XIX ASR OXIRI – XX ASR BOSHLARIDA O‘ZBEK MUSIQA MADANIYATI 1. O’rta Osiyoga rus madaniyatining kirib kelishi. XIX asrning 60-70 yillari Toshkent, Moskva, Peterburg cholg’uchilarining mahalliy ijrochilar musiqa ixlosmandlari ishtirokida kontsert faoliyati faollashgan yirik madaniy markazga aylandi. 1877-yildan boshlab Toshkentga, keyinroq Samarqandga, Farg’onaga va boshqa shaharlarga etuk musiqa jamoalari, gastrolyorlar va daramatik guruhlar tashrif buyura boshlashdi. Rus cholg’uchilarining demokratik an’analari Turkistonda baynalminal aloqalarning o’rnatilishiga ko’maklashdi va Oktyabr inqilobining g’alabasidan keyinroq tezda Toshkent, Buxoro Samarqand va O’rta Osiyoning boshqa shaharlarida kasbiy musiqiy o’quv yurtlarning tashkil etilishida ma’lum darajada asos bo’lib xizmat qildi. O’tgan XIX asrning 70-80 yillaridagi O’rta osiyo tubjoy aholisining hayoti (oilaviy turmush tarzi, urf odatlari, musiqachilik ahvoli marosimlari) rus va xorijiy etnografik folklorshunoslarining diqqatini o’ziga jalb etgan edi. Xalq madaniyatining tarkibiy qismiga kirgan xalq cholg’ulariga bo’lgan qiziqishning boisi ham shunda. XIX asrning oxiri va XX asr boshlarida O’rta Osiyoga kelgan etnograf va sayyohlar Turkiston o’lkasining xalq musiqasini yozib olishda (notalashtirishda) muayyan ishlar qilishdi. Bunda ular xalq cholg’ularini o’rganishaga alohida e’tibor berishdi. Ular o’z ijodiy ishlarida musiqaning o’ta ommaviyligiga, uning xalq hayotida muhim rol o’ynashiga ahamiyat berishdi. Mazkur manbalar tufayli, biz musiqa san’ati mundarijasi, ijrochilik turlari, musiqa an’analari, cholg’ularining ta’riflari, o’zbek xalq kuylarining nota yozuvlari haqida ma’lumotlarga ega bo’ldik. 1917-32 yillarda O’zbekistonda madaniy qurilishlar yuz bera boshladi. Ulug’ Oktyabr sotsialistik inqilob o’zbek xalqini ikki tomonlama zulmdan, rus chorizmi hamda mahalliy feodallar zulmidan ozod etib, milliy madaniyatning gullab-yashnashiga yo’l ochib berdi. Madaniy qurilish inqilobdan keyingi dastlabki yillardan boshlangan edi.O’rta Osiyo milliy davlat chegaralanishi iqtisodiy va madaniy tengsizlikka to’la barham berish uchun o’zbek ijtimoiy millatini jipslashtirish va yuksak rivojlantirish uchun mustahkam poydevor yaratdi. 1917-32 yillar mobaynida o’lkada ilk musiqa o’quv yurtlari va musiqali teatrlar ochildi ,musiqa folklorini yozib olish va qayta ishlash, mehnatkash xalqning keng ommasini musiqa havaskorligiga jalb etish bo’yicha ishlar avj oldirildi. 2.Havaskor to’garaklarning tashkil etilishi. Inqilobdan keyingi yillarda O’zbeksitonda ommaviy musiqali harakat avj oldi. Keng xalq ommasini xor to’garaklari, xalq orkestri va duxovoy orkestrlar, vokal-cholg’u ansambllariga jalb etish boshlandi. 