XIX ASRNING BIRINCHI YARMIDAGI XAYOLIY SOSIALIZMNING O'ZIGA XOS XUSUSIYATLARI. Xayoliy sosialistik g'oyalarning dastlabki ko'rinishlarida, ya'ni Platon asarlaridan boshlab T.Mor va T.Kompanelli asarlarining barchasida xususiy mulk tanqid qilib kelindi. Bu olimlar jamiyatni qayta tuzishni taklif qilib nisbatan adolatli, rivojlangan jamiyatni asoslab berishga intildilar. Lekin, bularning barchasi xayoliy sosializm shakllanishi arafasidagi dastlabki g'oyalar edi, xolos. Xayoliy sosializmning haqiqiy rivojlanish davri XIX asrning birinchi yarmiga to'g'ri keladi. Bu davrda Farbiy Evropa kapitalistik munosabatlar rivojlanib, sinfiy ziddiyatlar oshkor bo'ldi. Ayniqsa, klassik iqtisodiy maktab vakillarining asosiy asarlarining ta'siri ko'pgina maktablarga bo'lgani kabi xayoliy sosialistlar qarashlariga ham jiddiy ta'sir o'tkazdi. Shuningdek, bu davrda sanoat to'ntarilishining yakunlanishi va Evropa mamlakatlarida yuz bergan jiddiy iqtisodiy o'zgarishlar ham xayoliy sosialistlar A.Sen-Simon, Sh.Fure va R.Ouenlar o'z asarlarida ko'rsatib, mavjud kapitalizmni ichki xususiyatlarini kengroq ochib berishga intildilar. Bu olimlar guruhi iqtisodiy fan rivojiga katta hissa qo'shib, ilk bor kapitalistik munosabatlar abadiy emasligini, unda iqtisodiy inqirozlar mavjud bo'lishini ko'rsatib berdilar. Shu jumladan ular ham klassiklar kabi texnika taraqqiyotining jadallashuvi, ilmiy kashfiyotlar va jamiyat ishlab chiqarishini umumjahon rivojini iqtisodiy siyosatning asosiy maqsadi deb hisobladilar. Bundan tashqari, xayoliy sosialistlar tabiiy tartib konsepsiyasiga amal qilib jamiyat va alohida olingan insonning ideal ijtimoiy tuzulishi modelini ilgari surdilar. Xayoliy - sosialistlar klassik iqtisodiy maktab vakillaridan farq qilib, xususiy mulkchilikni va kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlarini tanqid qiladilar, jamiyatning barcha a'zolariga baxt keltiradigan yangi jamiyat yuzaga keladi,deb ishchilarni ishontiradilar. Ular yangi jamiyat adolatli ijtimoiy tuzum loyihalarini bayon etib iste'mol va taqsimotni qayta tashkil etish bilan cheklanib qolmasdan balki ishlab chiqarishni tubdan o'zgartirishni taklif qildilar. Shuningdek, ularning ijtimoiy adolatni targ'ib qilishga qaratilgan g'oyalari aynan adolatsizliklardan voz kechishi zarur degan fikrlari asosida nafaqat xayoliy balki bozor iqtisodiyotiga qarshi karash ko'rinishini oladi. Va nihoyat, XIX asrning birinchi yarmida ijod qilgan xayoliy sosialistlar ta'limotlarida bozor iqtisodiyotiga muqobil qarashlari turlicha namoyon bo'ladi. Bu o'rinda ushbu maktab vakillarining birinchidan, individual (yakka) faoliyatni kollektiv mehnat faoliyati bilan almashtirish mexanizmini qanday izohlashlari bilan, ikkinchidan mehnatkashlarni jamoa tashkilotlariga birlashish tamoyillari xususiyatlarini qay tarzda tushuntirishlarida o'z aksini topadi. Bu shart-sharoitga e'tibor berib Sh.Jid va Sh.Rist o'z asarlarida quyidagicha yozishadi: «Sen-Simon va uning izdoshlari haqiqiy kollktivizm tarafdorlari bo'lib, ular jamoat tashkilotlariga millatning hamma a'zolarini kirgizishga harakat qildilar va bunday birlashuvni tepadan boshlashni taklif qiladilar, ya'ni milliylashtirish va boshqa jarayonlarni endi siyosiy xokimiyat o'z qo'liga oladi. R.Ouen va Sh.Fure hamda ularning izdoshlari «Sosialist-assosiasiyachilar» bo'lib, Sen-Simonchilardan farqli o'laroq indivit to'da (massa) ichida yo'qolib ketmasligini istatadi. Ularni mayda avtonom guruhlar yordamida saqlab