XIX asrning 2-yarmi - XX asr boshida Turkiston o‘lkasida tarbiya, maktab va
pedagogik fikrlar
Reja:
1.
XIX asrning 2-yarmida Turkistonda maktablar tizimi.
2.
Chor Rossiyasining ta’lim siyosati.
3.
Turkistonda rus maktablarining ochilishi. Yerlik aholi uchun rus-
tuzem maktablarining tashkil etilishi.
4.
Turkistonda jadidchilik harakati. Yangi usul maktablarining
ochilishi.
5.
Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy,
Abduqodir Shakuriylarning yangi usul maktablarini tashkil etishdagi
ma'rifatparvarlik xizmatlari.
XIX asrning 2-yarmida Turkistonda maktablar tizimi. The traditional
education system was not the only option for Central Asian students, but it was far
more popular than the alternative. Beginning in 1884, the tsarist government in
Turkestan established "Russo-native" schools. They combined Russian language and
history lessons with maktab-like instruction by native teachers. Many of the native
teachers were Jadids, but the Russian schools did not reach a wide enough segment
of the population to create the cultural reinvigoration the Jadids desired. Despite the
Russian governor-general's assurances that students would learn all the same lessons
they could expect from a maktab, very few children attended Russian schools. In
1916, for example, less than 300 Muslims attended Russian higher primary schools
in Central Asia1
1 https://en.wikipedia.org/wiki/Jadid
An'anaviy ta'lim tizimi Markaziy Osiyo aholisi uchun yagona ta’lim shakli
emas edi, lekin u muqobillariga qaraganda ancha mashhur edi. 1884 yilda boshlab,
Turkistonda chor hukumati tomonidan "Rus-tuzem" maktablari tashkil etilgan.
Ularda o'qituvchilari tomonidan rus tili va tarixi fanlaridan saboq berilgan. Mahalliy
o’qituvchilarning aksariyati usuli jadid ta’limi tarafdorlari edi. Rossiya General-
gubernatorining "Rus-tuzem" maktablarida ham usuli jadid maktablaridagi
ta’limning aynan o’qitilishi haqidagi iddaolariga qaramasdan, bu maktablarda juda
kam sonli o’quvchilar o’qiganlar. Masalan, 1916 yili "Rus-tuzem" maktablarida 300
tadan kam musurmon bolalari ta’lim olgan.
O’lkani Rossiya imperiyasi bosib olgandan so’ng 1870 yillarda qizlar talimi
bo’yicha bazi malumotlar mavjud. Turkistonda shahar va qisman qishloqlarda qizlar
uchun boshlang’ich maktablar ham mavjud bo’lgan. Qishloq joylarda qizlar maktabi
juda kam hollarda uchrar edi. Bazi hududlarda 100 ta maktabga bitta qizlar maktabi
ham to’g’ri kelmas edi. Biroq bazi shaharlarda qizlar maktablarining soni o’g’il
bolalar maktablarining chorak qismiga teng kelgan. Toshkent rus qo’shinlari
tomonidan egallangan paytda shaharning bazi qismlarida qizlar maktablari va
o’quvchilari soni o’g’il bolalar maktablarining ½ qismiga to’g’ri kelgan va ularda
o’quvchilar soni nisbatan kam bo’lgan.
A.P.Xoroshxin va Toshkent shahrida yashovchi mullalarning xabar berishicha,
1864 yilda ruslar bilan bo’lgan urush uchun soliq joriy etsh bo’yicha ro’yxatga olish
o’tkazilganda, 8000 ming nafar o’quvchi bolalar, 4000 nafar o’quvchi qizlar qayd
etlgan. Birgina Sebzor dahasida 25 nafar o’g’il bolalar va 15 nafar qizlar,
Shayxontohur dahasida esa 20 ta o’g’il bolalar va 10 ta qizlar maktablari mavjud
bo’lgan. Otnbibi maktabida o’quvchi qizlar bilan birgalikda o’g’il bolalar ham birga
talim olgan hollari ham bo’lgan. Qizlar maktablaridagi mashg’ulotlarda asosan fors-
tojik va turkiy tldagi asarlar o’rgatlgan. Ushbu talim muassasalarida “Talimi
bayonot”, “Muosharat odobi”, “Tarbiyali xotun” va boshqa Sharq axloqiy
madaniyatni o’z ichiga oluvchi fanlar o’qitlgan. A.P.Xoroshxinning 1876 yildagi
malumotga ko’ra, qizlar 7-11 yoshdan o’qitlgan, 11-15 yoshdan esa tkuvchilikka
o’rgatlgan. Bundan shu narsa kuzatladiki, qizlar maktablaridagi talim dasturlari
o’g’il bolalar maktablari dasturlariga nisbatan kam qamrovli bo’lgan.O’rta Osiyoda
o’g’il va qiz bolalar birga talim oluvchi aralash maktablar bo’lganligi haqida
malumotlar deyarli uchramaydi. 1906 yil Kaspiyort viloyat maktablarining ahvoli
haqida malumot bergan N.P.Ostroumov turkmanlar orasida, bazi joylarda o’g’il va
qiz bolalar birga talim oluvchi maktablar mavjud bo’lganligi, ularda atgi ikki yoki
uch yil davomida talim berilishi haqida malumot beradi.