20-yillarning boshida Toshkent zavod va fabrikalarning ishchi klublari qoshida ochilgan Maorif institutlari havaskorlik to’garaklari tuzila boshladi. Ularning negizida kontsert faoliyatini jadal rivojlantira boshlagan havaskorlik jamoalari vujudga keldi. Odatda bunday jamoalarni Qizil Armiya qismlaridagi orkestrlarning musiqachilari boshqarar edi. Inqilobdan keyingi yillarda umumta’lim maktablarida havaskorlik to’garaklarining tashkil etilishi muhim tashabbus bo’ldi. 1919-yilda A.S.Makarenko mehnat koloniyasi (biror maqsadda birga kelgan va birga yashovchi kishilarning turar joyi, makon) qoshida tashkil etilgan Toshkent erkaklar “Namuna” maktabi o’zbek musiqa havaskorligining o’choqlaridan biri bo’lib qoldi.Bu erda mashhur xalq musiqachilari Shorahim Shoumarov va L Lutfullaev rahbarligida tarkibi kuchli bo’lgan musiqa to’garagi vujudga keldi. 20-yillarning ikkinchi yarmida “Ko’k ko’ylak” umumiy nomi ostidagi tashkil topgan yoshlar jamoalari keng quloch yozdi. Bu jamoalarning milliy tarkibi ko’pincha xar xil millatlardan iborat bo’lib, dastur ikki tilda olib borilar edi. Rus ommaviy qo’shiqlari kundalik mavzulardagi o’zbek laparlari bilan galma-gal aytilardi. “Ko’k ko’ylak”chilar aroqxo’rlik, bezorilik, xotinqizlarga feodallarcha munosabatni fosh qiluvchi satirik, hajviy laparlarni ijro etar edilar. Turkiston o’lkasining ko’pgina shaharlarida, o’zbek umumta’lim maktablari qoshida vujudga kelgan havaskorlar duxovoy orkestri katta e’tibor qozondi. Bularning tashkil bo’lishida havaskor jamoalar uchun o’z muzikachilarini tayinlagan Qizil Armiya qismlaridagi harbiy orkestrlar yordam berdi. Duxovoy cholg’u asboblarida ijrochilikning tarqalishi o’sha davrda nafaqat badiiy, balki siyosiy ahamiyatga ham ega edi. Inqilobiy qo’shiq va marshlardan iborat dasturlar bayram namoyishlarida ishtirok etayotgan yoshlarning ongini shakllantirishga yordam berdi, jangovar ruhini ko’tardi, jamoaviylik tuyg’ularini tarbiyaladi. 3. Birinchi musiqali teatrlar. 1918-yili Toshkentda tashkil etilgan rus opera teatri Turkistondagi birinchi musiqali teatr edi. Teatr tashkil bo’lganiga qadar havaskorlar musiqali teatr jamiyati kuchi bilan klassik mumtoz operalardan parchalar ko’rsatar edi. Bu sahna asarlarining eng faol va talantli ishtirokchilari opera teatrining birinchi tarkibiga yakkaxon sifatida kirgan edilar. Teatr o’z faoliyatini boshlanishidayoq o’zining xor va simfonik orkestriga ega edi. Teatr tarkibi tez orada Rossiyaning etakchi teatrlari artistlari bilan mustahkamlandi. Spektakllar bilan O’rta Osiyoda gastrolda (tomosha safarida) yurgan rus opera sahnalarining ustalari L.V. Sobinov, A.V. Nejdanova, G.S. Pirogov va boshqalar ishtirok etdilar. 20-yillar teatr sahna asarlari ro’yxatida Dargomijskiyning “Suv parisi”, Chaykovskiyning “Evgeniy Onegin” va “ Mazepa”, Verdining “Traviata” xamda “ Rigoletto” va boshqa klassik operalari bor edi. Ushbu yillarda o’zbek milliy musiqa merosini yozib olinishi va qayta ishlanishi. 