qolishni taklif qilib, birlashuv jarayonini yuqoridan emas balki quyidan borishini maqsadga muofiq deb hisoblaydilar». (Sh.Jid, Sh.Rist «Istoriya ekonomicheskix ucheniy». M., Ekonomika, 1995. Str.170) Nihoyat, xayoliy-sosializm nomoyondolari o'zlarining benuqson ijtimoiy tuzumlarni turlicha: Sen-Simon industrializm, Fure garmoniya, Ouen esa kommunizm deb atadilar. Lekin ularning barchasi ekspluatasiyaning yo'q bo'lishi, aqliy va jismoniy mehnat o'rtasidagi qarama-qarshilikning bartaraf etilishi hamda xususiy mulkning yo'q bo'lishi to'g'risidagi fikrlarni bir xil takrorladilar. XVIII asrning oxiri - XIX asrning boshlarida Farbiy Evropada ishlab chiqarishning hukmron shakli manufaktura bo'lib, fabrika ishlab chiqarishi endigina shakllanayotgan edi. Kapitalizmning moddiy sharoitlari va ishchilarning jamiyatning asosiy sinfi sifatida shakllanishi dastlabki bosqichlarda edi. Xayoliy sosialistlar ijtimoiy adolatli jamiyatga o'tish yo'llarini aniq ko'rsata olmadilar, lekin ular sinfiy manfaatlar qarama-qarshiligini ta'kidlab o'tdilar. Ular ishchilar sinfiga ezilgan jabrlanuvchi sinf sifatida qarab, asosiy e'tiborni ongni rivojlantirishga, o'z g'oyalarini tashviqot qilib kommunalar, «falansterlar» orqali hayotga tadbiq etishga qaratdilar. Mehnatkashlarni ozod etishning moddiy sharoitlari yaratilmaganligi tufayli xayoliy sosialistlar bo'lajak jamiyatning fantastik loyihalarini taklif etdilar. Ular o'zlarini sinflardan yuqori qo'yib, jamiyatning barcha a'zolari manfaatlarini ifoda etayotganliklarini ko'rsatmoqchi bo'ldilar. Shuningdek, siyosiy kurash, revolyusiyalarni rad etib, ijtimoiy adolat g'oyalarini tashviqot qilish yo'li bilan jamiyatni qayta tuzishni orzu qildilar. Mana shularning barchasi g'oyalarning xayoliy bo'lib qolishiga sababchi bo'ldi. Biroq, xayoliy sosializm o'zining cheklanganligiga qaramasdan, kapitalizm oyoqqa turayotgan bosqichda progressiv ta'limotlar qatorida alohida o'rin egallaganligini aytishimiz lozimdir. 2. A.Sen-Simon, Sh.Fure va R.Ouen iqtisodiy qarashlari Fransiyada burjua inqilobidan keyin kapitalizm yana tez rivojlandi. Jamiyat oldida doimiy ravishda ko'ndalang bo'lib qolgan yangi savollarga fransuz mutafakkiri Sen-Simon birinchi bo'lib javob berishga urindi. A.K.Sen-Simon Anri Klod de Rebrua Sen-Simon (1760-1825 yy.) Fransiya xayoliy sosializmining namoyandasi bo'lib, 1789-1794 yillardagi fransuz inqilobi bilan zamondosh edi. U aristokratlar oilasidan kelib chiqqan bo'lib, quyidagi mashhur asarlarning muallifidir: «Sanoat sistemasi haqida», «Inson haqidagi fan ocherklari», «Sanoat yoki siyosiy, ma'naviy va falsafiy mulohazalar», «Yangi xristianlik» va boshqalar. Sen-Simon maxsus iqtisodiy tadqiqotlarni amalga oshirmadi, balki asosiy e'tiborni ijtimoiy muammolarga qaratdi. U butun yaxshi jamiyat to'g'risidagi umidini aql- idrokka, ma'rifatga bog'ladi; u insonning aql-idrokini tarixiy jarayonning to'la hokimi va rahbari sifatida bildi, jamiyatni yaxshi tarzda qayta qurish yo'llarini tashviqot qilishni esa o'z ta'limoti amalga oshirilishining bosh vositasi deb hisobladi. Fransuz ma'rifatparvarlaridan farq qilib, Sen-Simon ishlab chiqarishdagi inson faoliyati, mulkchilik formalari kabi iqtisodiy faktorlarga katta baho berdi. U «Ilk davr», «Qulchilik», «O'rta asrlar», «Hozirgi davr» va «Oltin asr»larni alohida ajratib, ijtimoiy-iqtisodiy formasiyalarni ko'rsatib o'tdi. «Hozirgi davr» (ya'ni XIX asrning ikkinchi yarmi) o'tish davri deb belgilanib, «...bu davrda, deb