XIX ASRNING 2-YARMI - XX ASRDA JAHON PEDAGOGIKA FANINING RIVOJI. K.D.USHINSKIYNING PEDAGOGIK MEROSI Reja: 10.1. XIX asrning oxiri – XX asrda G‘arbiy Yevropa, AQSh, Rossiyada reformatorlik pedagogikasi va uning asosiy yo‘nalishlari. 10.2. Nemis pedagogi Georg Kershenshteynerning pedagogik nazariyasi 10.3. Djon Dyuining pedagogik konsepsiyasi. 10.4. M.V.Lomonosov va uning rus pedagogikasi va maktablar rivojidagi o‘rni. 10.5. L.N.Tolstoyning pedagogik qarashlari. 10.6. K.D.Ushinskiy pedagogika fani va tarbiyaning ahamiyati to‘grisida. 10.1. Reformatorlik pedagogikasining asosiy yo‘nalishlari. XIX asrning oxiri – XX asrda G‘arbiy Yevropa, AQSh, Rossiyada reformatorlik pedagogikasi va uning asosiy yo‘nalishlari. 1. Mehnat maktablari tarafdorlarining harakatlari. 2. Harakatlar pedagogikasi. 3. Badiiy tarbiya. 4. Individual pedagogika. 5. “Fuqarolik tarbiyasi” pedagogikasi. Reformattorlik pedagogikasining ijtimoiy-iqtisodiy omillari: 1. Ishlab chiqarishning murakkab texnika bilan ta’minlanishi. 2. Tabiiy-matematik kadrlar jamoasiga bo‘lgan yehtiyoj. 3. Malakali raqobatbardosh ishchilarga bo‘lgan yehtiyoj. 10.2. Nemis pedagogi Georg Kershenshteynerning pedagogik nazariyasi. 1.Maktab bolalarning ikkita yehtiyojini qqqonoqtirishi zarur: idrok yetish va ijod qqilish. 2. Nafaqat so‘z, kittob yordamida, balki amaliy tajriba vositasida o‘rganish zarur. 3. Ko‘pchilik bolalarning qo‘l mehnati – ularning har tomonlama rivojlanish maydoni. 4. “Faqat kitob yemas, balki ijjodiy ish bolalarni uyqu va lanjlikdan xalos yettuvchi”. 5. Mehnat maktabida o‘qitishning asosiy metodi: ximiya, fizika fanlari bo‘yicha laboratoriyalarda, metal, daraxtlarga ishlov beradigan amaliy mashg‘ulotlarda, jonli buurchaklarda, rasm chizish sinflari, yer maydonchalaridagi musttaqil ishlar. 6. Maktab ishida “ma’naviy umumiylik” uning ijtimoiy ahamiyati. Asari:”Kelajak makttabi–mehnat maktabi”. 10.3. Djon Dyuining pedagogik konsepsiyasi. XX asr boshlarida, chet yel va ayniqsa amerika pedagogikasida maktab ta’limi masalalari bo‘yicha pragmatik (yunoncha «pragma» – harakat, amaliyot) g‘oyasi keng tarqaldi. Pedagogikada mashhur pragmatizm tarafdori Djon Dyui (1859-1952 yillar) maktab ta’limining o‘z konsepsiyasini yaratishga ko‘p urindi. Bu yo‘nalishlar vakillari (Dj.Dyui, G.Kershenshteyner) o‘qitish bu o‘quvchining “tajribasini qayta tashkil yetish” uzluksiz jarayoni deb hisoblaydilar. O‘qitishni Dyui kundalik hayotdan olingan amaliy masalalarni hal yetishga oid bolalar faoliyatini tashkil yetish sifatida tushunadi. Bu nazariyaning asosiy boshlang‘ich qoidalari quyidagilardan iborat deb hisoblangan: “Oldindan tuzilgan o‘quv kurslari kerak yemas”, “O‘qitish materiallarini bolaning tajribasidan olish kerak”, “Bola o‘qitishning sifati kabi miqdorini ham belgilashi kerak”, “Bajarish yordamida o‘qitish – maktabda asosiy metod”. Shunday qilib, Dyui maktabda ta’lim va alohida fanlar aniq belgilangan mazmuni zarurligini rad yetadi, ilmiy ta’limni tan olmaydi va o‘qishni tor hamda o‘quvchilarning qiziqishlariga asoslangan praktitsizmidan iborat hisoblaydi. Asari: “Makttab va jamiyat”. “Harakatlar pedagogikasi” konsepsiyasi ko‘p jihatdan Dj.Dyuining falsafiy (pragmatizm) va psixologik qarashlarining oqibati hisoblanadi. Uning muallifi, reformatorlardan biri nemis pedagogi Vilgelm Avgust Lay (1862-1926 yillar) bilim olish jarayonida ko‘zga tashlanuvchi quyidagi uch bosqichni ko‘rsatadi: idrok yetish, qayta ishlab chiqish, ifoda yetish. Bilimlarni formallashtirish metodlari: amaliy va ijodiy ishlar, tajriba, illyustratsiya, ganjkorlik, o‘yin, ashula aytish, sport, raqs tushish. Asari: “Harakat maktabi”. 10.4. M.V.Lomonosov va uning rus pedagogikasi va maktablar rivojidagi o‘rni. Mixail Vasilevich Lomonosov — rus tabiashunos olimi, rus adabiy tilining asoschisi, shoir, rassom, tarixchi. Moskvada, Kievda (1734), so‘ngra Peterburg akademiya universitetida o‘qigan (1735). 1736 yildan Germaniyaning Merburg va Frayburg universitetlarida kimyo va metallurgiya fanlaridan ta’lim olgan. Peterburg Fanlar Akademiyasining birinchi akademigi (1745). 1748 yilda Rossiya Fanlar Akadeemiyasi qoshida 1-kimyoviy labooratoriyaga asos solgan. 1755 yilda Lomonosovning tashabbusi bilan Moskva univeersiteti tashkil yetilgan (keyinchalik unga Lomonosov nomi berilgan). Moddalarning atom-molekulyar tuzilishi haqidagi tushunchalarni rivojlantirgan, kimyoviy reaksiyalarda massaning saqlanish qonunini topgan (1756), korpuskulyar (atom-molekulyar) ta’limoti asoslarini taklif yetgan (1741 — 50). Venera sayyorasida atmosfera mavjudligini aniqlagan (1761). Falsafiy va grajdanlik ruhidagi rus odasining ijodkori. Dostonlar, she’riy nomalar, tragediyalar va hajviy asarlar, fundamental filologik tadqiqotlar hamda rus tilining ilmiy grammatikasi muallifi. Ranglar haqidagi nazariyani olg‘a surgan. Bir qancha optik asboblar yasagan. Mozaika san’atini rivojlantirgan, smaltalar ishlab chiqarishga katta hissa qo‘shgan, shogirdlari bilan birga koshinkor AQShlarning yangi turlarini taklif yetgan. Shvesiya Fanlar Akademiyasi (1760), Bolonya FA (1764) faxriy a’zosi. 10.5. L.N.Tolstoyning pedagogik qarashlari. Lev Nikolaevich Tolstoy (1828. 28.8(9.9), Tula guberniyasi YAsnaya Polyana qishlog‘i — 1910.7(20). 11, Lipesk viloyati, hoz. Lev Tolstoy bekati; YAsnaya Polyanada dafn yetilgan) — rus yozuvchisi, ma’rifatpari. Rossiyadagi kadimiy dvoryanlar sulolasidan, graf. Peterburg Fanlar Akademiyasining muxbir a’zosi (1873), faxriy akademigi (1900). 1844-47 yillarda Qozon universitetining arab-turk va huquqshunoslik fakultetlarida o‘qigan. 1851-53 yillarda Kavkazda bo‘lib, janglarda ishtirok yetgan. 