hokimiyat va eng katta chegaralarga o‘zbeklarning qo‘ng‘irot urug‘idan chiqqan (qo‘ng‘irot urug‘i Xiva taxtini 1770-yil qo‘lga kiritgan edi) Muhammad Rahimxon I davrida erishadi. Muhammad Rahimxon Xivaga doimiy bo‘ysunuvchi hududlardan tashqari Sirdaryoning quyilish qismi va qoraqalpoqlarning Qo‘ng‘irot hududlarini bo‘ysundiradi. Shuningdek, Rahimxon 1820-yil Marvni Buxorodan tortib olishga muvaffaq bo‘ladi. Muhammad Rahimxondan so‘ng ham xonlik hududlari sezilarli darajada kichrayadi. Ichki kurashlar va isyonchi turkman qabilalari bilan doimiy urushlar xonlikning sillasini quritadi va Xiva ham 1873-yil Buxoro kabi Rossiya protektoratiga aylanadi. Xiva xonligi va Rossiya o‘rtasida imzolangan Gandimiyon shartnomasiga ko‘ra Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘idagi yerlar Rus imperiyasi ixtiyoriga o‘tadi. 1880-1885 yillarda olib borilgan yurish natijasida turkman qabilalari ham Rossiya tarkibiga o‘tgach, Xiva tasarrufida faqatgina Amudaryoning chap qirg‘og‘idagi yerlar qoladi. Hozirda olimlar va keng jamoatchilik shahar madaniyati masalasiga katta e’tibor qaratishmoqdaki, ular qatoriga qadimiy shaharlarimizning yoshini aniqlash va mamlakatimizda shahar madaniyati taraqqiyotining ildizlarini ko‘rsatib berish kabi masalalar kiradi. Bu, albatta, bejizga emas. Chunki har qanday jamiyatning shakllanishi va rivojlanishida shaharlar ulkan rol o‘ynaydi. Ular ma’muriy, harbiymudofaa va iqtisodiy vazifalarni bajarib, fan, din hamda madaniyat markazlari sifatida davlatchilik taraqqiyoti va sivilizatsiya darajasini belgilaydi. Mavzuning dolzarbligi. O‘rta asrlar tarixini yoritib berish, va tarixiy voqeeliklar bilan boyitib berish hozirgi kunda har bir tarixchi olimlarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, shuni ayta olamanki yangi qadimgi nafaqat vatanimiz tarixiga oid qismi, balki jahon tarixi ham yangidan yangi tadqiqot va izlanishlarga muhtoj. Chunki biz tarixni o‘rganar ekanmiz o‘rganish davomida bir davrdan boshqa davrga o‘tish uchun mazkur davrga oid bilim va ko‘nikmalar bizga poydevor vazifasini o‘taydi. Xronologik 3 jahatdan olib qaraydigan bo‘lsak ham o‘rganish jarayonida o‘rtada uzilish yoki kamchilik holati yuz bersa albatta kerakli natijaga erishilmaydi. Kurs ishi tadqiqotining maqsadi. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi milodiy XVI-XIX asrlarda dunyo siyosatida amalga oshirilgan islohotlar, madaniy taraqqiyot, siyosiy jarayonlar va iqtisodiy munosabatlarni xolislik tamoyili asosida o‘rganish hisoblanadi. Bundan tashqari biz ushbu tadqiqot ishimiz orqali tom ma’noda Xiva xonligining XVI-XIX asrlarda hunarmandchilik tarixi to‘g‘risida batafsil to‘xtashga harakat qildik. Buning natijasida biz yangidan-yangi ma’lumotlarga ega bo‘ldik. Tadqiqot ob’yekti. Ushbu kurs ishining tadqiqot ob’yekti XVI asrdan boshlab to hozirgi kunda qadar ilmiy nashriyotlarda nashrdan chiqqan yozma manbalar, ilmiy adabiyotlar, xrestomatiyalar va arxiv hujjatlari hisoblanadi. Yuqoridagilardan tashqari mazkur kurs ishida ilmiy nashriyotlarda nashrdan chiqqan ilmiy maqolalardan ham alohida foydalanilgan. Davriy (xronologik) chegaralanishi. Kurs ishining xronologik chegarasi XVI- XIX asrlarni qamrab olgan bo‘lib, asosiy urg‘u Xiva xonligi Ddavlatchilik asoslarining tarixiga qaratilgan. Kurs ishining predmeti va obyekti. Mazkur kurs ishi nazariy asosini XVI- XIX asr tarixiga oid ilmiy adabiyotlar, o‘rta asrlarda yozilgan manbalar hamda keyingi davrlarda nashrdan chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar, mustaqillik davrida e’lon qilingan xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va monografiyalar shu kabilarga qaratilgan. Kurs ishining tuzilishi. Kirish, ikki bob, to‘rt paragraph, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 4 I bob. Xiva xonligining tashkil topishi. Siyosiy jarayonlar 1.1. Xiva xonligining tashkil topishi Xorazm hududida jami 20 ga yaqin o‘zbek qabilasi istiqomat qilar edi. Ular orasida qo‘ng‘irot,  mangit, nayman, qipchoq va qiyot qabilalari ko‘p sonli va eng kuchli qabilalar bo‘lgan. Shayboniyxon  bosqini  arafasida Xorazm  temuriy Sulton  Husayn  Boyqaro boshliq  Xuroson  davlati  tasarruflda  edi.  Xorazmda qo‘ng‘irot  qabilasidan  chiqqan  Chin So‘fi  hokim  edi.  U  rasman  Husayn Boyqaro  noyibi  hisoblanardi.  1505-yili Shayboniyxon, 1510-yilda esa Eron hukmdori shoh Ismoil Xorazmni bosib oldilar. Biroq  shoh Ismoilning hukmronligi uzoqqa bormadi. Vazir shahri qozisi Umar qozi yetakchiligida safaviylar  hukmronligiga qarshi harakat boshlanadi. Xorazmning  mo‘tabar  zotlari  mamlakat  taxtiga  Shaybon  avlodlaridan Berka Sultonning o‘g‘li  Elbarsxonni o‘tqizishga qaror qildilar. U bu davrda Dashti Qipchoqda edi. Berka Sultonning xonadoni  Shayboniyxon xonadoni bilan garchand bir shajaradan bo‘lsa-da, ular o‘zaro dushmanlik munosabatida  edilar. 1480-yilda o‘zaro toj-u taxt uchun kurashda Muhammad Shayboniyxon tomonidan o‘z bobokaloni  Shaybonxon avlodiga mansub Berka Sultonning o‘Idirilganligi buning sabablaridan biri edi2. Xorazmning   erksevar   xalqi   Elbarsxon   yetakchiligida   1511-1512- yillarda  Eron  qo‘shinlarini  mamlakatdan butunlay quvib chiqarishga muvaffaq bo‘ldi. Shu tariqa 1511-yiIda Xorazm mustaqilligi  tiklandi  va  bu  davlat  endi Xiva  xonligi  deb  atala boshlandi. Bu  davlat  asoschisi  ham  shayboniylar  vakillari bo‘ldi. Xiva xonligida shayboniylar hukmronligi 1770-yilgacha davom etdi. Elbarsxon  davrida  mamlakat  poytaxti  Vazir  shahridan  Urganch  shahriga ko‘chirildi. Elbarsxon  Vazir shahrini Eron qo‘shinlaridan ozod etgach, bu g‘alaba sharafiga o‘z o‘g‘illari nomiga ,,g‘ozi» laqabini  qo‘shib aytishni buyurgan. 2 Худойназаров Ҳ. Абулғози Баҳодирхон тарихчи ва адиб. –Т.: Ўзбекистон, 1994. – б.212. 