yozadi Sen- A. K. Sen-Simon Simon, olimlar, tadbirkorlar va ishchilardan iborat sanoatchilar shakllanadi, ular qirol hukumati bilan birgalikda odil jamiyatni barpo etishlari kerak, bu esa o'z navbatida «Oltin asr»ga kirib kelishni ta'minlaydi.» Sen-Simon o'zining tarixiy konsepsiyasidan kelib chiqib, hozirgi davrni o'rganib borish uchun o'tgan davrga nazar tashlash kerakligini aytib, «har bir alohida olingan davr mulohazasida juda yuzaki, hatto noto'g'ri qisqacha xulosalarlarni beradi, so'nib borayotgan o'tmish qoldiqlari tug'ilib kelayotgan kelajak bilan qorishtirib yuboriladi», deb ko'rsatadi. Tarixiyligiga qaramay Sen-Simonning jamiyatning rivojlanish konsepsiyasi idelistik edi, chunki uning asosini fan taraqqiyoti, ong va g'oyalar ravnaqi tashkil etardi. Lekin uning idealistik tarixiy konsepsiyasida ayrim materialistik fikrlar ham yo'q emas. Jumladan, Sen-Simon shaharlar, sanoat va savdoning rivojlanishi burjuaziyaning shakllanishiga sabab bo'lganligini, iqtisodiy holat esa, mulkchilikka tobe' bo'lgan, o'ziga xos ijtimoiy-tarixiy formalarni vujudga keltirishini aytib o'tadi. «Hokimiyat va boshqaruniv belgilovchi qonun ham, - deb yozadi u, - mehnat farovonligini to'liq ta'minlay oladigan mulkchilik va undan foydalanishni belgilovchi qonundek katta ahamiyatga ega emas» (Haqiqatdan ham, hozirgi vaqtda respublikamiz va qo'shni mustaqil respublikalar iqtisodiy taraqqiyotida mulkchilik va mulkchilik formalari haqida qabul qilingan qonunlar ahamiyati kattaligini eslang). Sen-Simnning bo'lajak adolatli jamiyati industrial sistema deb nomlanib, u industrial jamiyat yirik sanoat ishlab chiqarishi bazasi asosida rivojlanadi, sanoat - alohida reja asosida, boshqaruv esa yagona industrial markaz orqali amalga oshiriladi deb hisoblagan edi. Sanoat ishlab chiqarishining taraqqiyoti va mahsulotlarni taqsimlash olimlar tomonidan olib boriladi. Katta tajribaga ega bo'lgan sanoat kapitalistlari boshqaruvni tashkil qilish bilan mashg'ul bo'ladilar, ishchilar esa ishlab chiqarish rejalarini bajarish uchun astoydil mehnat qilishlari zarurdir. Sen-Simon yangi ijtimoiy tashkilotni vujudga keltirishda, ayniqsa sanoatda anarxiyaga (hokimiyatsizlikka) yo'l qo'yilmasligiga va reja asosidagi markaziy boshqaruvga katta e'tibor berishni taklif etadi. Sen-Simon qarashlariga ko'ra, erkin raqobatga asoslangan ijtimoiy tuzim bu tugab borayotgan feodalizmdan yangi ideal jamiyatga o'tish davridagina emas, balki inqilobiy harakatlardan holi minch va tez sur'atlarda ijtimoiy tenglikka asoslangan «industrial jamiyat»ga o'tish davri hamdir. Adolatli «industrial jamiyat» qurilishi haqidagi o'zining mulohazalarida u ilmu-fan va ilg'or nazariyalarga yuqori baho berib, bo'lg'usi yangiliklarni tarixiy muqarrar deb hisoblaydi. Shu bilan bir qatorda Sen-Simon o'zining «industrial jamiyat» ida boshqa xayoliy sosialistlar kabi qarama-qarshi sinflarni yo'qolib ketishi va xokimiyat tomonidan siyosiy funksiyalarga nisbatan iqtisodiy funksiyalarga katta e'tibor berishini taxmin qiladi. Lekin shuni alohida qayd etish zarurki, xayoliy sosializmning boshqa barcha vakillardan farq qilib Sen-Simon sosializmda xususiy mulkchilik bo'lishini inkor etmaydi, balki aynan xususiy mulkchilik va undan foydalanishni tartibga soladigan qonun zarurligini ko'rsatib o'tadi. Shuningdek, olim o'z qarashlarida anarxiyaga insonlarga ziyon etkazuvchi boshqaruv deb qarab uni tanqid qiladi. U mavjud o'zgarishlar tezlik bilan rivojlanib davlatning to'liq kamolatini