XIX asrning 2-yarmi - XX asr boshida Turkiston o‘lkasida tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar Reja: 1. XIX asrning 2-yarmida Turkistonda maktablar tizimi. 2. Chor Rossiyasining ta’lim siyosati. 3. Turkistonda rus maktablarining ochilishi. Yerlik aholi uchun rus- tuzem maktablarining tashkil etilishi. 4. Turkistonda jadidchilik harakati. Yangi usul maktablarining ochilishi. 5. Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Abduqodir Shakuriylarning yangi usul maktablarini tashkil etishdagi ma'rifatparvarlik xizmatlari. XIX asrning 2-yarmida Turkistonda maktablar tizimi. The traditional education system was not the only option for Central Asian students, but it was far more popular than the alternative. Beginning in 1884, the tsarist government in Turkestan established "Russo-native" schools. They combined Russian language and history lessons with maktab-like instruction by native teachers. Many of the native teachers were Jadids, but the Russian schools did not reach a wide enough segment of the population to create the cultural reinvigoration the Jadids desired. Despite the Russian governor-general's assurances that students would learn all the same lessons they could expect from a maktab, very few children attended Russian schools. In 1916, for example, less than 300 Muslims attended Russian higher primary schools in Central Asia1 1 https://en.wikipedia.org/wiki/Jadid An'anaviy ta'lim tizimi Markaziy Osiyo aholisi uchun yagona ta’lim shakli emas edi, lekin u muqobillariga qaraganda ancha mashhur edi. 1884 yilda boshlab, Turkistonda chor hukumati tomonidan "Rus-tuzem" maktablari tashkil etilgan. Ularda o'qituvchilari tomonidan rus tili va tarixi fanlaridan saboq berilgan. Mahalliy o’qituvchilarning aksariyati usuli jadid ta’limi tarafdorlari edi. Rossiya General- gubernatorining "Rus-tuzem" maktablarida ham usuli jadid maktablaridagi ta’limning aynan o’qitilishi haqidagi iddaolariga qaramasdan, bu maktablarda juda kam sonli o’quvchilar o’qiganlar. Masalan, 1916 yili "Rus-tuzem" maktablarida 300 tadan kam musurmon bolalari ta’lim olgan. O’lkani Rossiya imperiyasi bosib olgandan so’ng 1870 yillarda qizlar talimi bo’yicha bazi malumotlar mavjud. Turkistonda shahar va qisman qishloqlarda qizlar uchun boshlang’ich maktablar ham mavjud bo’lgan. Qishloq joylarda qizlar maktabi juda kam hollarda uchrar edi. Bazi hududlarda 100 ta maktabga bitta qizlar maktabi ham to’g’ri kelmas edi. Biroq bazi shaharlarda qizlar maktablarining soni o’g’il bolalar maktablarining chorak qismiga teng kelgan. Toshkent rus qo’shinlari tomonidan egallangan paytda shaharning bazi qismlarida qizlar maktablari va o’quvchilari soni o’g’il bolalar maktablarining ½ qismiga to’g’ri kelgan va ularda o’quvchilar soni nisbatan kam bo’lgan. A.P.Xoroshxin va Toshkent shahrida yashovchi mullalarning xabar berishicha, 1864 yilda ruslar bilan bo’lgan urush uchun soliq joriy etsh bo’yicha ro’yxatga olish o’tkazilganda, 8000 ming nafar o’quvchi bolalar, 4000 nafar o’quvchi qizlar qayd etlgan. Birgina Sebzor dahasida 25 nafar o’g’il bolalar va 15 nafar qizlar, Shayxontohur