5 Elbarsxon davrida Dashti Qipchoqdan Xorazmga ko‘pgina qabilalarning ko‘chib kelishi yanada  kuchaydi. Natijada xonlik hukmdorlarining ijtimoiy tayanchi mustahkamlandi. Bu omil Xiva hukmdoriga  xonlik hududini qo‘shni davlatlar hisobiga kengaytirib olish imkonini berdi. Chunonchi, Elbarsxonning  1516- yilgacha bo‘lgan hukmronlik davrida Shimoliy Xuroson, Saraxs, Orol va Mang‘ishloq egallandi. Movarounnahrdagi Shayboniylar davlati singari Xiya xonligi ham bir qancha katta kichik mulklarga  bo‘lingan. Xiva xonligining aholisi etnik, madaniy va til jihatdan bir-biridan keskin farq qiluvchi uch  guruhga bo‘lingan: 1) qadimiy xorazmliklarning bevosita avlodlari; 2) turkman qabilalari; 3) Dashti Qipchoqdan Xorazmga ko‘chib kelgan qabilalar. Ayni paytda ular markaziy hokimiyatga bo‘ysunmaslikka, mustaqillikka intilishgan. Bu hoi o‘zaro nizolarni keltirib chiqargan. Xiva xonligida yirik o‘zbek qabilalarining boshliqlari amalda mustaqil mulk  egalariga aylangan. Ular xonlikning butun ijtimoiy-siyosiy hayotiga hal etuvchi ta’sir ko‘rsatib kelganlar3. XVI  asrda  Xiva  xonligi  iqtisodiy  inqirozga  duchor  bo‘ldi.  Buning asosiy  sabablaridan biri  –  Amudaryoning o‘z o‘zanini o‘zgaitirib, 1573-yildan boshlab Kaspiy dengiziga oqmay qo‘y-ganligi bo‘ldi.  Daryo 15 yil davomida Orol dengizi yo‘nalishiga burildiki, natijada eski o‘zan atrofidagi yerlar cho‘lga  aylandi. Aholi esa xonlikning boshqa hududlariga ko‘chib o‘tishga majbur bo‘lgan. Bundan tashqari, Xiva  xonligining XVI asrda ikki marta Buxoro xonligi tomonidan bosib olinishi, shuningdek, o‘zaro qabilaviy  urushlar, og‘ir soliqlar hamda turli to‘lov va jarimalar mamlakat aholisini xonavayron qilgan. Bu hoi  savdo-sotiqqa katta putur yetkazgan. Markaziy Osiyoda dastlab tashkil topgan ikki davlat – Buxoro va  Xiva xonligi o‘rtasida doimo o zaro dushmanhk munosabatlari hukm surgan.1 Buning asosiy sababi –  xonliklarning doimo bosqinchilik urushlari hisobiga o‘z hududlarini kengaytirishga urinishlari  bo‘lsa,  ikkinchisi, Buxoro va Xiva xonligida hukmron sulolalarning bir-biriga g‘anim bo‘lib qolgan 3 Бартолд В.В. Отчѐт о поездки в Средню Азию с научную целю. 1893-1894. Соч. Том. 4. 1966. – 312.c. 6 xonadonlarga  mansubligi edi.Xivani Buxoroga bo‘ysundirish harakati Ubaydullaxon davrida boshlandi. Ubaydullaxon  1537-1538-yillarda  Xorazmga hujum qilib,  Xiva  xonligini  Buxoroga  bo‘ysundiradi.  Xiva  xoni  Avaneshxon (1525-1538) qo‘shinlari tor-mor keltirildi, xonning o‘zi esa o‘ldirildi. Ubaydullaxon o‘g‘li  Abdulazizni Xorazmga  noib  etib  tayinladi.  Biroq  bu ahvol  uzoq  davom  etmadi.  Mahalliy  xalq  Avaneshxon avlodlari boshchiligida mamlakatni ozod etdi. Ubaydullaxon yuborgan qo‘shin ham tor-mor  keltirildi. Abdulazizxon Urganchdan Buxoroga qochib ketadi. Keyingi hukmdorlar davrida ham bu ikki  xonlik o‘rtasidagi adovat va dushmanlik to‘xtamadi. Jumladan, Buxoro xoni Abdullaxon II 1593-yili Xiva xonligini bosib oladi. Xiva xoni Hojimxon  (1558-1602) oilasi bilan Eron shohi Abbos huzuriga qochishga majbur bo‘ladi. 1595-yilda Xiva sultonlari  xonlikning yirik shaharlarini egallaydilar. Lekin shu yili Abdullaxon II Xiva xonligi ustiga yana qo‘shin  tortib keladi. Hoji Muhammad (Hojimxon) yana Eronga qochadi. Faqatgina 1598-yili Abdullaxonning  vafotidan keyin Buxoro xonligida boshlangan o‘zaro toj-u taxt uchun kurashlar oqibatida Hojimxon Xiva  xonligi taxtini qayta egallashga va o‘z hokimiyatini mustahkamlab olishga erishadi. Bu davrda Xiva  xonligi Mang‘ishloq,  Bolxon  tog‘lari,  Dehiston,  O‘zboy,  Shimoliy  Xuroson hududlarini  ham  o‘z  tasarrufiga olgan edi. XVII asr Xiva xonligining siyosiy hayotida o‘ziga xos ikki xususiyat — bu, bir  tomondan, markaziy hukmron sulola nufuzining pasayishi bo‘lsa, ikkinchi tomondan, qabila bosh-liqlari  ta’sirining kuchayishi bo‘ldi. Qabila boshliqlari: beklar, biylarning kuch-qudrati shu darajaga borib yetgan  ediki, ular oliy hukmdorga o‘z xohish-istaklarini o‘tkaza olganlar. Xiva  xonligidagi   siyosiy   vaziyat   hukmron   tabaqalarning   urushlari   va qabilalar  o‘rtasidagi  mojarolarni  to‘xtatishga  qodir  bo‘lgan  kuchli  markaziy hokimiyatning  barpo etilishini  taqozo  etardi.  Bunday hokimiyatni barpo etishga qodir kuch sifatida maydonga o‘zbeklarning qo‘ng‘irot qabilasi chiqdi.  Bu zaruriyatning  natijasi  o‘laroq,  XVIII  asrning 60-yillaridan  boshlab,  Xiva xonligida  hokimiyatni  qo‘ng‘irot qabilasi boshliqlari asta-sekin o‘z qo‘llariga ola boshladilar. 7 Yirik zodagonlar va ruhoniy tabaqasining madadiga tayangan qo‘ng‘irot qabilasining yo‘lboshchisi  Muhammad Amin 1761-yilda inoqlik lavozimiga ko‘tarilgan.2  U turkmanlarning yovmut va chovdur  qabilalariga  qarshi  kurash olib  borgan.  Biroq  u dastlab  muvaffaqiyatsizlikka  uchrab,  Buxoroga  –  Doniyolbiy otaliq yoniga ketadi. Turkman qabilalari Xorazmni egallab, Hazorasp, Xonqa, Urganch, Kat,  Shohobod shaharlarini  xonavayron  qiladilar.  Ocharchilik va  vabo  tarqalib,  o‘zbeklar  Orolbo‘ylari va  Buxoroga ketishga majbur bo‘ladilar4. 1770-yilda   Muhammad   Amin   inoq   Buxorodan  qaytib  kelib,  yovmutlarga  qarshi  kurashni  uyushtiradi va ularni Xorazmdan haydab chiqaradi.  Muhammad  Amin  mahalliy beklarni  ham  bo‘ysundirishga  muvaffaq  bo‘ldi.  U xon  avlodidan  bo‘lmagani  sababli taxtga  Abulxayrxonning  o‘g‘li Bo‘lakayxonni  nomiga,  qo‘g‘irchoq  xon  sifatida  o‘tqizadi. Hokimiyatni esa o‘zi boshqaradi. 1782-yilda Buxoro amirligi qo‘shinlarining hujumini qaytarib,  Xiva xonligi mustaqilligini saqlab qoladi. Xiva xonligini boshqargan Muhammad Amin inoq 20 yil  davomida 13 marta soxta xonlarni almashtirgan. Hukmronligining  so‘nggi  yillarida  o‘z  qabilasining  faol  qatlamiga, savdogarlar  va ruhoniylar  madadiga tayangan hamda turli turkman qabilalari o‘rtasidagi o‘zaro nizolardan oqilona foydalana olgan Muhammad  Amin mamlakatda  nisbatan  siyosiy  osoyishtalik  vaziyatini yaratishga erishdi.  