ta'minlaydi, insonlar esaerishishlari mumkin bo'lgan tenglik va ayniqsa mo'l- ko'lchilikka faqat shu «industrial jamiyat» yordamida etib boradilar deydi. Garchi Sen-Simon yangi ijtimoiy tuzumning haddan tashqari mujmal manzarasini tasvirlagan, shu jamiyatga borishning noto'g'ri yo'lini ko'rsatgan bo'lsa ham, uning ba'zi taxminlari katta kelajakka molik edi. U proletariatning nazariyotchisi emas edi va shu sababli uning tarixiy rolini tushunmadi. Ayni vaqtda u ishchilar ahvolining naqadar og'irligini ko'rdi. «Mening maqsadim,- deb yozgan edi u, - Evropadagina emas, butun dunyoda ham shu sinfning qismatini engillashtirishdan iborat». U davlatni «odamlarni boshqarish quroli»dan ishlab chiqarishni tashkil etish, fan va san'at taraqqiyotini ta'minlash, ya'ni «narsalarni boshqarish quroli»ga aylantirish, tartib, osoyishtalikni nazorat qilishni esa jamoatchilikka topshirish kerak degan g'oyani ilgari surdi. Sen- Simonning yangi industrial sistemasi sosialistik jamiyat emas edi, chunki unda xususiy mulkchilik, kapital jamg'arish, bankirlar va tadbirkorlar sinflari hali mavjud edi. Bu esa o'z navbatida umumxalq mehnatiga asoslangan rejali keng ishlab chiqarishni inkor etadi. Sen-Simon asarlarining asosini kapitalizmni tanqid tashkil etadi. U ishlab chiqarish va taqsimotdagi anarxiyani, raqobat, xalq ommasining qashshoqlashuvi va ishchilarning ayanchli ahvoldaligini kapitalizm illati deb hisoblaydi. Olim ishchilar, kapitalistlar va savdogarlarni bir sinf vakillari deb, ularni industriallar deb atadi. Feodal jamiyatining hokim sinflari bo'lgan dvoryanlar, ruhoniylar va boshqa amaldorlarni esa befoyda, keraksiz sinflar deb hisobladi. Shuni aytish kerakki, Sen- Simon kapitalizmni ilmiy ravishda tanqid qilmadi. U burjua jamiyati bo'ysunishi zarur bo'lgan iqtisodiy qonunlarni e'tibordan chetda qoldirdi. Sen-Simon ta'limotlarini tashviqot qilishda uning shogirdlari O.Rodrig, V.Anfonten va O.Bazarlar katta rol o'ynadilar. Ular «Sen-Simon ta'limoti» kitobini nashr qildirib, uning nazariy qarashlarini boyitdilar. lekin bu olimlar ham burjua jamiyatining asosiy sinflari va ular o'rtasidagi sinfiy kurash mohiyatini to'liq tushunmadilar, natijada XIX asrning 30-yillariga kelib, Sen-Simon Sh. Furedir maktabi tor doiraga aylandi va tarqalib ketdi. Fransuz xayoliy sosializmining yana bir yirik namoyandasi Fransua Mari Sharl Furedir (1772-1837 yy.). U Bezanson shahrida savdogar oilasida dunyoga kelib, butun hayoti mobaynida savdo bilan shug'ullandi. Bo'sh vaqtlarida o'z ma'lumotini to'ldirib, mustaqil ravishda fizika, astronomiya va falsafa fanlari bilan shug'ullandi, ijtimoiy tadqiqotlarni amalga oshirdi. Sharl Fure o'zining «To'g'ri harakat va mushtarak taqdirlar nazariyasi», «Umumiy birlik nazariyasi», «Savdo qallobligi haqida», «Yangi sanoat dunyosi va ijtimoiy dunyo» nomli asarlari va qator maqolalarida kapitalistik jamiyatni keskin tanqid qildi va ijtimoiy adolatli jamiyat barpo etish dasturini ishlab chiqdi. Uning tasvirlashicha, inson o'zi yashayotgan jamiyatning barcha yaramas illatlaridan tozalanishi lozim, shunday ijtimoiy tuzum o'rnatish kerakki, bu tuzum insonning kamol topishiga, ehtiroslarini to'liq namoyon qilishiga, ehtiyojlarini qondirishga imkoniyat bersin. F.M.Sh.Fure kishilik jamiyatining tarixiy rivojlanishini o'rganishga o'zining katta hissasini qo'shdi. F.Engels «Anti Dyuring» asarida shunday degan edi: «O'tmishning asosiy etap (bosqich)larida Sh.Furening genialligi keng namoyon bo'ldi. U