dahasida esa 20 ta o’g’il bolalar va 10 ta qizlar maktablari mavjud bo’lgan. Otnbibi maktabida o’quvchi qizlar bilan birgalikda o’g’il bolalar ham birga talim olgan hollari ham bo’lgan. Qizlar maktablaridagi mashg’ulotlarda asosan fors- tojik va turkiy tldagi asarlar o’rgatlgan. Ushbu talim muassasalarida “Talimi bayonot”, “Muosharat odobi”, “Tarbiyali xotun” va boshqa Sharq axloqiy madaniyatni o’z ichiga oluvchi fanlar o’qitlgan. A.P.Xoroshxinning 1876 yildagi malumotga ko’ra, qizlar 7-11 yoshdan o’qitlgan, 11-15 yoshdan esa tkuvchilikka o’rgatlgan. Bundan shu narsa kuzatladiki, qizlar maktablaridagi talim dasturlari o’g’il bolalar maktablari dasturlariga nisbatan kam qamrovli bo’lgan.O’rta Osiyoda o’g’il va qiz bolalar birga talim oluvchi aralash maktablar bo’lganligi haqida malumotlar deyarli uchramaydi. 1906 yil Kaspiyort viloyat maktablarining ahvoli haqida malumot bergan N.P.Ostroumov turkmanlar orasida, bazi joylarda o’g’il va qiz bolalar birga talim oluvchi maktablar mavjud bo’lganligi, ularda atgi ikki yoki uch yil davomida talim berilishi haqida malumot beradi. Mustamlakachilik tzimini o’rnatlishi va o’lkada rus aholisi soni o’sib borishi bilan rus tlida so’zlashuvchi aholi qizlarini talimiga bo’lgan ehtyoj o’sib bordi. Qizlar uchun gimnaziya, Mariin bilim yurtlari kabi talim muassasalarini tashkil etldi va mazkur maskanlarda mahalliy aholi vakillarini talim olishlariga imkon berilishi kam miqdorda bo’lsada, qizlar talimiga ijobiy tasir o’tkazdi. XIX asr 70 yillarida Toshkent va Chimkentda qizlar uchun bo’lim hamda hunarmandchilik sinflari, Kazalinskda qizlar uchun yakshanba sinflari bo’lgan boshlang’ich bilim yurtlari tashkil etldi. Ushbu bilim yurtlarining barchasi muayyan rejalarsiz, asosan, o’lkadagi rus aholisining talim olishga bo’lgan ehtiyojini qondirish maqsadida tashkil etlgan edi. Chor Rossiyasining ta’lim siyosati. Yerli xalqning aksariy qismi, ba'zi rusparast boy-zodagonlarni hisobga olmaganda, o'z bolalarini rus-tuzem maktablariga berishning oqibatlaridan cho'chir edi. Bu maktablarda birinchi navbatda pravoslav mahzabinig asoslari, rus tili, podshoni ulug'lovchi madhiyalar o'rgatilgani uchun mahalliy xalq bu ochiqdan-ochiq dinbuzarlikdan qochib o'z farzandlarini rus-tuzem maktablariga bermasdi. Buni o’z vaqtida Sirdaryo viloyatidagi rus maktablarini taftish etgan chor amaldori N.K. Smirnov ham qayd etgan edi. U ruslashtirishga yo'naltirilgan ta'lim siyosatining muvaffaqiyatsizligi sabablarini quyidagicha izohlaydi va yozadi: - yerli aholining shaharlardagi rus maktablarining qabul qilmaganligi sababi ularning dasturlarida musulmoncha savod darslari yo'qligi, darslar bolalar uchun tushunarsiz bo'lgan rus tilida olib borilishi va o'qituvchilarning mahalliy tillarni bilmasligi; - (rus) bolalariga pravoslav dini asoslarini musulmon bolalar huzurida o'rgatish. Shuningdek, ruscha xat-savod oddiy turkistonlikka foyda keltirmas edi, chunki o'lkaning musulmon aholisi barcha narsani - xatlar, hisob-kitoblar va boshqa yozishmalarni mahalliy tilllarda va arab yozuvida amalga oshirar, musulmoncha xat- savodli kishi bunda, tabiiy, ko'proq