Bularning  barchasi mamlakat iqtisodining ko‘tarilisliini ta’minladi. Jon saqlash uchun o‘zga yurtlarga qochib ketgan  fuqarolar yana qaytib kela boshladilar. Avaz Muhammad inoq davrida Xiva xonligi iqtisodiy jihatdan  ancha mustahkamlandi. Muhammad Amin ham, uning o‘g‘li Avaz (1790-1804) ham davlat hokimiyatini  inoq unvonida boshqarganlar. Chingiz biylaridan soxta xonlar chaqirilib turilgan, Hokimiyat amalda inoq  va maxsus kcngash tomonidan boshqarilgan. Kcngash tarkibiga qo‘shbegi, mehtar, vazir va otaliqlar  kirgan. Inoq va kcngash soxta xon nomidan ish yuritgan. 4 B.J. Eshov, A.A.Odilov. O‘zbekiston tarixi. Toshkent, 2014. – b.165. 8 Faqat  Avazning  o‘g‘li  Eltuzar  (1804-1806)  hukmronligi  davrida  chetdan soxta  xon chaqirish  to‘xtatildi. Nafaqat to‘xtatildi, ayni paytda, 1804-yildayoq chetdan chaqirilgan soxta xon Abulg‘oziyni  taxtdan tushirib, o‘zini xon deb e’lon qildi. Shu tariqa qo‘ng‘irotlar sulolasi Xiva xonligi taxtini rasman  egalladi. Bu sulola 1920-yilga qadar Xiva xonligini idora qildi. Eltuzarxon  xonlikda  markazlashgan  davlat  siyosati  yuritish  uchun harakat  qildi.  1804-yilda  Eltuzarxon  Buxoroga  yurish  qildi.  1806-yilda Amudaryo  bo‘yida  bo‘lgan  hal qiluvchi  jangda  Xiva  qo‘shinlari  tor-mor etildi,  Eltuzarxon  ham  halok  bo‘ldi, Eltuzarxon  vafot  etgach,  taxtga  uning ukasi  Muhammad Rahimxon I o‘tirdi. Muhammad Rahimxon I Xiva xonligini siyosiy jihatdan birlashtirishga  kirishdi.  Ayni paytda, turkmanlarni bo‘ysundirish masalasi yctakchi o‘ringa chiqdi. Turkmanlarning turli  qabilalari qanchalik qattiq qarshilik ko‘rsatmasinlar, birin-ketin bo‘ysundirib borildi. Muhammad Rahimxon I o‘zbeklar va turkmanlardan tuzilgan qo‘shinga tayanib yirik zodagonlar  qarshiligini sindirish uchun shiddatli kurashda o‘z raqiblarini birin-ketin bo‘ysundira bordi. Muhammad  Rahimxon  I  ga dushmanlik ruhidagi  Orolbo‘yi  zodagonlari  guruhi  qattiq qarshilik  ko‘rsatdi.  1811-  yilda ularning  ham  qarshiligi  sindirildi.  Qo‘ng‘irot  shahri  yakson  qilindi.  Xiva xoni  mustaqil bo‘lib ajralib chiqqan qoraqalpoqlarni bo‘ysundirishga kirishdi. Qoraqalpoqlar Buxoro amiri  Haydardan yordam olishga harakat qildilar. Biroq bunga erisha olmagach, Xiva xonligiga bo‘ysunishga  majbur bo‘ldilar. 1812-1820-yillar oralig‘ida qozoqlarning Kichik juz xonligi hududiga 2 marta hujum uyushtirildi.  Buning oqibatida, xonlik hududlarining yanada kengayishiga erishildi.  1813-yilda   Shimoliy   Xurosonda   joylashgan turkmanlarning   takya   qabilasi   Xiva  xonligiga  qaramligini tan olishga va belgilangan hajmda soliq to‘lab turishga majbur etildi. 1822-yilda esa Marv shahri xonlikka qo‘shib olindi. 1824-yilda Yangi Marv shahri bunyod etildi.  Muhammad  Rahimxon  I  bo‘ysundirilgan  qabilalar zodagon-larining  qabila  orasidagi mavqeyi  nihoyatda qudratli bo‘lganligini hisobga olib, ularga xon yer-mulk va turli imtiyozlar in’om etgan. Bu omil  9 xonlikda siyosiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qilishi kerak edi.  Muhammad Rahimxon I davrida xonlik siyosiy jihatdan birlashtirildi. Ayni paytda, mamlakatda  nisbiy barqarorlik ta’minlandi. Uning hududlari yanada kengaydi. Xiva xonlari Olloqulixon (1825-1842) va Muhammad Aminxon (1846- 1855) davrida ham o‘zaro  urushlar to‘xtamadi. Olloqulixon Buxoroga 7 marta, Xurosonga 5 marta yurish qilgan bo‘lsa, Muhammad  Aminxon Marvga 10 marta yurish qiladi. O‘nlab shahar va qishloqlar talanadi. Zulm, talonchilik davom  etdi. Xalq turmushi og‘irlashib bordi. XIX asrning 20-yillari boshlaridagi ma’lumotlarga ko‘ra, Xiva aholisining soni 800 ming kishini tashkil etgan. Bu raqam qat’iy bo‘lmasdan, xonlik hududining kengaya borishi bilan xonlik fuqaroligini qabul qilganlarning soni ko‘payib borgan. XIX asr o‘rtalarida xonlik poytaxti Xiva shahrida 20 mingdan ortiq aholi yashagan. 700 dan ortiq hunarmandchilik ustaxonasi, 200 dan ortiq savdo do‘koni, 3 ta katta va 15 ta kichik bozorlar bo‘lgan. Hunarmandchilikning 50 dan ortiq turi rivoj topgan. Xonlik aholisining katta qismini o‘zbeklar tashkil etgan. Ular o‘zbeklarning turli qabilalariga mansub edilar. Undan keyingi o‘rinlami turkmanlar, qoraqalpoqlar va qozoqlar egallashgan. Ulaming har biri, asosan, o‘zlariga ajratilgan yerlarda joylashgan. Har biri alohida-alohida kanalga ega bo‘lishgan. Har bir qabila o‘zlariga qarashli sug‘orish inshootlarini tiklash va ta’mirlash ishlarida qatnashgan. Har bir qabilaning kanali ham shu qabila nomi bilan atalgan5. Xonlik mutlaq monarxiya bo‘lib, oliy hukmdor — xon davlat boshlig‘i edi. Ma’muriy jihatdan xonlik hududi 15 ta viloyatga (Pitnak, Hazorasp, Xonqa, Urganch, Qo‘shko‘pir, G ‘azovat, Qiyot, Shohabbos, Toshhovuz, Ambar-Manoq, Gurlan, Ko‘hna Urganch, Xo‘jayli, Chumanoy va Qo‘ng‘irot) va 2 ta noiblikka bo‘lingan. Viloyatlar shahar va masjid qavmlarini (qismlarni) o‘z ichiga olgan. Masjid qavmlari obro‘li oqsoqollar, qozilar va miroblar tomonidan boshqarilgan.Davlat boshlig‘i — xon hokimiyati vakolati nasldan naslga o‘tgan. Xonlikda mehtar bosh vazir hisoblangan. U xon safarga chiqqan paytlarda xonlikni 5 A.S.Sagdullayev. O‘zbekiston tarixi. VneshinVestprom. Toshkent. 2019. – b.212. 10 idora qilgan. Mehtar va qo‘shbegi mamlakat miqyosida soliqlar yig‘ilishiga javobgar bo‘lganlar.Xonlikda 3 ta devon (vazirlik) ham faoliyat ko‘rsatgan. Bular xo‘jalik, ijtimoiy-siyosiy va harbiy ishlar bilan shug‘ullanuvchi devonlar edi. Ularning faoliyatiga devonbegi rahbarlik qilgan10. Xonlikning qo‘shiniga yasovulboshi qo‘mondonlik qilgan.Xonlik tarkibidagi qozoq va qoraqalpoqlar esa o‘zlarining biylari, turkmanlar esa ularning vakili tomonidan boshqarilgan. Ularning lavozimlari nasldan naslga meros bo‘lib o‘tsa-da, nomzodini xon tasdiqlashi shart bo‘lgan. Xon va uning qarindoshlari, oliy martabali boshqa turli amaldorlar, ruhoniylar, savdo-sotiq tabaqalari barcha yerlarning deyarli yarmiga egalik qilishgan. Amaldorlaming yerlari 2—3 ming tanobni tashkil etgan. Xon va uning qarindoshlari undan ham katta hajmdagi yer maydonlariga egalik qilishgan. Qolgan yerlar davlat ixtiyoriga olingan (vaqf yerlaridan tashqari). Davlat yer- larida va xususiy mulk yerlarida ijarachi dehqonlar mehnat qilganlar.Davlat yerini ijaraga oluvchilar bevatan, xususiy yerlarni ijaraga oluvchilar koranda, vaqf yerlarini ijaraga oluvchilar esa vaqfchi deb atalgan. Xonning qarindoshlari o‘z xususiy yerlaridan davlatga soliq to‘lamas edilar. Davlat soliqlaridan ruhoniylar, katta amaldorlar, tarxon yer olganlar ham ozod etilgan edilar. Biroq soliqni bu yerlarda ishlovchi ijaradorlar, ya’ni mehnatkashlar to‘lashgan6. 