jamiyat o'z rivojlanishida yovvoyilik, patriarxalchilik, varvarlik va sivilizasiya (madaniyat) bosqichlarini bosib o'tganligini ko'rsatib berdi». Bunday taqsimot garchand ishlab chiqarish taraqqiyoti darajasini hisobga olgan bo'lsa-da, lekin ishlab chiqarish munosabatlarining xarakterini va moddiy ishlab chiqarishda ishlab chiqarish usulining turlichaligini inkor etadi.Shuning uchun varvarlikka quldorlik va feodalizm kabi turlicha ijtimoiy-iqtisodiy jamiyatlar kiritiladi. Sivilizasi davrini esa u kapitalizm vujudga kelishi bilan bog'laydi. Lekin shuni aytish kerakki, uning qarashlariga xos xususiyat har bir davrning asosiy faktori sifatida faqat ishlab chiqarish darajasinigina emas, balki inson ehtiroslari va tabiati uyg'unligini ham alohida ajratib ko'rsatishdir. Shunday qilib, ana shu holatlar muayyanligining vujudga kelishi o'z navbatida sivilizasiyalar o'rniga har tomonlama rivojlangan assosiasiyalar (uyushmalar) tashkil topishiga sabab bo'ladi. Kapitalizmni tanqid qilish Sh.Fure ta'limotining eng kuchli jihatidir. Jamiyatning yangi sosial tashkiloti barpo etilmasa, ishlab chiqarishning rivoji mehnat ahliga baxt emas, balki kulfat keltiradi, deydi u. «Burjua sivilizasiyalarining o'ziga xos xususiyati,- deb yozadi olim, - tartibsiz ishlab chiqarishdan iborat. Boylik ko'paymoqda, ammo ishlab chiqaruvchi inson ana shu ko'payib borayotgan boylikdan bahramand bo'layotgani yo'q» (Sh.Fure. Izbranne sochineniya. T.II, M.,1954, str.68). U aholining ayrim qismi behuda, parazit hayot kechirib, ezilgan mehnatkash xalqning ekspluatasiya qilinishi hisobiga yashayotganini aytish bilan birga, bunday jamiyat aholining barcha qatlamlarini to'liq ta'minlash imkoniga ega emas degan qisqacha xulosalarga keldi. Sh.Fure ayniqsa kapitalistik savdo nuqsonlarini, undagi tovlamachilik, olibsotarlik va muttahamlikni fosh etadi. «Agar biz Sen-Simonda,- deb yozgan edi. F.Engels, tafakkurning genial kengligini, shuning natijasida uning qarashlarida eng so'nggi sosialistlar nomuntazam iqtisodiy fikrlari deyarli hammasining kurtaklari bayon etilganini ko'rsak, Sh.Fure mavjud ijtimoiy tuzumni tanqid qilmaganligini, bu tanqidda sof fransuzcha o'tkir zehnning, analizning g'oyat chuqurligi bilan qo'shilganligini ko'ramiz, u burjua dunyosining jamiki moddiy va ma'naviy nochorligini toqatsizlik bilan fosh qilib tashladi...». Haqiqatan, ham Sh. Fure o'z asarlarida nafaqat mavjud jamiyatni balki klassik iqtisodiy maktab vakillari yuqori baho berayotgan erkin raqobatga asoslangan iqtisodiyotni ham va umuman klassiklarni o'zlarini ham keskin tanqid qiladi. Uning fikriga ko'ra erkin raqobatga asoslangan iqtisodiyot savdogarlar va savdo agentlar sonini keraksiz darajada oshirib yuborgan bo'lib bu esa asosiy kamchiliklarni e'tibordan chetda qoldirgan. Sh. Fure sivilizasiya jamiyatning kamchiliklari deb quyidagilar belgilaydi: ijtimoiy xaos; aholi nufusini ortib borishi; kambag'allikni kuchaytiruvchi industrializm va boshqalar. Lekin Sh.Fure kapitalizmni har tomonlama tanqid qilgan bo'lsa-da, boshqa xayoliy sosializm namoyandalari singari u ham islohotlar yo'li, tashviqotni kengaytirish bilan ekspluatasiya, adolatsizlikka qarshi kurashib, «odil jamiyat» sari bormoqchi bo'ldi. Kelajak jamiyatning asosiy yacheykasi bir necha ishlab chiqarish assosiasiyalaridan iborat falanga (jamoa)dir. Falanganing har bir a'zosi mehnat qilish huquqiga ega bo'lib, mehnat zavq bag'ishlashi, kishilarning ehtiyojiga aylanishi kerak. Sh.Fure o'sha