yutar edi. Turkistonda rus maktablarining ochilishi. Yerlik aholi uchun rus-tuzem maktablarining tashkil etilishi. O’rta asr musulmon maktablarini isloh qilishdan bosh tortgan chorizm, ruslar o’rnashgan erlarda ochilgan rus maktablarini Turkistonda maorif sohasida o’z siyosatning quroli qilib olishga harakat qildi (Toshkentda dastlabki rus maktabi 1866 yilda ochilgan edi). Rus maktablariga ruslar bilan birga o’qish uchun mahalliy aholi bolalari ham qabul qilinar edi. Turkistondagi boshlang’ich rus maktablarida hunarga Rossiyaning Yevropa qismidagiga qaraganda, ancha ko’proq o’rgatlar edi; bundan maqsad mahalliy aholining bolalarini maktabga ko’proq jalb qilish edi. Turkistonda dastlabki rus o’rta o’quv yurtlari 1870 yillardan ochila boshladi: 1876 yili Toshkentda, Verniyda (hozirgi Olmaotada) erlar va Xotn-qizlar gimnaziyalari. 1879 yili esa Toshkentda o’qituvchilar seminariyasi ochildi. Gimnaziyalarga ham erli aholining bolalari qabul qilinar edi. O’qituvchilar seminariyalarida esa mahalliy aholi bolalariga 1/3 o’rin ajratlgan edi. 1880 yillarning boshlariga kelib rus maktablarida o’qiydigan o’zbek va tojik bolalari uchun islom dinini o’qitsh kerak, toki ota-onalari bu maktablardan qo’rqmasinlar, degan fikr tarqalgan edi. Turkiston mamurlari bu fikrning qanchalik to’g’ri ekanligini tekshirishga qaror qildilar. 1884 yil 19 dekabrda Toshkentda, «eski shahar» qismida sinab ko’rish uchun birinchi rus-tuzem maktabi ochilgan edi. 10 yillardan keyin Toshkentda bunday maktablar soni to’rttaga ko’paydi. Bu tpdagi maktablar o’lkadagi yirik shaharlar hamda qishloqlarda ham tashkil etla boshladi. O’lkada rus, rus-tuzem maktablari ilk bor XIX asrning 70 – yillarida yuzaga kelgan bo’lsa, 1904 yilga kelib ularning soni 57 taga etdi. Rus-tuzem maktablarida o’quvchilarga rus muallimi rus tlini hamda arifmetkani va boshqa fanlarni o’rgatar, buning uchun o’qish vaqtning yarmi ajratb qo’yilgan edi. O’qish vaqtning qolgan yarmi «Musulmon domla» ixtyoriga berib qo’yilgan bo’lib, u eski usul maktablaridagidek bolalarga diniy darslar o’qitsh bilan shug’ullanardi. Rus-tuzem maktablarida faqat o’g’il bolalar o’qitlar edi. Ota-onalar qizlarini bunday maktablarga bermas edilar. 1903 yilda Turkiston pedagogika to’garagi, Toshkentda qizlar uchun rus-tuzem maktabi ochildi. Lekin bu maktabning faoliyat uzoqqa cho’zilmay, ikki yildan keyin yopilib qoldi. Turkistonda jadidchilik harakati. Yangi usul maktablarining ochilishi.Jadidlar harakat ijtmoiy-tarbiyashunoslik tafakkurining alohida bir oqimi sifatda Turkistonda yashovchi xalqlar orasida shakllandi. Turkistondagi jadid (jadid so’zi arabcha “yangi usul”, “yangilik”, demakdir) maktablarining yuzaga kelishi mashhur qrim-tatar arbobi Ismoilbek Gaspirali nomi bilan bevosita bog’liqdir. 