6 B.J. Eshov, A.A.Odilov. O‘zbekiston tarixi. Toshkent, 2014. – b.168. 11 1.2. Xiva xonligida ijtimoiy iqtisodiy munosabatlar. Siyosiy jarayonlar Shaharlarning iqtisodiy taraqqiyotdan orqada qolishi, yirik sanoatning mutlaqo yo‘qligi oqibatida G‘arbiy Yevropa davlatlarida yersiz dehqonlar shaharga ish izlab borishdek imkoniyatga ega bo‘lmagan. Oqibatda, ular qishloqda qolishga majbur bo‘lganlar.Suv tanqisligi tufayli dehqonchilik qiyin sharoitda olib borilardi. Shu bois Amudaryodan suv chiqarishga e’tibor berildi. XVIII asming 70-yillarida Davkor ko‘li yonida kanal, XIX asr boshlarida esa Lavzan, Qilich Niyozbiy, Katta Xonobod kanallari qurildi. Bu tadbirlar yerlami sug‘orish holatini yaxshilashga ko‘maklashdi.Barcha davlatlarda bo‘lganidek, Xiva xonligida ham aholi to‘laydigan soliqlar va ular o‘taydigan majburiyatlar belgilab qo‘yilgan edi. Xonlikda asosiy soliq salg‘ut, ya’ni yer solig‘i hisoblangan.Hunarmandlar, tashqi savdo bilan shug‘ullanuvchi savdogarlar, chorvadorlar zakot to‘lashgan.Bundan tashqari, mehnatkash xalq quyidagi bir qancha majburiyatlami ham o‘taganlar. Sug‘orish inshootlari qurish va ta’mirlash bilan bog‘liq majburiyatlarda qatnashish mashaqqatli ish edi. Chunki bu majburiyatlarning barchasi qo‘lda ketmon bilan bajarilar, tuproqlar esa zambilda tashilar yoki yelkada ko‘tarib chiqilar edi. Suv chiqarish va himoya to‘g‘onlari tuproq, yog‘och hamda chimlardan qurilar ediki, ko‘pincha, ular suvning bosimiga bardosh bera olmas edi. Ana shunday paytlarda ular qaytadan qurilardi. Bosimga bardosh berganlari esa bir yildan ortiqroq chidamas edi. Kelasi yili ulami qayta qurish kerak bo‘lardi. Xiva xonligi davridagi maqbarasozlik ham nihoyatda ko‘p qir-ralidir. M. Yu. Mankovskaya ularni uch asosiy guruhga bo‘ladi: 1. Bir xonali peshtoqsiz binolar: Niyosit bobo, Qum Avliyo bobo, Shayx Xasan Suroniy maqbaralari. 2. Bir xonali peshtoq gumbazli binolar — Shovotdagi Vayongan bobo, Xivadagi Abdal bobo va Xaris bobo, Urganchdagi Shavodi Xo‘ja bobo maqbaralari. Yana Xivadagi Uch Avliyo va Pahlavon Mahmud maqbaralari ham shu turkumga kiradi. 12 3. Ko‘p xonali binolar. Bulardan Xivadagi Yunusxon va Urganchdagi Jon Xo‘rosshayx bobo maqbaralari umumiy to‘rtburchakka ketma-ket joylashgan ikki xonadan iborat bo‘lsa, Ostonadagi noma‘lum shaxs hamda Gurlandagi Usmon Said bobo maqbaralari to‘g‘ri to‘rtburchakli sahnga joylashgan oldi peshtoqli gumbazli xona 4. Ularning ortida shu kenglikni bo‘lib turuvchi ikki xonali imoratdan iborat. Ostona (Yangiariq rayoni) dagi Shayx Muxtor Vali maqbarasi esa ko‘p yillar davomida bunyod etilgan murakkab tarzda qurilgan xonalar yig‘indisidan iborat. Xiva xonligi dav-ridagi maqbaralar Movarounnahr o‘rta asrlar me‘morchiligi maqba-rasozligidan nafaqat odmiroq bezagi bilan ajralib qolmasdan, balki xonalarning joylashuvi jihatidan ham farqlanadi. Birin-chidan yer osti suvlarining yaqin joylashganligi va inshootnin og‘irligi tufayli Xorazmda go‘rxonalarning yerto‘lalarga tushiril masligini ko‘ramiz. Ikkinchidan gumbazlar ham ikki qavatli emas. Ammo peshtoqlar yechimining nihoyatda har turliligi bilan ajralib" turadi. 5. Bu davr binolari ichida yana karvonsaroylar, tim, hammom kab bir qator boshqa ehtiyojlar uchun mo‘ljallangan imoratlarni ha ko‘ramiz. Chunonchi Allaqulixon Ichon qal‘aning sharqiy qismid karvonsaroy (1832- 33 y.y.) va tim (1835-38 y.y.) soldirgan edi. 6. Karvonsaroy oldi peshtoqli, ikki burchagida guldasta va ula: ning orasida ko‘chaga qaragan rasta vazifasini bajaruvchi ik qavatli hujralar bilan janubga qaratib qurilgan. Tashqi tomon lari 69x58 metr bo‘lgan bu imorat 45,3x42,4 metrli hovl atrofiga ikki qavat qilib qurilgan hujralardan iborat. Darvo zaxona 2 gumbazli miyonsaroy tarzida qurilgan. Hujralar son jami 104 bo‘lib, birynchi qavatdagilari omborxona uchun, yuqori dagilari esa yashash uchun mo‘ljallangan. Ot-ulovdan yuk tushiri va ortishga qulay bo‘lsin uchun hovli sahni hujralarga nisbata pastroq qilib ishlangan. Hujralar balxi gumbazli, miyonsaro ustiga esa soxta qanos (lojnne parusa)ga o‘rnatilgan qubbal gumbaz ishlangan. Devorlar bezaklarsiz somon-shuvoq qilingan Karvonsaroyning shimoliy devoridan yon devor sifatida foydalani tim qurilgan. Karvonsaroy darvozasi oldida atrofiga to‘rtta qubb: ishlangan. 13 Akademik B.Ahmedovning yozishicha, “Abulg‘ozi hammasi bo‘lib yigirma yil atrofida xonlik masnadida o‘tirdi. Lekin boshqa hukmdorlarga o‘xshab huzur- halovat ko‘rmadi. Umri ko‘proq urush – talashlarda o‘tdi.” Manbalarga ko‘ra, Abulg‘ozixon haqiqatan ham butun umrini taxt uchun kurash va jangu – jadallarga bag‘ishlagan hukmdor bo‘lgan. Ammo, u davlat arbobi sifatida ham qobiliyatli shaxs bo‘lgan. Abulg‘ozixon dastavval xonlikda markazlashgan boshqaruv tizimini mustahkamlashga e’tibor qaratdi. Bu jarayonda u avvalo, turkman yo‘lboshchilarini boshqaruv ishlaridan chetlashtirdi. Ularning yer – suvlari, mol – mulklari musodara qiinib, o‘zlari mamlakat ichkarisiga surgun qilindi. Xonlikdagi barcha lavozimlarga o‘zbek urg‘ularining boshliqlari qo‘yildi. Xiva tarixchisi Munisning ma’lumot berishicha, Abulg‘ozixon ma’muriy islohot o‘tkazib, xonlikning boshqaruv tizimini batamom yangitdan tashkil etdi. Xonlikning boshqaruv tizimida o‘zbek urug‘larining mavqyei ortib bordi hamda ularning 360 nafar vakili xon saroyida turli lavozimlarga ko‘tarildi. Xon yangi amaldorlar orasidan eng obro‘li 32 nafarini o‘z yoniga oldi. Munis ta’biri bilan aytganda, “andoqkim ikki shayx ul-islom, ikki qozi, bir rais Said ota avlodidan, bir mutavalli, bir naqib, to‘rt otaliq, to‘rt inoq, to‘rt mirob, to‘rt parvonachi, ikki oqo, ikki arbob, to‘rt chig‘atoyi inoqi va bir vazirkim, holo mehtar derlar va bir qushbegi, bu ikkovi o‘rinsiz xon huzurida oyoq ustida turadilar”. Bitta asosga o‘rnatilgan katta gumbaz ishlangan yo‘la* bo‘lib, undan sharqqa — Dishon qal‘aga qarab ustiga 2 qator gumba ishlangan yo‘lakka o‘tiladi. G‘arb tomoni ham shunday qurilgan Timning ikki tomoni peshtoq bilan tugallanadi. Binoning umumi o‘lchamlari 74x26,5 metr. Katta gumbazlar diametri 9,5 va 10, metr, kichkinalariniki 6,0 metr va ular toqli qanoslar ustig o‘rnatilgan. 