1854 yilda Dunay armiyasiga yuborilgan; iltimosiga ko‘ra, qamaldagi Sevastopolga o‘tkazilgan. Qrim urushida qatnashgan. Tolstoy 1855 yilda Peterburgga borib, N.A.Nekrasovnnng «Sovremennik» («Zamondosh») jurnali va jurnal atrofidagi yozuvchilar (I.S.Turgenev, I.A.Goncharov, N.G.Chernishevskiy va boshqalar) bilan hamkorlik qilgan. Bolalik kezlarida rus va arab xalq yertaklari, A.S.Pushkin she’rlari, shuningdek, Yusuf haqidagi Injil rivoyati ta’sirida she’rlar yozgan. Birinchi yirik asari — «Inson kamolotining to‘rt davri» avtobiografik asari («Bolalik», 1852; «O‘smirlik», 1852-54; «Yoshlik», 1855-57; «Yigitlik», yozilmay qolgan). Urush lavhalari va askarlarning maishiy turmushi Tolstoyning «Sevastopol hikoyalari» (1855) to‘plamiga kirgan hikoya va ocherklarida o‘z ifodasini topgan. 50-yillar Tolstoy ruhiy hayot lavhalari va maishiy turmush tafsillarini tarixiy voqealarning keng manzarasi, hayotning axloqiy falsafiy asoslari tasviri bilan uyg‘unlashtirishga harakat qiladi. Tolstoy ijodida shakllana boshlagan bu ijodiy tamoyil «Kazaklar» qissasi (1863)da, ayniqsa, yaqqol ko‘rinadi. Bu asarda o‘z in’ikosini topgan xalq hayoti mavzui va voqelikning yepik tasviri Tolstoyning 60- yillar ijodida yanada teranlashadi. Rus va jahon adabiyoti xazinasidan mustahkam o‘rin olgan «Urush va tinchlik» (1863-69) yepopeyasi Tolstoyning 60-yillarda ijodiy kamolotga yerishganidan shahodat beradi. Yozuvchi «Urush va tinchlik» romani bilan o‘z davrida ro‘y bergan va o‘zi shaxsan guvoh bo‘lgan voqealarga faol munosabat bildirgan. Eng muhimi, u Napoleonning 1805-1807 va 1812-1814 yillardagi harbiy yurishlari mavzuiga murojaat yetib, ko‘plab qahramonlar ishtirok yetgan yepik voqealar bilan birga qahramonlarning ruhiy tasvirlari ilk bor katta mahorat bilan uyg‘unlashgan tarixiy roman janrini yaratdi. Holbuki, 19-asr o‘rtalarida yepik asarlar davri o‘tdi, degan fikrlar keng tarqalgan, 60-yillarda rus jamiyatida kuch ola boshlagan sinfiy ziddiyat va kurashlar yesa «Urush va tinchlik»dek yepopeyaning maydonga kelishi uchun unumli zamin bo‘la olmas yedi. 1812 yillarda Rossiyaning Napoleon qo‘shinlari tomonidan bosib olinishi mumkinligi bir-biri bilan kelisha olmagan turli tabaka va sinflarni dushmanga karshi kurash shiori ostida birlashtirdiki, Tolstoyning rus xalqi ongidagi ana shu uyg‘onishga murojaat yetishi «Urush va tinchlik» romanining yuzaga kelishi uchun hayotbaxsh zamin vazifasini o‘tadi. Tolstoyning 70-yillar ijodida «Anna Karenina» romani alohida mavqega yega. «Urush va tinchlik»dan bu romanni yozguniga qadar bo‘lgan davrda Tolstoyning rus jamiyatidagi ijtimoiy tenglik va adolat to‘g‘risidagi orzu umidlari ro‘yobga chiqmadi. 