1919-yil dekabrida Turkiston respublikasi maorif Xalq Komissarligi San’at bo’limi qoshida Badiiy-etnografik komissiya tashkil etildi. Komissiyaning dastlabki vazifalaridan biri bo’lib hisoblangan musiqa folklorini yozib olish ishning boshqa barcha turlarini ham o’ziga qaratdi, natijada komissiya bir butun Musiqali etnografik komissiya deb atala boshladi. G’ulom Zafariy, Nikolay NazarovichMironov, V.Uspenskiy komissiya a’zolari edi. Inqilobdan oldin Toshkentga kelib qolgan latish kompozitori Emil Meligaylis ham ba’zan komissiyada ishtirok etar edi. O’zbekistonda musiqa folklorshunosligiga asos soluvchilar orasida V.A. Uspenskiy alohida ajralib turadi. Yorqin musiqiy talant, nuqsonsiz nozik o’quv, xalq san’atiga bo’lgan chinakam muhabbat, o’rganilmagan olamga yo’llovchi “izquvarlik” matonati—bularning hammasi Uspenskiyda kishilar yuragini jalb etgan joziba bilan qo’shilib ketgandi. Uspenskiy ko’p asrlik badiiy madaniyat an’analarining vakillari—xalq muzikachilari orasida juda tez do’stlar topar edi, shuning o’zi ko’pincha uning ishlarining muvaffaqiyatini belgilab berardi. O’zbek musiqiy asboblarini evropa usulida o’zlashtirilishi. Musiqa cholg’ularini rekonstruktsiya qilish va takomillashtirish, ularni yangi texnologiya asosida muayyan konstruktiv o’zgartirishlar kiritish bilan yasashni anglatadi. Undan asosiy maqsad tovush xususiyatlarini yaxshilash, cholg’ularda yangi texnik imkoniyatlar yaratish, tembr ( tovush tusi) nozikliklariga erishish, o’n ikki bosqichli ravon sur’atlarga bo’lingan xromatik tuzilmalarni joriy etish, tovush qatorlarini kengaytirishdir. Musiqa madaniyatining umumiy taraqqiyoti bilan bog’liq bo’lgan cholg’ularni takomillashtirish xalq ijrochilik san’ati rivoji uchun katta imkoniyatlar yaratadi. XIX asrning ikkinchi yarmida o’zbek xalq cholg’ularida ijrochilikning rivojlanishi bilan birga xalq cholg’ulariga ham qiziqish kuchaydi. Bu davrga kelib hamma regionlarda xalq cholg’ulari orkestrlari va ansambllarining turli xillari shakllandi. Xalq cholg’ularining asosiy turlari barqarorlik kasb etdi. Bu esa o’z navbatida ularni takomillashtirish yo’llarini ilmiy ravishda izlashga olib keldi. O’zbek xalq cholg’ulari xilma-xil bo’lganligi uchun uni takomillashtirish nihoyatda qiyin vazifa edi. Bu nihoyatda uzoq davom etgan va murakkab jarayon bo’ldi. Shu sababli, ham xalq cholg’ularini rekonstruktsiya qilish va takomillashtirish, shuningdek, ko’povozli ansabl va orkestrlar tuzish bir necha o’n yillab davom etdi. Chang, g’ijjak kabi cholg’ularga qo’shimcha torlar qo’yilgach, bu ularning tovush doirasini ancha kengaytirdi. Musiqa cholg’ulari ustasi Usta Usmon Zufarov ko’plab dutor, tanbur, g’ijjaklarning turdosh oilasini yaratdi. Matyusuf Xarratov changni takomillashtirish ustida ishladi. O’zbekiston radiosi qoshidagi xalq cholg’ulari milliy ansamblining rahbari Yunus Rajabiy va Usta Usmon Zufarov bilan hamkorlikda dutor-bas, g’ijjak-bas, g’ijjak- alt namunalarini yaratdilar. Bu bilan o’zbek xalq cholg’ularini rekonstruktsiya qilish va takomillashtirish bo’yicha maxsus ustaxonalar ochish boshlandi. Namangandagi musiqa ustaxonasiga taniqli xalq sozandasi Usta Ro’zmat Isaboev boshchilik qildi. Buxoroda dutor, tanbur, afg’on rubobini takomillashtirish ustida Usta Hojiota, Usta Tohirjon Davlatov, Usta Najmiddin Nasriddinovlar ishlashdi.