1910-yilda qurilgan pochta va 1911—1913 yillarda bunyod etilgan kasalxona imoratlari Yevropa qurilish san‘ati ta‘sirida eklektik ko‘rinishga ega. Umuman olganda Xiva xonligi me‘morchiligi teran an‘analarga asoslangan bo‘lib, qisqa muddat ichida xonlik hududida mustaqil me‘morchilik yo‘nalishi vujudga kelishiga sharoit yaratdi. Misol tariqasida madrasalar kompozitsiyasida an‘anaviy to‘rt ayvon — yozgi darsxonalar o‘rniga dekorativ peshtoqlarning qo‘l- 14 lanilishi, miyonsaroylarning o‘ziga xos tarzda qurilishi, minora, mahalla masjidlarining mahalliy iqlimga moslashtirilgan turla-ri kelib—chiqishini ko‘rsatib o‘tish lozim. Jumladan, Xiva minoralari o‘zining hajm fazoviy yechimi jihatidan Buxoro, Sa-marqand va boshqa joylardagi minoralardan keskin farq qiladi. Bundan tashqari Xiva turarjoy imoratsozligi alohida bir yo‘nalishga ega. Bu sohadagi ayvonlar sistemasi, hovli ustining mutlaq yopilishi kabi jihatlari faqatgina shu hududga mosdir. Markaziy Osiyo me‘morchiligida o‘rta asrlarda keng qo‘llanilgan koshinburush (mozaika) va parchin (maloyika) o‘rniga bu yerda ko‘proq gulparchin — fayans taxtacha (plitka)lari ishlatilgan. Yog‘och o‘ymakorligi san‘ati hanuz o‘z an‘analarini davom ettirib kelyapti. Xiva yaqinidagi Chodrahovli ko‘shki esa ko‘p ming yillik ko‘shk va turarjoy an‘analarini o‘zida mujassamlashtirib, betakror me‘moriy obida hisoblanadi7. XVIII asr oxiriga kelib shaharlar hayotida uzoq davom etgan tushkunlik holati barham topdi. XVIII asring ikkinchi yarmi — XIX asr boshlarida katta ko‘lamdagi sug‘orish inshootlarining tiklanishi hamda yangilarining bunyod etilishi ishlab chiqaruvchi kuchlarning o‘sishiga asos bo‘ldi. Bu hodisa, o‘z navbatida, shaharlarda hunarmandchilik, ichki va tashqi savdoning o‘sishiga sabab bo‘ldi.Biroq bu o‘sishni Yevropa davlatlari iqtisodiyoti taraqqiyoti bilan aslo tenglashtirib bo‘lmas edi. Bu davr - G‘arbiy Yevropa davlatlari hayotida tub sifat o‘zgarishlar davom etayotgan davr edi. Chunonchi, Buyuk Britaniyada boshlangan sanoat to‘ntarishi boshqa ilg‘or davlatlarga ham yoyilgan, XIX asr o‘rtalariga kelganda esa u nihoyasiga yetayotgan edi. Binobarin, Yevropa dav- latlarida kapitalistik munosabatlar gurkirab rivojlanayotgan edi.Markaziy Osiyo xonliklarida, jumladan, Xiva xonligi jamiyati hayotida hamon o‘rta asr yer egaligi munosabatlari hukmron edi.XVIII asr oxirida Muhammad Amin hukmronligi davridan boshlab birmun- cha siyosiy barqarorlik o‘matildi. Bu omil Xiva shahrining holatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Chunonchi, 1782-yilga kelib Xiva shahrida qayta tiklash ishlari tugallandi.Qayta tiklash ishlaridan tashqari yangi me’moriy obidalar ham qurildi. Masalan, 1765-yilda Sherg‘ozixon va Muhammad 7 A.S.Sagdullayev. O‘zbekiston tarixi. VneshinVestprom. Toshkent. 2019. – b.214. 15 Amin madrasalari bunyod etildi.XIX asr boshlarida Xiva xonligi poytaxti yirik qurilish maydoniga aylandi8. XIX asr birinchi yarmida Xiva xonligining Buxoro, Qo‘qon, Afg‘oniston, Eron, Hindiston va Turkiya kabi davlatlar bilan savdo-iqtisodiy va elchilik aloqalari rivojlandi. Bunga, bir tomondan, Xiva xonligi hududining o‘rta osiyolik savdogarlar va Haj safariga boruvchilaming Kaspiy dengizi orqali muqaddas Маkkа va boshqa shaharlariga o‘tish manzilgohiga aylanganligi, ikkinchidan esa chet davlatlar bilan savdo-sotiqni rivojlantirish davlat xazinasiga yaxshigina daromad keltirayotganligi sabab bo‘lgan. Bu davrda ham Xiva - Buxoro munosabatlari har doim ham silliq kechmagan. Xiva xoni Muhammad Rahimxon I Buxoro amirligi bilan elchilik aloqalarini qayta tiklashga va ikki davlat o‘rtasida savdo-sotiqni rivojlantirishga harakat qilgan. Chunonchi, 1811 — 1812- yillarda Xivaga Buxorodan O‘rozboy Jo‘ra va Avaz Murod yasovulboshi boshchiligida elchilar kelgan. Bunga javoban Muhammad Rahimxon I Buxoroga Hasan Murod otaliq boshchiligida elchilar va savdo karvonlarini yuborgan.Ayni paytda, bu ikki davlatning manfaatlari mintaqaning ayrim hududlarida, xususan, Marv viloyatida ham to‘qnash kelgan. Chunki, Marv O‘rta Osiyo davlatlarini Eron bilan bog‘- lovchi muhim savdo yo‘li ustida joylashgan edi. Shuning uchun ham XIX asrning 1 -yarmida bu ikki davlat o‘rtasida bir necha bor o‘zaro urushlar yuz bergan. Chunonchi, Muhammad Rahimxon I 1822- yilda Marvni Buxorodan qaytarib olgan. O‘zaro urushlarga qaramay, savdo aloqalari to‘xtab qolmagan. 1812- yilda Xivaga Eron va qozoqlarning O‘rta juz xonligidan elchilar kelishgan. Ular bilan davlat chegaralari xavfsizligi va savdo-sotiq masalalarida kelishuvga erishilgan. XIX asr boshlarida Xiva va Afg‘oniston o‘rtasida elchilik munosabatlari o‘matilgan. Muhammad Rahimxon I hatto Afg‘onistonda hokimiyat uchun kurashayotgan shoh Mahmudning ikkinchi marta hokimiyat tepasiga kelishida yordam ham bergan. Buning evaziga Afg‘oniston Xiva xonligi savdogarlariga Kobul bozorida erkin savdo qilish huquqini bergan.Xiva 8 Бартолд В.В. Отчѐт о поездки в Средню Азию с научную целю. 1893-1894. Соч. Том. 4. 