60-yillardagi islohot yozuvchi kutgan natijani bermadi. Mazkur romanda Tolstoyning jamiyat hayotida kechayotgan noxush jarayonlar haqidagi iztirobli o‘ylari aks yetdi. Romanda Kareninlar, Oblonskiylar va Levinlardan iborat 3 oilaning bir-biri bilan chatishgan, ammo mustaqil syujet chizig‘iga yega bo‘lgan tarixi tasvir yetilgan. Tolstoy aksar rus yozuvchilaridek, nasroniy diniga katta ye’tiqod qo‘ygan, hayotda ro‘y berayotgan voqealarga va kishilarning xatti- harakatlariga ham shu din nuqtai nazaridan yondashgan. Tolstoy 80-yillarda dramaturgiya janrlarida ham ijod qilib, «Zulmat hokimiyati» (1886) dramasi va «Ma’rifat mevalari» (1890) komediyasini yozadi. Bu asarlarda qishloq axlidagi jaholat, shahar madaniyatining qishloqqa ko‘rsatayotgan salbiy ta’siri katta badiiy kuch bilan tasvirlangan. Tolstoy dunyoqarashida tobora kuchayib borayotgan ziddiyatlar uning so‘nggi yirik asarlaridan biri — «Tirilish» romani (1889—99)da o‘z aksini topdi. Hayotda bo‘lib o‘tgan oddiy voqea — bir sud jarayoni asosida yaratilgan bu asarda Tolstoy ijtimoiy adolatsizlikka asoslangan jamiyatning ichki, ma’naviy asoslarini ochib tashlaydi. Tolstoy hayotining Yasnaya Polyanadagi so‘nggi kunlari ruhiy iztiroblar po‘rtanasida kechdi. U yaqin kishilari to‘qigan ig‘vo va fasod to‘ridan qochib, 1910 yilda Yasnaya Polyanadan bosh olib chiqib ketadi va yo‘lda shamollab, vafot yetadi. O‘zbekistonda Tolstoy ijodiga qiziqish u hayot paytlardayoq boshlangan. Uning «Odamlar nima bilan tirik?», «Xudo haqiqatni ko‘rsa ham tezda ayta olmaydi» maqolalari 1887-1902 yillarda «Turkiston viloyatining gazeti»da o‘zbek tilida nashr yetilgan. Tolstoy haqidagi «Rossiya mamlakatining mashhur yozuvchisi» degan maqola yesa 1889 yilda shu gazetada tanikli ma’rifatparvar Sattorxon Abdug‘afforov tarjimasida bosilgan. Tolstoyning bolalar uchun yozgan qator hikoyalari Saidrasul Aziziy («Ustodi avval», 1902), Aliasqar Kalinin («Muallimi soniy», 1903), Abdulla Avloniy («Birinchi muallim», 1909; «Ikkinchi muallim», 1912) singari jadid ma’rifatparvarlarining o‘quv qo‘llanmalari va darsliklarida ye’lon qilingan hamda usuli savtiya maktablarida o‘qitilgan. Tolstoy nafakat buyuk yozuvchi, balki adolatparvar va xalqparvar inson sifatida ham o‘zbek jadidlarining ye’tiborini o‘ziga jalb yetgan. Birinchi o‘zbek advokati Ubaydulla Xo‘jaev 1909 yilda Tolstoyga uning yomonlikka yomonlik bilan javob bermaslik haqidagi ta’limoti yuzasidan xat yozib, o‘sha yilning 5 iyunida undan javob olgan. Islom dinining taniqli arboblaridan biri Abduvohid Qoriev yesa 1910 yilda Yasnaya Polyanaga maxsus borib, Tolstoy bilan bir necha marta muloqotda bo‘lgan. Tolstoy 1859-1862 yillarda krestyan bolalari uchun maktab ochadi. Tosltoyning pedagogik konsepsiyasi asosini “erkin tarbiya” g‘oyasi tashkil yetadi. Tolstoyning fikricha, ideal maktab – bu yerkin hamkorlikka asoslangan, ya’ni o‘qituvchi bilimlarni taqdim yetadi, o‘quvchilar uni yerkin tarzda idrok yetishadi. Bunday maktabning asosiy funksiyasi – yerkin ta’lim berishdir. Tolstoy pedagogik konsepsiyasidagi yetakchi tamoyil bolalarning o‘ziga xosligini hisobga olishdir. 