Mustamlakachilik tzimini o’rnatlishi va o’lkada rus aholisi soni o’sib borishi
bilan rus tlida so’zlashuvchi aholi qizlarini talimiga bo’lgan ehtyoj o’sib bordi.
Qizlar uchun gimnaziya, Mariin bilim yurtlari kabi talim muassasalarini tashkil etldi
va mazkur maskanlarda mahalliy aholi vakillarini talim olishlariga imkon berilishi
kam miqdorda bo’lsada, qizlar talimiga ijobiy tasir o’tkazdi. XIX asr 70 yillarida
Toshkent va Chimkentda qizlar uchun bo’lim hamda hunarmandchilik sinflari,
Kazalinskda qizlar uchun yakshanba sinflari bo’lgan boshlang’ich bilim yurtlari
tashkil etldi. Ushbu bilim yurtlarining barchasi muayyan rejalarsiz, asosan, o’lkadagi
rus aholisining talim olishga bo’lgan ehtiyojini qondirish maqsadida tashkil etlgan
edi.
Chor Rossiyasining ta’lim siyosati. Yerli xalqning aksariy qismi, ba'zi
rusparast boy-zodagonlarni hisobga olmaganda, o'z bolalarini rus-tuzem
maktablariga berishning oqibatlaridan cho'chir edi. Bu maktablarda birinchi
navbatda pravoslav mahzabinig asoslari, rus tili, podshoni ulug'lovchi madhiyalar
o'rgatilgani uchun mahalliy xalq bu ochiqdan-ochiq dinbuzarlikdan qochib o'z
farzandlarini rus-tuzem maktablariga bermasdi. Buni o’z vaqtida Sirdaryo
viloyatidagi rus maktablarini taftish etgan chor amaldori N.K. Smirnov ham qayd
etgan edi. U ruslashtirishga yo'naltirilgan ta'lim siyosatining muvaffaqiyatsizligi
sabablarini quyidagicha izohlaydi va yozadi:
- yerli aholining shaharlardagi rus maktablarining qabul qilmaganligi sababi
ularning dasturlarida musulmoncha savod darslari yo'qligi, darslar bolalar uchun
tushunarsiz bo'lgan rus tilida olib borilishi va o'qituvchilarning mahalliy tillarni
bilmasligi;
- (rus) bolalariga pravoslav dini asoslarini musulmon bolalar huzurida o'rgatish.
Shuningdek, ruscha xat-savod oddiy turkistonlikka foyda keltirmas edi, chunki
o'lkaning musulmon aholisi barcha narsani - xatlar, hisob-kitoblar va boshqa
yozishmalarni mahalliy tilllarda va arab yozuvida amalga oshirar, musulmoncha xat-
savodli kishi bunda, tabiiy, ko'proq yutar edi.
Turkistonda rus maktablarining ochilishi. Yerlik aholi uchun rus-tuzem
maktablarining tashkil etilishi. O’rta asr musulmon maktablarini isloh qilishdan
bosh tortgan chorizm, ruslar o’rnashgan erlarda ochilgan rus maktablarini
Turkistonda maorif sohasida o’z siyosatning quroli qilib olishga harakat qildi
(Toshkentda dastlabki rus maktabi 1866 yilda ochilgan edi). Rus maktablariga ruslar
bilan birga o’qish uchun mahalliy aholi bolalari ham qabul qilinar edi. Turkistondagi
boshlang’ich rus maktablarida hunarga Rossiyaning Yevropa qismidagiga
qaraganda, ancha ko’proq o’rgatlar edi; bundan maqsad mahalliy aholining
bolalarini maktabga ko’proq jalb qilish edi.