1851 yilda tavallud topgan Ismoilbek Gaspirali ilg’or demokratk g’oyalarni musulmonchilikning diniy asoslari bilan birlashtrish yo’lida qizg’in kurash olib bordi. Turkiy xalqlarning milliy mustaqilligi uchun kurashgan Ismoilbek Gaspirali o’z navbatda jadidchilik oqimining asoschisi sifatida dunyoga tanildi. Ko’p yurtlarda safarda bo’lgan Ismoilbek Gaspirali xalq taraqqiyoti birinchi navbatda maorifga bog’liq ekanligini anglab etb, jamiyatdagi tub o’zgarishlarni amalga oshirishni yangi usuldagi maktab tuzishdan boshladi. Gaspirali tomonidan ochilgan yangi usuldagi maktab tez orada shuhrat qozondi. Jadid maktablarining ommaviy tus olishiga asosiy sabab I.Gaspirali tomonidan 1883 yildan boshlab nashr etla boshlangan “Tarjimon” gazetasi bo’ldi. Shu bilan birga Ismoilbek Gaspirali o’zi tashkil maktab uchun bir qator darsliklar va o’quv qo’llanmalari ham yaratdi. Uning yangi usuldagi maktab hayotga bag’ishlangan asarlari jumlasiga “Hujai Subyona”, “Qirsat turki”, “Rahbari muallimin” kabi darslik va o’quv qo’llanmalarini kiritsa bo’ladi. Gaspiralining ushbu asarlari o’quv jarayonini tashkil etsh, darsliklarga qo’yiladigan talablar, musulmon o’quv adabiyotda qo’llaniladigan didaktk va metodik ko’rsatmalar bilan jadid maktablari taraqqiyotga ulkan hissa qo’shdi. I.Gaspirali boshqa turkiy xalqlar qatori o’zbek millatdagi ijtmoiy fikrlar taraqqiyoti va shu jumladan, haqiqiy vatanparvar o’zbek ziyolilari, pedagoglarining kamol topishida ham o’chmas iz qoldirdi. 1893 yili Ismoil Gaspirali Turkistonga kelib, chor huqumat amaldorlarini va Buxoro amiri Abdulahadni musulmon maktablarini isloh qildirishga ko’ndirmoqchi bo’ladi. Ismoil Gaspirali Buxorodan so’ng poezdda Samarqandga borgan, undan Toshkentga kelib, Turkiston general-gubernatorligidagi, amaldorlar bilan o’z niyat-maqsadlarini o’rtoqlashgan. Biroq, Toshkentda uni yaxshi kutb olishmadi, loyihasi esa etborsiz qoldi rildi. 1893 yil 8 iyunda u yana Samarqand orqali Buxoroga qaytb borgan va amir bilan uchrashib, E.J.Laxzarining ko’rsatishicha, uni yangi usuldagi bir maktab ochishga ko’ndirgan. Ikkinchi usuli jadid maktabini 1898 yilda Qo’qonda Salohiddin domla ochdi. Shu yili To’qmoqda ham yangi usul maktabi paydo bo’ldi. 1899 yili Andijonda Shamsiddin domla va Toshkentda Mannon qori yangi usul maktabini ochdilar. 1903 yilda, umuman, Turkistonda 102 ta boshlang’ich va 2 ta o’rta jadid maktabi bor edi. Bulardan 6 tasi Buxoro amirligida va 8 tasi Xiva xonligi hududida edi. Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Abduqodir Shakuriylarning yangi usul maktablarini tashkil etishdagi ma'rifatparvarlik xizmatlari. The content of these papers varied – some were extremely critical of the traditional religious hierarchy, while others sought to win over more conservative clergy. Some explained the importance of Central Asian participation in Russian politics through the Duma, while others sought to connect Central Asian intellectuals to those in cities like Cairo and Istanbul. The Jadids also used fiction to communicate the same ideas, drawing on Central Asian as well as Western forms of literature (poetry and plays, respectively). For example, the Bukharan author Abdurrauf Fitrat criticized the clergy for discouraging the modernization he believed was necessary to protect Central Asia from Russian incursions. Bu davrga oid ma’lumotlar turlicha talqinga ega - ba'zilar an'anaviy diniy ierarxik g’oyalar tarafdorlari bo’lgan bir paytda, boshqalar