10.6. K.D.Ushinskiy pedagogika fani va tarbiyaning ahamiyati to‘grisida. K.D.Ushinskiy 1824 yil19 fevralda Tula shahrida tug‘ildi. Ushinskiy bolalik va o‘smirlik davrlarini Chernigov gubernasiga qarashli Novgorod-Seversk shahri yaqinida bo‘lgan ota-onasining katta bo‘lmagan yerida o‘tqazadi. 22 yoshdan boshlab Ushinskiy Yaroslovldagi adliya liseyida yensiklopediya, qonun-shunoslik, davlat huquqi va moliya fanlari kafedrasida professorlik vazifasida ishlay boshladi. K.D.Ushinskiy o‘qituvchilik va professorlik faoliyati davrida hamma bilimini talabalarga berishga, ularda ilm-fanlarni qunt bilan, jiddiy suratda o‘qish havasini to‘g‘dirishga, ularda xalqqa muhabbat, unga xizmat qilish uchun tayyor turishi hissasini tarbiyalashga intiladi. Ushinskiyning taraqqiyparvarlik faoliyatini ko‘rolmagan reaksion kayfiyatdagi professorlar, lisey rahbarlari, ichki ishlar vazirligining xodimlari uning ustidan hukumatga chaqiq xati yozdilar, K.D.Ushinskiyning fikri mavjud tuzumga noto‘g‘ri, buzuq, xavfli kishi deb tuhmat toshi otilgan. 1884 yilda Yevropada bo‘lib o‘tgan inqiloblar podsho hukumatini chuchitadi. Podsho hukumati shubhali kishilarni ta’qib ostiga ola boshlaydi. Shu jumladan Ushinskiy ham 1849 yilda liseydan “yomon otliq” qilib ishdan bo‘shatiladi. Shundan so‘ng u moddiy jihatdan qiynaladi. Shu yillari o‘z zamonasi uchun mashhur bo‘lgan “Zamondosh (“Sovremennik”)” va “O‘qish uchun kutubxona” (“Biblioteka dlya chiteniya”)” jurnallarida adabiy xodim bo‘lib ishlaydi, chet tillarini (ingliz tili) o‘rganadi. Chet tillardagi asarlarni rus tiliga tarjima qiladi. K.D.Ushinskiy pedagogik tizimga xalqchillik prinsipini asos qilib olgan. Ushinskiy tarbiyaning xalqchilligi degan iborani xalqning barcha bolalarini maktabda o‘qitish, ona tilini ta’limning asosi qilib olish, bolalarga o‘z vatanlari tarixidan, geografiyasidan, tabiatidan keng bilim berish deb bildi. Xalq ruhi bilan sug‘orilgan tarbiya bolalarga vatanga muhabbat, vatan oldidagi burchlarini sezish hissini o‘stirish va butun kuchlarini vatan, xalq xizmatiga qaratilgan bo‘lishi lozim. Har bir avlod o‘z xis tuyg‘ularini, tarixiy voqialar, diniy ye’tiqod, maslak natijalarini, boshidan kechirgan qayg‘u va xursanchiliklarini ona tili xazinasiga qo‘shadi. Xalq butun ma’naviy xayoti natijalarni yehtiyot qilib o‘z tilida saqlab keladi. Til bor yekan, xalq ham bor, xalqning hayot yekanligini til orqali bilish mumkin. Bola ona tilini o‘zlashtirganda tovush va birikmalarni bilibgina qolmasdan tushunchalar, fikrlar va tuyg‘ular badiiy obrazlarni ham o‘zlashtiradi. Ushinskiy kishi kamolga yetgan bo‘lishi uchun uning aqliy, jismoniy va axloqiy o‘sishi bir-biriga uyg‘un bo‘lishi kerak deb bildi. Ushinskiyning fikricha axloqiy tarbiyaning vositalari qo‘yidagilar: 1. Ta’lim; 2. O‘qituvchining shaxsiy namunasi yoshlar qalbiga quyosh nuridek ta’sir yetadi. 