Turkistonda dastlabki rus o’rta o’quv yurtlari 1870 yillardan ochila boshladi:
1876 yili Toshkentda, Verniyda (hozirgi Olmaotada) erlar va Xotn-qizlar
gimnaziyalari. 1879 yili esa Toshkentda o’qituvchilar seminariyasi ochildi.
Gimnaziyalarga ham erli aholining bolalari qabul qilinar edi. O’qituvchilar
seminariyalarida esa mahalliy aholi bolalariga 1/3 o’rin ajratlgan edi.
1880 yillarning boshlariga kelib rus maktablarida o’qiydigan o’zbek va tojik
bolalari uchun islom dinini o’qitsh kerak, toki ota-onalari bu maktablardan
qo’rqmasinlar, degan fikr tarqalgan edi. Turkiston mamurlari bu fikrning qanchalik
to’g’ri ekanligini tekshirishga qaror qildilar. 1884 yil 19 dekabrda Toshkentda, «eski
shahar» qismida sinab ko’rish uchun birinchi rus-tuzem maktabi ochilgan edi. 10
yillardan keyin Toshkentda bunday maktablar soni to’rttaga ko’paydi. Bu tpdagi
maktablar o’lkadagi yirik shaharlar hamda qishloqlarda ham tashkil etla boshladi.
O’lkada rus, rus-tuzem maktablari ilk bor XIX asrning 70 – yillarida yuzaga kelgan
bo’lsa, 1904 yilga kelib ularning soni 57 taga etdi.
Rus-tuzem maktablarida o’quvchilarga rus muallimi rus tlini hamda
arifmetkani va boshqa fanlarni o’rgatar, buning uchun o’qish vaqtning yarmi ajratb
qo’yilgan edi. O’qish vaqtning qolgan yarmi «Musulmon domla» ixtyoriga berib
qo’yilgan bo’lib, u eski usul maktablaridagidek bolalarga diniy darslar o’qitsh bilan
shug’ullanardi.
Rus-tuzem maktablarida faqat o’g’il bolalar o’qitlar edi. Ota-onalar qizlarini
bunday maktablarga bermas edilar. 1903 yilda Turkiston pedagogika to’garagi,
Toshkentda qizlar uchun rus-tuzem maktabi ochildi. Lekin bu maktabning faoliyat
uzoqqa cho’zilmay, ikki yildan keyin yopilib qoldi.
Turkistonda jadidchilik harakati. Yangi usul maktablarining
ochilishi.Jadidlar harakat ijtmoiy-tarbiyashunoslik tafakkurining alohida bir oqimi
sifatda Turkistonda yashovchi xalqlar orasida shakllandi. Turkistondagi jadid (jadid
so’zi arabcha “yangi usul”, “yangilik”, demakdir) maktablarining yuzaga kelishi
mashhur qrim-tatar arbobi Ismoilbek Gaspirali nomi bilan bevosita bog’liqdir.
1851 yilda tavallud topgan Ismoilbek Gaspirali ilg’or demokratk g’oyalarni
musulmonchilikning diniy asoslari bilan birlashtrish yo’lida qizg’in kurash olib
bordi. Turkiy xalqlarning milliy mustaqilligi uchun kurashgan Ismoilbek Gaspirali
o’z navbatda jadidchilik oqimining asoschisi sifatida dunyoga tanildi. Ko’p yurtlarda
safarda bo’lgan Ismoilbek Gaspirali xalq taraqqiyoti birinchi navbatda maorifga
bog’liq ekanligini anglab etb, jamiyatdagi tub o’zgarishlarni amalga oshirishni yangi
usuldagi maktab tuzishdan boshladi. Gaspirali tomonidan ochilgan yangi usuldagi
maktab tez orada shuhrat qozondi. Jadid maktablarining ommaviy tus olishiga asosiy
sabab I.Gaspirali tomonidan 1883 yildan boshlab nashr etla boshlangan “Tarjimon”
gazetasi bo’ldi. Shu bilan birga Ismoilbek Gaspirali o’zi tashkil maktab uchun bir
qator darsliklar va o’quv qo’llanmalari ham yaratdi. Uning yangi usuldagi maktab
hayotga bag’ishlangan asarlari jumlasiga “Hujai Subyona”, “Qirsat turki”, “Rahbari
muallimin” kabi darslik va o’quv qo’llanmalarini kiritsa bo’ladi. Gaspiralining
ushbu asarlari o’quv jarayonini tashkil etsh, darsliklarga qo’yiladigan talablar,
musulmon o’quv adabiyotda qo’llaniladigan didaktk va metodik ko’rsatmalar bilan
jadid maktablari taraqqiyotga ulkan hissa qo’shdi.