konservativ yondoshuvdagi ruhoniylarg’oyalari ustidan g'alaba qozonish uchun harakatqilardi. Ba'zilar Markaziy Osiyoga nisbatan Rossiya siyosatida Dumada orqali ishtirokini ahamiyatli deb qaragan bir vaqtda, boshqalar Qohira va Istanbul kabi shaharlar ziyolilari bilan birlashishni yoqladilar.Jadidlar xalqqa ta’sir ko’rsatishning G’arbda rivojlangan shakllari she’riyat va spektakllar vosatasidan foydalanganlar. Buxorolikma’rifatparvar Abdurauf Fitrat ma’rifatga to’sqinlik qilayotgan ruhoniylarni tanqid qildi. Uning fikricha,Markaziy Osiyoni Rossiya istibdodidan qutqarish asosiy masala edi. XX asr boshlarida Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg’ona vodiysi shaharlarida o’nlab “usuli jadid” maktablari ochildi. Uni bitrganlar orasidan Turkiston manaviy-marifiy dunyosini milliy uyg’onishiga kuchli ijobiy tasir qiladigan zabardast namoyandalar etshib chikdi. Ularning “birinchisi”, “Turkiston jadidlarining otasi” Mahmudxo’ja Behbudiydir. Mahmudxo’ja Behbudiy 1875 yilning 19 yanvarida Samarqand yaqinidagi Baxshitepa qishlog’ida ruhoniy oilasida dunyoga keldi. Otasi Behbudxo’ja Solixo’ja o’g’li Ahmad Yassaviy avlodlaridan bo’lib, onasi esa, asli xorazmlik bo’lgan. Otasi 1898 yil vafot etgach, u tog’asi, qozi Muhammad Siddiq tarbiyasida bo’lib, undan arab, forsiy tllarini chuqur o’rganadi. Behbudiy dastlab Samarqand, so’ngra Buxoro madrasalarida tahsil oladi. Tnimsiz va qunt bilan o’qib, imom-xatb, so’ngra qozi, muft darajasiga ko’tariladi. Bu mansablar shariatning yuqori maqomlari hisoblangan. Safardan qaytb kelgach, yangi usul maktablarini ochish yo’lida g’ayrat ko’rsatadi. Shunday maktablardan birini Behbudiy Samarqandda birinchilardan bo’lib 1904 yilda o’z uyida tashkil qildi. Mahmudxo’ja Behbudiy 1911 yilda “Padarkush” nomli drama yozdi. U bu asarida o’zining sevimli mavzusi — barchani ilm-marifatli bo’lishga cha-qirish, ilmsizlik balosini daf qilish g’oyasini qalamga olgan. Munavvar qori Abdurashidxonov Vatan va millat fidoyisi, mustamlakachilikning chorizm va sho’ro ko’rinishlarini ayovsiz fosh qiluvchi marifiy, siyosiy arbob, tolmas kurashchi, jadidchilik harakatning yirik namoyandasidir. Munavvar qori ham “usuli savtya” maktabiga ixlos bilan qarab, chor hukumat Turkiston o’lkasidagi aholini qanday manaviy-madaniy uzlatda saqlayotganini va undan qutulish choralari faqat maktab talim-tarbiyasidagi keskin islohotga bog’liqligini to’g’ri tushuygan holda chor hukumatning mustamlakachilik boshqaruv usuliga qarshi kurashda faollik ko’rsatdi: mana shu maqsad yo’lida Toshkentda ilg’or fikrli ziyolilar va turli guruhlardan iborat “Turon” jadidlar jamiyatni tashkil etdi, O’zi takidlaganidek: “Chor hukumatni yo’qotsh jadidlarning tlagida bor edi. Siyosiy vazifamiz va maqsadimiz ham shundan iborat bo’lishn yashirin emas”. Munavvar qori ochgan yangi usul «Namuna» maktabida bir necha yuz bola o’qigan. Bu maktabda tayyorgarligi ancha jiddiy bo’lgan istedodli yoshlar o’qituvchilik qilishgan. Munavvar qorining o’zi esa jadid maktablari uchun yangi tovush («usuli savtya») usulida darsliklar - «Adibi avval» («Birinchi adib», 1907)) alifbosi