1966. – 314.c. 16 bozorlarida Hindiston, Xitoy, Eron, Rossiya, Buxoro va Qo‘qon kabi dav- latlardan keltirilgan mollar sotilgan.Tim yozda savdo-sotiq uchun juda qulay va salqin bo‘lgan. Karvonsaroy esa ikki qavatli bo‘lib, 105 hujrali edi.Xiva xonligining anori, qovuni, uzumi, nashvatisi, anjiri va o‘rigining shirinhgiga chet ellik savdogarlar tan berishgan va bu mahsulotlar chet davlatlarda ham mashhur bo‘lgan.Xiva savdogarlari uchun Rossiyaga boradigan savdo yo‘llari xavfsiz edi. Shuningdek, Xiva xonligida Rossiya zavod va fabrikalari ishlab chiqargan tayyor iste’mol mahsulotlariga ehtiyoj baland edi. Ayni paytda, Rossiya Xiva xonligiga o‘z mahsulotlarini sotadigan bozor deb qarar edi. Rossiya mahsulotlari Yevropaning ilg‘or davlatlari tovarlari bilan raqobat qila olmayotgan bir davrda bu juda muhim edi. Ikkinchidan, Xiva xonligi, Rossiya sanoati uchun zarur xomashyo mahsulotlarini arzon narxlarda yetkazib beruvchi o‘lka ham hisoblanardi. Xivadan Rossiyaga paxta, ipak, bo‘z, gilam, hunarmandchilik mahsulotlari, quritilgan meva va boshqa mahsulotlar olib borilgan. Xiva savdogarlari Nijniy Novgorod shahrida o‘tkaziladigan yarmarkalarda qatnashganlar. Rossiyadan esa Xivaga metall, to‘qimachilik mahsulotlari, turli rangh bo‘yoqlar, mo‘yna terilari, qurol-aslaha keltirilgan. Biroq har ikki davlat o‘rtasida yaxshi qo‘shnichilik munosabatlarining qaror topishiga to‘sqinlik qilgan omillar ham mavjud bo‘lgan. Bular: savdo karvonlariga hujum qilish xavfming mavjudligi, har ikki tarafning Kichik juz qozoqlarini va qoraqalpoqlami o‘z fuqarolari deb hisoblashlari; shuningdek, har ikki tomonning o‘zaro savdodan olinadigan boj hajmi masalasida uzoq vaqt bir to‘xtamga kela olmaganliklari bilan bog‘liq edi.Maqsadi O‘rta Osiyoni egallashdan iborat bo‘lgan podsho Rossiyasi O‘rta Osiyo davlatlariga, xususan, Xiva xonligiga turli bahonalami ro‘kach qilib, bosim o‘tkazishni kuchaytirib borgan. Ayni paytda, qozoq juzlarini, qoraqalpoqlami hamda turkmanlaming ayrim qabilalarini Xivaga bo‘ysunmaslikka da’vat etib turgan. Chunonchi, podsho Rossiyasi Xiva xonligi tarkibida yashovchi turkmanlaming yovmut qabilasini Rossiya fuqaroligiga o‘tkazish istiqbollarini hamda savdo karvonlarining xavfsizligini ta’minlash bahonasida chegara hududlarda istehkomlar qurish imkoniyatlarini o‘rganish 17 maqsadida 1819-yilda armiya zobiti N. Muravyov rahbarligida maxsus ekspeditsiya ham yuborgan.Podsho Rossiyasining tajovuzkorligi 1822-yilda O‘rta juz, 1824-yilda esa Kichik juz xonliklarida xonlik hokimiyatini tugatib, ularing Rossiyaga bo‘ysundirilganida yaqqol ko‘rildi. Endi podsho Rossiyasi chegarasi bevosita Xiva xonligi chegarasiga yaqinlashib qoldi. Bunday sharoitda Xiva xonligi qozoq cho‘Banning ikki davlat o‘rtasida bir-birini ajratib turuvchi hudud bo‘lib qolishi uchun harakat qildi. Biroq, podsho Rossiyasi buni istamadi. Oqibatda, ikki davlat o‘rtasidagi munosabat keskinlasha bordi. 18 II bob. Xiva xonligida Qo‘ng‘irotlar sulolasi hukmronligining o‘rnatilishi. Madaniy hayot 2.1. Xiva xonligida Qo‘ng‘irotlar sulolasi hukmronligining o‘rnatilishi Xonlikning aniq chegaralari haqida ma’lumotlar saqlanmagan. Chunki xonlik paydo bo‘lgan dastlabki davrlardan boshlab siyosiy vaziyat va harbiy harakatlarga qarab davlat chegaralari doimiy ravishda o‘zgarib turgan. XIX asrga kelib xonlik tarkibiga turkman, qozoq, qoraqalpoq va boshqa xalqlarning qo‘shilishi natijasida davlat sarhadlari ancha kengaydi. Manbalarga ko‘ra, Eltuzarxon (1804-1806 yy.) davrida xonlikning xududi uncha katta bo‘lmasdan, shimoliy chegarasi Orol-Qo‘ng‘irot hokimligi, janubiy chegarasi esa Darg‘onota bilan chegaradosh bo‘lgan. XIX asr o‘rtalariga oid rus manbalarida xonlikning g‘arbiy chegarasi Kaspiy dengizigacha, janubda esa Marv vodiysi orqali Eronga tutashib ketganligi, shimolda esa Ural daryosigacha cho‘zilganligi qayd etilgan. Xiva xonligi ma’muriy jihatdan XVI-XVIII asrlarda viloyatlarga bo‘lingan bo‘lsa, XVIII asr oxiri – XIX asr boshlaridan boshlab davlatdagi asosiy ma’muriy hududlar beklik deb atalgan. Manbalarga ko‘ra, bu davrda xonlikda 16ta beklik va 2ta noiblik mavjud edi. Ular Xazorasp, Gurlan, Xonqa, Kuhna Urganch, Qo‘shko‘prik, Pitnak, Qiyot, Shobboz (Shohabboz), Shovot, Toshhovuz, Ambarmanak, Urganch, Xo‘jayli, Shumanay va Qo‘ng‘irot bekliklari hamda Beshariq va Qiyot-Qo‘ng‘irot noibliklaridir. Ularni xon tomonidan tayinlangan beklar va noiblar boshqarganlar. Xiva shahri boshqaruvi xon va bosh vazir ixtiyorida bo‘lgan. Xonlikning poytaxti turli davrlarda Vazir, Kat, Ko‘hna Urganch, Xiva shaharlari bo‘lgan. Muhammadxon Rahimxon I (1806-1825 yy.) xonlikning ma’muriy boshqaruv tizimini tubdan o‘zgartirdi. Bekliklarning markaziy hokimiyatga bo‘ysunmasligini hisobga olib, Muhammadxon Rahimxon I xonlik hududida kentlarga ajralishni bekor qildi va manbalarga ko‘ra, xonlikda avval 15ta hamda keyinroq yana 11ta hokimlik tashkil etdi. Bular quyidagilar edi: Xazorasp, Ostona, Urganch, Kat, Toshhovuz, Qo‘shko‘prik, Oqdarband, Gurlan, Ko‘k qashqa, 19 Qo‘ng‘irot, Ko‘hna Urganch, Ilonli, Taxta, Xonqa, Shobboz, Manoq, G‘oziobod, Shayx, Mang‘it, Xo‘jayli, Shumanay, To‘rchi, Oqtepa, Qorag‘on, Xitoy. Hokimliklar o‘z navbatida masjid-qavmlarga bo‘lingan. Manbalar xonlikda jami 1537ta masjid-qavmlar bo‘lganligi haqida ma’lumot beradi. Viloyat hokimlari xon tomonidan, masjid-qavmlarning qozi va oqsoqollari esa viloyat hokimlari tomonidan tayinlangan. Shunday qilib, Xiva xonligi ma’muriy jihatdan hozirgi Xorazm viloyati, Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Qozog‘iston va Turkmaniston Respublikalarining bir qismini o‘z ichiga olgan davlat edi. Xiva xonligining o‘troq dehqonchilik vohalarida asosan o‘zbeklar yashab, ular davlatdagi aholining katta ko‘pchiligini tashkil etganlar. Xonlikda shuningdek, turkmanlar, qozoqlar, qoraqalpoqlar, kam miqdorda tojiklar, yahudiylar, hindlar, eroniylar, ruslar, armanlar, nemislar ham yashaganlar. Xiva xonligidagi aholining umumiy soni haqida ma’lumotlar deyarli yo‘q. Arxiv hujjatlari va rus sayyohlarining ma’lumotlari bu masalaga qisman aniqlik kiritadi. Xususan, XIX asrning birinchi choragiga oid ma’lumotlarda xonlik aholisi 300 ming, shu asrning 40-yillariga oid ma’lumotlarda 300 mingga yaqin, so‘nggi choragiga oid manbalarda 700 mingga yaqin deb berilsa, arxiv manbalarini chuqur o‘rgangan olim M. Yo‘ldoshev XIX asr o‘rtalarida xonlikda 800 mingga yaqin odam istoqomat qilganligi qilganligi haqida ma’lumot beradi. XIX asrning o‘rtalariga kelib xonlikda shahar hayotining rivojlanishi natijasida shahar aholisining soni ko‘payib bordi. Xiva, Xazorasp, Xonqa, Urganch, Qo‘ng‘irot, Ko‘hna Urganch kabi shaharlarda rus sayyohlari bergan ma’lumotlarga ko‘ra, 2 mingdan 5 minggacha xonadon yashagan. Xonlik poytaxti Xiva shahrida 21 mingdan ortiq aholi yashagan. XVII asrda Xivada muayyan bir sulola hukmdor emas edi. Chingiziylar sulolasiga mansub ba’zi shaxslar Xivaga chaqirilib xonlik taxtiga ko‘tarilgan bo‘lsa-da, amalda hokimiyat qo‘ng‘irot sulolasidan bo‘lgan inoq qo‘lida bo‘lgan. 1804 yildan boshlab faqat Qo‘ng‘irotlar sulolasi vakillari Xivada xon bo‘lganlar. 