paytda mashaqqat deb hisoblangan mehnat qanday qilib inson uchun xuzur-halovatga aylanishi mumkin degan masalani o'rtaga qo'yadi. U burjua huquqi sistemasini tanqid qilib, mehnat qilish huquqini birinchi o'ringa qo'yadi, mehnat qilish huquqi bo'lmasa qolgan hamma huquqlarning qadri yo'q deb hisoblaydi. Uning mehnat musobaqasi to'g'risidagi, mehnatni insonning g'ayrat-shijoati namoyon bo'ladigan ijodiy jarayonga aylantirish haqidagi g'oyalari ijobiy ahamiyatga egadir. Angliya - sanoat to'ntarishini amalga oshirgan birinchi mamlakat bo'lib, kapitalizm u erda tez va dadillik bilan rivojlandi. Bu hol tabiiy, Angliya xayoliy sosializmining o'ziga xos xususiyatini belgilab berdi. U xususiy mulkchilikning barcha ko'rinishlarini inkor etib, fransuz sosialistlarining industriallar jamiyati, turli uyushmalariga moyilligi yo'q edi. Siyosiy iqtisodni proletariat manfaatlariga xizmat qildirishga harakat kommunistik jamoalar tashkil etish tajribalarini qo'llash va nihoyat tinch yo'l bilan yangi «odil jamiyat»ni qurish imkoniyatlarini isbotlashga urinish bu maktabga xosdir. Angliya xayoliy sosializmining vujudga kelishi va rivojlanishi Robert Ouenning (1771-1858 yy.) hayoti va ijodiy faoliyati bilan bog'liqdir. R. Ouen U Shimoliy Uelsda hunarmand oilasida dunyoga keldi. Maktabni tugatgach, o'zi mustaqil shug'ullangan, yoshlik yillaridayoq mehnatkashligi, tadbirkorligi bilan ajralib turgan. R.Ouen 1800 yildan boshlab Pyu-Lenark (Shotlandiya) dagi yigiruv korxonasida boshqaruvchi bo'lgan, o'sha yillarda unda insoniyatni qutqarishni maqsad qilgan islohotchilik g'oyalari shakllanadi. Biroz keyinroq (1820 yildan boshlab) xayoliy sosializmga xos bo'lgan fikrlar va tashviqotga asosiy e'tiborni qaratadi. R.Ouenning «Jamiyatga yangicha qarash yoki xarakterni shakllantirish haqida tajribalar», «Yangi ahloqiy dunyo kitobi», «Adolatni almashuv bozori», «Ulug' milliy hunar ittifoqi» asarlarida uning sosialistik loyihalari bayon etilgandir. U kapitalistik jamiyatni tanqid qilib, uning xalqqa qarshi mohiyatini ochib beradi. Barcha mulkni umumning mulkiga aylantiradigan, qashshoqlik yo'qoladigan, mehnat jafo-zulmatdan baxt-saodatga aylanadigan kommunistik jamoalar tuzish fikriga keldi. Shu maqsadga halaqit beradigan uchta to'siq bor deydi u. Bu uchta illat: xususiy mulk, din va burjuacha nikohdir. Biroq olim kapitalistik taraqqiyotning ob'ektiv qonunini tushunmadi, sinflar kurashini inkor etdi. Yangi tuzum yangi yo'l bilan yoki tinch yo'l bilan quriladi va unga tinch yo'l bilan o'tiladi, deb ishondi. R.Ouenning loyiha va ijtimoiy dasturlari fransuz xayoliy sosialistlaridan farq qilib, ancha aniq va amaliyligi bilan ajralib turadi. U ishchilar mehnatini engillashtiradigan yoshlar va qariyalar mehnatidan tungi ish vaqtida foydalanishni man etgan, rag'batlantirishni tashkil etgan, u Angliyaning ilk fabrika qonunchiligining asoschilaridan edi. R.Ouen iqtisodiy qarashlarining xarakterli xususiyati shundan iboratki, u burjua siyosiy iqtisodini inkor etgan fransuz xayoliy sosialistlaridan farq qilib, o'z nazariyalarini yaratishda Rikardoning qiymatning mehnat nazariyasiga tayanadi. U Rikardodan keyin qiymatning asosiy manbai deb mehnatni hisobladi. Xususiy mulk bilan bir qatorda mehnat bilan kapital o'rtasidagi qarama-qarshiliklar sababchisi deb pul hisoblandi. R.Ouen qiymatning sun'iy o'lchovi bo'lmish puldan voz kechib, mehnat harajatlarining ekvivalenti sifatida «ishchi pullarini» joriy etishni taklif etadi. U kapitalistik