3. E’tiqod bolalarda-ye’tiqodni tarbiyalamay turib ular qalbini rivojlantirib bo‘lmaydi. 4. O‘qituvchining mohirligi bilan munosabatda bo‘lishi (pedagogik odob). 5. Ogohlantirish. 6. Qiziqtirish va jazolash. K.D.Ushinskiyning didaktik qarashlari va pedagogik merosi. Ushinskiy didaktika sohasidagi qarashlarini “Onatilini o‘qitish yuzasidan qo‘llanma, “Maktab- maorif ishlarini o‘rganish uchun Shveysariya bo‘ylab sayohat” maqolalarida bayon yetdi. Ushinskiyning fikricha ta’lim tamoyillari quyidagilar: 1) ta’lim bolalarning kuchi yetadigan bo‘lishi; 2) izchillik; 3) ko‘rsatmalilik; 4) puxta va mustahkamlilik. Ushinskiy ko‘rsatmalilik prinspini kishining yoshi va psixologiyasidagi xususiyatlar nuqtai nazaridan asosladi. U ko‘rsatmali vositalariga suratlar, kolleksiyalar, modellar va hokozolarni kiritgan. Ushinskiy o‘quv materialni anglab, puxta va mustaxkam o‘zlashtirishga katta ye’tibor berdi. O‘quv materiallarini takrorlashga doir metodikani ishlab chiqdi. Ushinskiy ta’lim jarayonida ikkita bosqich borligini ko‘rsatdi: birinchidan, bolalar o‘qituvchining rahbarligi bilan buyum yoki hodisani kuzatadilar va shu buyum yoki hodisa xaqida umumiy tushuncha xosil qiladilar. Buning o‘zi uchga bo‘linadi: 1. Bolalar o‘qituvchining rahbarligida buyum yoki hodisani bevosita o‘zlashtiradilar. 2. O‘qituvchining rahbarligida o‘rganilayotgan buyum yoki hodisa to‘g‘risida olgan tasavvurlarini bir-biridan ajratadi, farq qiladi, solishtirib ko‘radilar ular to‘g‘risida tushuncha xosil qiladilar. 3. O‘qituvchi o‘zi izoh berib, bolalar olgan tushunchalarni to‘ldiradi, asosiy jihatlarini ikkinchi darajali jihatlardan ayirib, tushunchalarni bir tizimga soladi. Ushinskiy “Rus tilining dastlabgi o‘qitish” nomli maqolasida zarur metodik ko‘rsatmalar berdi. Uning fikricha o‘qitishning uch vazifasi bor: 1. Bolalarning nutqini o‘stirish. 2. Bolalarni o‘z tilidan foydalanishga o‘rgatish. 3. Tilning mashqini o‘zlashtirish. Bu vazifalar bir vaqtda bajariladi. K. D. Ushinskiy o‘qitish prinsipiga asoslangan holda boshlang‘ich ta’limga doir darsliklar ham tuzdi: 1. Ona tili darsligi – bu alifbedan boshlanadi, bunda bolalarning fikrini o‘stirish va tasavvurlarini kengaytirish ko‘zda tutilgan. 2. Bolalar dunyosi darsligi – bu 3-4 sinfga mo‘ljallangan bo‘lib, bunda bolalarga geografiya va tabiyotdan boshlangich ma’lumot berishi ko‘zda tutilgan. Ushinskiy 1861 yilda “O‘qituvchilar seminariyasining proekti” maqolasida boshlangich maktablar uchun o‘qituvchilar tayyorlash tizimini taklif yetdi. Xulosa qilganimizda, Ushinskiy Rossiyada maorif sohasida ko‘p xizmat qildi. U «Rus dumboqchalarining do‘sti»,“Rus muallimlarining muallimidir”.