va «Adibi soniy» («Ikkinchi adib», 1907), «Er yuzi» («Jug’rofiya»), «Havoyijon diniya» (1907) kitoblarini yozib chop ettrgan. Bular o’lkadagi jadid maktablari uchun asosiy darslik sifatda bir necha bor qayta nashr etldi. Abduqodir Shakuriy (1875-1943) Samarqand shahri yaqinidagi Rajabamin qishlog’ida 1901 yilda yangi usuldagi maktabni tashkil qiladi. Yangi usuldagi bu maktabda arifmetka, tabiatshunoslik kabi dunyoviy fanlar o’qitlardi. Shakuriy o’zi ochgan yangi usuldagi maktabida arab tlining qoidalari va harflarni o’qitshga jiddiy etbor bergan holda, o’quvchilarni so’z bo’g’inlari bilan tanishtrar va shu bo’g’inlar asosida bolalar uchun tushunarli sodda so’zlarni tuzardi. Shakuriy 1907 yilda bolalarning yosh xususiyatga muvofiq tarzda axloq, odob va turmush qoidalaridan dastlabki malumot berish maqsadida «Jomeul – hikoyat» («Hikoyalar to’plami») nomli ikkinchi kitobini tuzadi. Bu kitob boshlang’ich maktabning II, III sinflari uchun terma kitobdir. Kitobdan 48 ta kichik-kichik odob-axloq mavzusidagi hikoyalar va 15 ta sheriy asarlar o’rin olgan. Uning uchinchi o’qish kitobi «Zubdatul ashor» deb ataladi. Muallifning bu o’qish kitobini tuzishdan asosiy maqsadi o’quvchilarning olgan bilimlarini takomillashtrish va mustahkamlash bilan birga ularda sheriyatni o’rganishga havas uyg’otsh va ularni (o’zbek, tojik, ozarbayjon) klassik adabiyot namunalari bilan tanishtrishdan iborat edi. Muallim Shakuriy o’z o’quvchilari uchun yilda bir marta umumiy imthon Abdulla Avloniy (1878-1934) «Tarjimai holi»da yozadi: «1900 yilda uylanib, oila boshlig’i bo’lib qoldim. Shu yilda otam o’lib, o’gay onam bilan bir ukam meni qaramog’imda menga boqim bo’lib qoldi. Bu vaqtda butun oilani boqmoq uchun qish kunlarida ham ishlamoqqa to’g’ri kelganligidan quvvai muhofazam o’rta darajada bo’lg’on holda madrasani tashlab chiqib ketuvg’a to’g’ri keldi. Shu choqlarda o’zim mehnat ichida yashag’onlig’imdan boylarga va mullalarga qarshi sherlar yoza boshladim. Madrasadan chiqib ketsam ham maorif ishlaridan chiqib ketmadim. Turli gazetalar o’qishga tutndim. Shul zamonlarda Rusiyaning turli shaharlarida chiqqan matbuot – gazeta va jurnallar bilan tanishib, o’qib, malumotmni orttra bordim. «Tarjimon» gazetasini o’qib, zamondan xabardor bo’ldim. Shul zamonda erli xalqlar orasida eskilik — yangilik («jadid-qadim») janjali boshlandi. Gazet o’quvchilari mullalarni «jadidchi» nomi bilan atar edilar. Men ham shul jadidchilar qatoriga kirdim. 1904 yildan jadidchilar to’dasida ishlay boshladim. «Jadid maktabi» ochib, o’qituvchilik ham qildim... Mulla va boylarg’a qarashli eski turmush bilan qatiy suratda kurasha boshladuk. O’z oramizdan mullalarga qarshi uyushmamiz ham vujudga chiqdi...». A.Avloniy nashr etgan ro’znomalar ilg’or fikrlar targ’ibotchisi bo’lgani uchun ham uning faoliyat chorizm hukumat tomonidan tez-tez taqiqlanar edi. Shundan so’ng u ilg’or g’oyalarni marifat o’chog’i – maktab orqali xalqqa tarqatshga qaror qiladi va 1903 yilda Toshkentning Mirobod mahallasida yangi usulda maktab ochadi. A. Avloniy o’zi ochgan maktabda kambag’allarning farzandlarini, etim- yesirlarni o’qitdi.