20 Xiva xonligida unvon va mansablarni saroy, harbiy va diniy unvon hamda va amallarga bo‘lish mumkin. Tadqiqotchilarning fikricha (Sh. Vohidov) bu tasnif sof nazariy bo‘lib, aslida xonlik davrida muayyan unvon va mansablar sohalar bo‘yicha berilmagan. O‘sha vaqtda amaldor va unvon egasi ko‘pincha xonga nisbatan shaxsiy sadoqati, qavmi yaqinligidan bir mansabdan boshqa mansabga o‘tib, unvonlar sohibiga aylangan. Xonlikda eng oliy unvon xon bo‘lib, u ma’muriy, siyosiy va harbiy vakolatlarga ega bo‘lgan. Xiva xonligi davlat tizimida Buxoro amirligi va Qo‘qon xonligidan farqli o‘laroq, xon huzurida Oliy Kengash amal qilgan. Ma’lumotlarga ko‘ra, bu Oliy Kengashni Muhammad Rahimxon I “o‘z hokimiyatini mustahkamlash uchun ilgari inoq va otaliqlar boshliq bo‘lgan urug‘ oqsoqollari kengashi o‘rniga ta’sis etgan edi. Bu Oliy Kengashga turli da’vo va jinoiy ishlarni ko‘rish va qaror chiqarish huquqini berdi.” Bu Kengashning vakolati chegaralangan bo‘lib, maslahat beruvchi organga o‘xshar, uning a’zolari eng yuqori mansab va unvondagi amaldorlar bo‘lgan. Kengash majlisida boshqa amaldorlarga qaraganda qo‘proq inoq, shayx ul-islom, devonbegi va yasuvulboshi hal etuvchi ovozga ega bo‘lganlar. Kengash majlislari masalaning muhimligiga qarab, xon tomonidan chaqirilar edi. Oliy Kengash oqsoqollardan, ya’ni, ma’lum mansab va unvon egalaridan, chunonchi, naqib, shayx ul-islom, mutavvalli, mirob, qozi, farmonchi, darg‘a, shig‘ovul, dasturxonchi, arbob, miroxo‘r kabilardan iborat edi. Shuningdek, xonning qarindosh urug‘laridan bo‘lgan beklar, otaliq, inoq va biylar ham bu kengashga kirganlar. Bu tor doiradagi Kengash garchi davlat tashkiloti sifatida rasmiylashtirilmagan bo‘lsa-da, uning qarori xonning qaroridek ko‘rsatilsa-da, amalda yuqori qonun chiqaruvchi ma’muriy va sud hokimiyati edi. Kengash xonlikning ichki ishlariga doir hamma masalalar bo‘yicha qaror qabul qilar va xonlikning boshqa davlatlar bilan bo‘lgan tashqi munosabalariga doir muammolarni hal etar edi. Garchi Kengash davlatning turli-tuman ichki va tashqi ishlarini muhokama qila olsa-da, muhokama qilingan masalalar bo‘yicha qaror chiqarish avvalo xonning xohish – irodasiga bog‘liq bo‘lgan. 21 Unvonlar orasida eng kattasi inoq edi. Odatda inoqlar eng qudratli o‘zbek urug‘laridan tayinlangan hamda hamda ular xonning eng yaqin maslahatchilari bo‘lgan. Inoqlar yirik amaldor, ya’ni urug‘ boshlig‘i hisoblangan. Abulg‘ozixon tantanali marosimlarda o‘tirish uchun inoqlarga o‘z yonidan to‘rtta joy ajratgan. Inoqlar biy, sulton, mingboshi kabi unvonlarni ham olganlar. XX asr boshlariga kelib inoqlar bek martabasiga tushib, oliy saroy amaldorlaridan ma’muriy mansab egalariga aylanadilar. To‘liq ismi Muhammad Rahimxon ibn Avaz inoq ibn Muhammad Amin inoq. Akasi Eltuzarxon vafotidan keyin taxtga o‘tirgan (1806-yil). Muhammad Rahimxon I Xiva xonligini birlashtirishda ijobiy natijalarga erishgan; bir qancha siyosiy, iqtisodiy, mamuriy islohotlar o‘tkazgan. Xon saroyi qoshida doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi Kengash (Devon) tasis etilgan. Muhammad Rahimxon I mamlakatni kengaytirish uchun turkman – chovdurlar ustiga yurish qilgan (1808- 1809-yillar). , turkmanlami bo‘ysundirish masalasi yetakchi o‘ringa chiqdi. Turkmanlaming turli qabilalari qanchalik qattiq qarshilik ko‘rsatmasinlar, birin- ketin bo‘ysundirib borildi.Bo‘ysunishni istamagan yovmut qabilasi Xurosonga ko‘chib ketdi. Biroq Eron hukumatining tazyiqi ostida hamda yaylov maydoni yo‘qligi uchun yana Xiva xonligi hududiga qaytib keldi. Endi ular Xiva xoni tomonidan ajratib berilgan hududga joylashishga majbur bo‘ldilar. Shu davrdan boshlab, yovmut qabilasining taqdiri Xiva xonligi bilan uzil-kesil bog‘lanib, xonlik fuqarolari tarkibiga olindi. Ularga ham soliq to‘lash belgilandi. Shuningdek, xon qo‘shiniga belgilangan miqdorda navkar yuborish majburiyati ham yuklandi. Uzoq davom etgan urushlar va yillab sarson-sargardonlikda yurish yovmutlarni qishloq xo‘jaligidan ancha uzoqlashtirib qo‘ygan edi. Shu tufayli ular xon qo‘shinida sidqidildan xizmat qildilar. Ulardan o‘z zamonining eng jangovar otliq harbiy qismi tuzilganligi ham bejiz bo‘lmagan. o‘zbeklar va turkmanlardan tuzilgan „xon navkarlari“ deb atalgan muntazam qo‘shinga tayanib yirik zodagonlar qarshiligini sindirish uchun shiddatli kurashda o‘z raqiblarini birin- ketin bo‘ysundira bordi9. 9 Худойназаров Ҳ. Абулғози Баҳодирхон тарихчи ва адиб. –Т.: Ўзбекистон, 1994. – б.218. 22 Temuriylar tasarrufida boʻlgan Xorazm hududini Shayboniyxon 1505 yilda bosib olgan. Shayboniyxon vafoti (1510-yil) dan keyin Xorazm Eron safaviylari qoʻl ostiga oʻtdi. Ularga qarshi xalq qoʻzgʻoloni boʻlib, unga Vazir qalʼasi qozisi Umar va Baqirgʻon qishlogʻidan mulla Sayd Hisomiddin boshchilik qildi. Ikki yil davom etgan kurashlar natijasida eroniylar mamlakatdan quvib chiqarilgan va xorazmliklar taklifi bilan 1511-yilda Vazir shahrini egallagan shayboniylardan Elbarsxon Xorazm hukmdori deb tan olingan. 