ishlab chiqarishni qaytadan tuzib «ishlab chiqarish uyushmalarini» tashkil etishga harakat qildi. Lekin bu urinishlar behuda bo'lib chiqdi, chunki kapitalistlar o'z korxonalarini ixtiyoriy sotish haqida o'ylamagan bo'lsalar, kasaba uyushmalari sotib olish uchun imkoniyatlari yo'q edi. R.Ouen birinchilardan bo'lib T.Maltusning «aholi nufusi» qonuniga qarshi chiqdi. U mehnatkashlarning og'ir ahvolga tushib qolishiga aholi soni ortib borishi emas, balki mavjud mahsulotlarning adolatsiz taqsimlanishi sabab bo'lmoqda, deb ko'rsatadi. R.Ouen xayoliy sosializmi va uning islohotchilik faoliyati qarama-qarshi xarakterdadir. U ishchilarning manfaatlarini himoya qilib, boylik mehnatda yaratiladi, deb ko'rsatish bilan birga ayni vaqtda ishchilarga e'tiborsiz passiv rol belgilaydi, kapitalistlarni esa asosiy kamchilik qoniqarsiz tarbiyada deb oqlashga harakat qiladi. Lekin olim qarashlari va faoliyatida qarama-qarshiliklar bo'lishiga qaramay, uning ayrim tajribalari barbod bo'lgan bo'lsa-da, umuman olganda R.Ouenning g'oyalari ijobiy ahamiyatga ega bo'lib, Angliya ishchilar harakati taraqqiyotida katta rol o'ynadi. U o'zining ko'pgina asarlarida jamiyatni to'g'ri tashkil qilish konsepsiyalarini ilgari suradi. Ularning bachasida xar bir fuqoro uchun mehnatning majburiyligi, jamiyatning eng muxim tamoyillaridan deb hisoblanadi. Shuningdek R. Ouenning ishlab chiqarish uyushmalarida ishchi pullarini o'rni modiy boyliklar odilona taqsimlash masalalarini va umumman xususiy mulkchilikka berilgan baho o'sha davr uchun katta ahamiyatga molik edi. 3. Sosialist-rikardochilarning (T.Godskin, J.Grey, J.Brey) iqtisodiy qarashlari. XIX asrning 20-30 yillarida Angliya hunarmandlari va ishchilari orasida sosialistik g'oyalar shakllandi. Bu g'oyalarni o'rganish bilan yangicha yo'nalishni tashkil qilgan olimlar Jon Grey, Tomas Godskin va Jon Breylar edilar. Ular asosan ishchilar orasidan kelib chiqib, muammolarni hal etishda mustaqil ravishda o'z qarashlarini e'lon qildilar. Tomas Godskin. O'tgan asrlarda ilmiy axborot va publisistika janr sifatida hali bir- biridan ajralmagan edi. T.Godskin asarlari bilan yaqindan tanishar ekanmiz, bu erda biz ilmiy izlanishlarning bizning tafakkurimizga ko'ra belgilarini topamiz. Avvalo bu qo'yilgan masalaga yaqindan taalluqlidir. 1827 yilda T.Godskin «Taniqli siyosiy iqtisod» nomli kitobini e'lon qildi, lekin uning asosiy g'oyalari avvalroq 1825 yilda «Kapitalning daf qilishiga qarshi mehnatni himoyalash» asarida bayon etilgan edi. Dastlabki nazariyalarida olim kapital ishlab chiqarishdan tashqarida degan fikrni bildirib, o'z zamondosh iqtisodchi olimlariga qarshi chiqdi. Uning fi kricha, aylanma kapital umuman yig'ilgan zapaslar emas, masalan, ishchilar novvoyxonada non epishadi, boshqa ishchilar esa uni sotib olishadi, demak, aylanma kapital - bu zapas «yig'ilma» emas, balki «mavjud» mehnatdir. T.Godskin asosiy kapitalni to'plangan mehnat deb biladi, lekin ishchilarsiz hech qanday mashina hech narsa ishlab chiqara olmaydi. Bundan shunday qisqacha xulosalar chiqadiki, foyda o'tgan mehnat hisobiga emas, balki kundalik mehnat tufayli yuzaga keladi. Lekin asosiy kapital o'z egasi uchun mehnatdan ustunlik qilish vositasi hisoblanadi. Yuqorida aytilganlarning barchasidan T.Godskinning ikkinchi tezisi kelib chiqadi: kapitalist tomonidan o'zlashtirib olingan foyda ishchilarning mehnatdan oladigan to'liq mahsulot huquqini buzish demakdir. Bu zo'ravonlik kapitalistlar tomonidan mehnatning