I.Gaspirali boshqa turkiy xalqlar qatori o’zbek millatdagi ijtmoiy fikrlar
taraqqiyoti va shu jumladan, haqiqiy vatanparvar o’zbek ziyolilari, pedagoglarining
kamol topishida ham o’chmas iz qoldirdi.
1893 yili Ismoil Gaspirali Turkistonga kelib, chor huqumat amaldorlarini va
Buxoro
amiri
Abdulahadni
musulmon
maktablarini
isloh
qildirishga
ko’ndirmoqchi bo’ladi.
Ismoil Gaspirali Buxorodan so’ng poezdda Samarqandga borgan, undan
Toshkentga kelib, Turkiston general-gubernatorligidagi, amaldorlar bilan o’z
niyat-maqsadlarini o’rtoqlashgan. Biroq, Toshkentda uni yaxshi kutb olishmadi,
loyihasi esa etborsiz qoldi rildi. 1893 yil 8 iyunda u yana Samarqand orqali
Buxoroga qaytb borgan va amir bilan uchrashib, E.J.Laxzarining ko’rsatishicha,
uni yangi usuldagi bir maktab ochishga ko’ndirgan. Ikkinchi usuli jadid
maktabini 1898 yilda Qo’qonda Salohiddin domla ochdi. Shu yili To’qmoqda ham
yangi usul maktabi paydo bo’ldi. 1899 yili Andijonda Shamsiddin domla va
Toshkentda Mannon qori yangi usul maktabini ochdilar. 1903 yilda, umuman,
Turkistonda 102 ta boshlang’ich va 2 ta o’rta jadid maktabi bor edi. Bulardan 6 tasi
Buxoro amirligida va 8 tasi Xiva xonligi hududida edi.
Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Abduqodir
Shakuriylarning yangi usul maktablarini tashkil etishdagi ma'rifatparvarlik
xizmatlari. The content of these papers varied – some were extremely critical of the
traditional religious hierarchy, while others sought to win over more conservative
clergy. Some explained the importance of Central Asian participation in Russian
politics through the Duma, while others sought to connect Central Asian intellectuals
to those in cities like Cairo and Istanbul. The Jadids also used fiction to communicate
the same ideas, drawing on Central Asian as well as Western forms of literature
(poetry and plays, respectively). For example, the Bukharan author Abdurrauf Fitrat
criticized the clergy for discouraging the modernization he believed was necessary
to protect Central Asia from Russian incursions.
Bu davrga oid ma’lumotlar turlicha talqinga ega - ba'zilar an'anaviy diniy
ierarxik g’oyalar tarafdorlari bo’lgan bir paytda, boshqalar konservativ
yondoshuvdagi ruhoniylarg’oyalari ustidan g'alaba qozonish uchun harakatqilardi.
Ba'zilar Markaziy Osiyoga nisbatan Rossiya siyosatida Dumada orqali ishtirokini
ahamiyatli deb qaragan bir vaqtda, boshqalar Qohira va Istanbul kabi shaharlar
ziyolilari bilan birlashishni yoqladilar.Jadidlar xalqqa ta’sir ko’rsatishning G’arbda
rivojlangan shakllari she’riyat va spektakllar vosatasidan foydalanganlar.
Buxorolikma’rifatparvar
Abdurauf
Fitrat
ma’rifatga
to’sqinlik
qilayotgan
ruhoniylarni tanqid qildi. Uning fikricha,Markaziy Osiyoni Rossiya istibdodidan
qutqarish asosiy masala edi.
XX asr boshlarida Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg’ona vodiysi
shaharlarida o’nlab “usuli jadid” maktablari ochildi. Uni bitrganlar orasidan
Turkiston manaviy-marifiy dunyosini milliy uyg’onishiga kuchli ijobiy tasir
qiladigan zabardast namoyandalar etshib chikdi. Ularning “birinchisi”, “Turkiston
jadidlarining otasi” Mahmudxo’ja Behbudiydir. Mahmudxo’ja Behbudiy 1875