1512-yilga kelib xonlik hokimiyati koʻchmanchi oʻzbeklarning boshqa urugʻi (shajarasi) rahbari Ilbarsxon qoʻliga oʻtadi. Shu vaqtdan boshlab Xiva xonligi yuzaga keladi, uning poytaxti turli yillarda Vazir, Koʻhna Urganch va Xiva shaharlari boʻlgan10. Muhammad Rahimxon I davrida Dashti Qipchoq, Xuroson Xiva xonligiga soliq to‘lab turgan. Xonlik hududi janubda Xuroson, Shimolda Orol dengizi va Sirdaryoning quyi oqimidagi yerlar, sharqda Buxoro amirligiga tutash hududlar, g‘arbda Kaspiy dengizi qirg‘oqlarigacha bo‘lgan yerlarni o‘z ichiga olgan. Muhammad Rahimxon I o‘zi qurdirgan Pahlavon Mahmud maqbarasidagi katta xonaqohning to‘riga dafn etilgan11. Temuriylardan Sulton Xusayn mulkiga kirgan Xorazm yerlariga 1505-yilda Shayboniyxon qo‘l ostiga o‘tadi. Ammo 1512-yildgi shayboniylar ta‘siridan xoli bo‘lgan boshqa o‘zbek xoni Elbarsxon Xiva xonligiga asos soldi. Bu xonlik yerlari Xorazmdan tashqari Mang‘ishloq, Dehiston, Uzboy va shimoliy Xurosonni o‘z ichig olgan. Sho‘davrdan boshlab to XIX asrning ikkinchi yarmigacha Xiv va Buxoro xonliklari, Eron podshohligi, qozoq, qoraqalpoq va turkman beklari orasida taxt va mulk talashish natijasida o‘zaro urushlar bo‘lib o‘tdi. Shuningdek, Angliyaning Eron, Afg‘oniston va O‘rta Osiyo bozorlariga egalik qilayotganligi va turli xil nizolarni kuzatib turgan Rus imperiyasi 1717—1873 yillar orasida Xiva xonligiga qarshi yurish qildi. Nihoyat Xiva xonligi Rus imperiyasi vassaliga aylantirilib, Amudaryoning o‘ng sohilidagi yerlar Rossiyaga qaram bo‘lib qoldi. Avval boshda O‘rta Osiyo bilan uzviy savdo-sotiq aloqalarini amalga oshirib 10 B.J. Eshov, A.A.Odilov. O‘zbekiston tarixi. Toshkent, 2014. – b.172. 11 A.S.Sagdullayev. O‘zbekiston tarixi. VneshinVestprom. Toshkent. 2019. – b.219. 23 turgan Oltin O‘rda xonligi va uning tasarrufidagi yerlarning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi siyosiy hayotga ta‘sir ko‘rsatib, savdo va karvon yo‘llarining o‘zgarishiga olib keldi. Daryolik kanali qarovsiz qolib Urganch (hozirgi ko‘hna Urganch) va Vazir shaharlari suvsizlikdan va siyosiy-iqtisodiy tanazzul oqibagida janubga tomon ko‘chib o‘tishadi12. Shundan so‘ng Xiva xonligining poytaxti shu paytda Yangi Urganch deb nomlangan hozirgi Urganchga va keyinroq (XVII asrda) Xiva shahriga ko‘chirildi. Xiva, Urganch, Hazorasp, Xo‘jayli, Toshhovuz, Gurlan, Xonqa va Mang‘it shaharlari savdo va hunarmandchilik markazlariga aylanadi. Shohob, Yarmanu, G‘azovat, Polvonyob, Lavdan va boshqa bir necha kanallar qazilib, suv chiqariladi. Obodonchilik ishlari rivojlan-tirilib, me‘morchilik va shahar qurilishi ishlari ham yangi pog‘onaga ko‘tariladi. Xiva xonligi me‘morchiligi xususida gap ketar ekan, Qadimgi Xorazmning ilk madaniy taraqqiyot markaz-laridan biri ekanligini alohida ta‘kidlash lozim. U yerda shahar madaniyati juda qadim zamonlardan boshlab shakllangan bo‘lib qang‘li (miloddan oldingi VI asrdan boshlab) madaniyati davri shaharlari xarobalari arxeologik qazilmalar olib borilishi sa-babli topilgan. Xonqa va Xiva shaharlari ming yillik madaniy-tarixiy taraqqiyotning guvohi bo‘lsa, Xazorasp shahri 2,5 ming yillik tarixni bag‘rida saqlab turibdi. Yangi Urganch, Yangi Qiyot va Shohobod shaharlari esa XVII asrda Abdulg‘ozixon va Anushaxon-lar amri bilan bunyod etilgan. Yangi Urganch shahri tarixchi va sayyohlar ta‘rifida tijorat markazi sifatida sharhlanadi. Bu yerga Rossiya, Eron, Afg‘oniston va boshqa mamlakatlardan ko‘plab savdogarlar oqib kela boshladi, asta sekin paxtani qayta ishlovchi sanoat korxonalari paydo bo‘la boshladi. 1645-1646 yillarda Abulg‘ozixon asos solgan bu shaharda XIX asr oxirida 15 masjid, bir qancha karvonsaroylar va boshqa ma‘muriy-ijtimoiy imoratlar qurilgan. Shaharni o‘rab turgan devorlar XX asr boshlariga kelib qarovsizlikdan vayrona holatiga kelib, hozirda saqlanmagan13. 12 Бартолд В.В. Отчѐт о поездки в Средню Азию с научную целю. 1893-1894. Соч. Том. 4. 1966. – 317.c. 13 Qo ‘ ng ‘ irotlar sulolasi davrida xiva xonligining ijtimoiy - iqtisodiy hayot . Muhammad Rahimxon I davri (azkurs.org) 24 Asfandiyor I (1623—1642 yillar) va Abulg‘ozixon hukmronligi (1642— 1667 yillar) davrida xonlik poytaxti Xivaga ko‘chiriladi. Afsonalar Xiva shahrining paydo bo‘lishini Nuh payg‘ambarning o‘g‘li Som nomi bilan bog‘laydi. Jumladan Matrizo Qushbegi elatidagi "heyvaq" qudug‘ini qazilishini uning nomi bilan bog‘- lashadi. X asr tarixchisi Maqdisiy bu shaharni Gurganj va Marv shaharlari orasidagi asosiylari, ya‘ni karvon yo‘li o‘tgan shaharlar sirasiga kiritadi. Arxeologik tadqiqotlar natijasi ham Xiva shahri aynan X asrdan kech bo‘lmagan davrda paydo bo‘lganligini ko‘rsatadi. Ammo, XSh-X1U asrlarda barpo etilgan obidalardan faqatgina Sayid Olovuddin maqbarasigina saqlanib qolgan . Shuningdek, X-XI asrga oid obidalar ustida olib borilgan arxeologiya qazilmalari dalillari Ichon-qal‘a hududidan topilib turadi va Juma masjidining ba‘zi ustunlari ham shu davrga xosdir. Ko‘hna Ark xarobalari ham shu davrga xos degan fikrlar mavjud. Ehtimol shahar X-X1U asrlarda unchalik katta bo‘lmasdan hozirgi Ark hududini (balki "xeyvaq" qudug‘i bilan birga) egallagan bo‘lsa kerak. Polvon darvoza, Oq masjid va Uch avliyo maqbarasi binolari o‘rni XV-XVII asrda shaharning ancha seravj qismi hisoblangan. Sayid Olovuddin va Pahlavon Mahmud maqbaralari XIV asrda shahar chekkasidagi qabristonda vujudga kelgan. 1740-yilda tpaharni Eron shohi vayronaga aylantiradi. XVIII asr oxirida qo‘ng‘irot urug‘idan hisoblangan inoqlar hokimiyat tepasiga kelgach, shahar hayoti va umuman Xiva xonligida tiklanish yuzaga keladi. XIX asrda Xiva bizgacha yetib kelgan hozirgi ko‘rinishini kasb etadi. O‘rta Osiyo shaharsozligiga xos bo‘lgan shaharlarning an‘anaviy uch bo‘lakdan tashkil topishi Xiva tarhida ham namoyon bo‘ladi. Shaharning umumiy hududi rabod atrafini o‘rab turuvchi devor bilan chegaralanadi. Bu maydon 2,5x1,5 km ni tashkil etib, shahardan g‘arbga qarab cho‘zilgan. Shimoliy sharq tomoni ochiq qoldirilgan tashqi devorida 10 darvoza bo‘lgan. Bular: Quyi (Xazorasp) darvoza, Bog‘ishamol (Yangiariq), Shayxlar, Tozabog‘, Shohimardon, Toshoyoq, Gindimiyon, Gadoylar, Pshikinlik va Qo‘sh darvozadir. Shaharning bu qismi Dishon (tashqari) qal‘a deb nomlanadi va uning ichida shimoldan janubga va sharqdan g‘arbga ikki asosiy ko‘cha kesib o‘tgan 25