bo'ysundirilishi bo'lsa, ularning hokimiyati ishchi mahsulotni o'zlashtiradi. T.Godskin «...kapitalistlar o'z hollaricha Rikardoning qiymatning mehnat nazariyasini buzishadi, u holda bu qanday qonun bo'ldiki, u yoki bu kishilarning hohishiga qarasa!...»,- deb yozadi. Kapitalistlar hech narsa ishlab chiqarmaydilar, lekin ular o'zlarini ish bilan ta'minlovchi va raxnamo deb ishchilarni ishontiradilar. Bu erda Godskin siyosiy iqtisodni ayblaydi, chunki u bir vaqtning o'zida ham ularning da'vosini oqlaydi, ham ularni xayron qolarli darajada rivojlanish hamda sivilizasiyaning buyuk va munosib quroli deb ataydi. T.Godskinning aytishicha, jamiyatdagi barcha jamg'arma kapitalistlar tomonidan amalga oshiriladi. Lekin mahsulotni ishlab chiqarishga ketadigan harajatlarni va kapitalistga foyda ko'rinishida tegadigan mahsulotni ham faqat ishchi ishlab chiqaradi. Foyda ko'p bo'lgan sari ish haqi kam bo'lishini ko'rsatib o'tadi (Bu fikr Rikardoniki bo'lganligini eslab o'taylik). Godskin esa bu fikrdan uzoqlashganligini quyidagi misollarda ko'rishimiz mumkin. Ko'ylak va ikki juft etikning haqiqiy bahosi mehnatning ma'lum miqdori hisoblanadi. Lekin u yoki bu tovarni qo'lga kiritish uchun ishchi kapitalist foydasiga yana ko'proq mehnat miqdorini sarf etishi kerak. Godskin ishchi ishlab chiqargan hamma narsa uning o'ziga tegishli bo'lishi kerak deb yozadi. Lekin har bir ishchining tegishini qanday belgilash mumkin? Ishlab chiqarishda mato bo'lagi yigiruvchida, to'quvchida, oqartiruvchi va bo'yoqchida, ularning hammasi turli xil shaxslardir. Bu erda mehnat taqsimlangan. Ularning har biri alohida bitta operasiyani bajaradi va buning natijasida tayyor mahsulot yuzaga keladi. Buni qanday bo'lish mumkin? «Men bu masalani hal etishni ishchilarning o'zlariga erkin hal etish uchun berishdan boshqa yo'lni bilmayman». T.Godskin kapitalistlarda ikkita funksiyani ajratadi. Ishbilarmonlar kabi, tashkilotchi va ixtirochilar kabi ular ham ishchilardir. Lekin kapitalistlar va kapitalning vakillari kabi ular faqat ishchilarga zulm qiluvchi vositadirlar. T.Godskin bunday xo'jayinlarni mamlakatdan chiqarib yuborishni maslaham bermas edi, begona o'lkalarga kashfiyotchilik va uddaburonlik bo'lib, mamlakatdagi qolgan aholiga ziyon etkazish demakdir. Haqiqiy adolatni tiklashning birdan-bir vositasi yoki chorasi,- deb hisoblaydi olim, - ishchilarni kasaba uyushmalariga birlashtirishdir. J.Grey. yoshlik yillaridanok R.Ouen pamfletlarini o'qib, ularni targ'ibot qildi. 1825 yilda u o'zining «Inson baxti haqida ma'ruzalar» kitobini nashr qildirdi. XIX asrning 20-30 yillarida ingliz ishchilarining sevimli kitobi bo'lgan bu kitob R.Ouen ta'siri ostida yozilgan edi. J.Greyning fikricha, jamiyat uch kategoriyadagi kishilarga bo'linadi: birinchisi ishchilar, ular barcha moddiy boyliklarni yaratuvchilardir. Ikkinchisi shifokor, o'qituvchi va boshqalardir. Uchinchisi esa «mustaqil sinflar»dir. «Bu mustaqil sinflarni tashkil qiluvchi kishilar ikki xil holatga bog'liqdir. Birinchidan, atrofdagilarning mehnatsevarligiga, ikkinchidan nohaklikning mavjudligiga. Bu esa ular ustidan hukmronlik qilish imkoniyatini beradi.» J.Greyning qarashlarida siyosiy zo'rlikdan yuz ugirishga va adolatga tinch yo'llar bilan erishishga chaqiriqni uchratishimiz mumkin. Olimning fikricha, jamiyatning asosini ayirboshlash munosabatlari tashkil qiladi. Kishilar orasidagi boshqa barcha munosabatlar esa mana shu munosabatlar ustiga quriladi. Qashshoqlikning bosh sababchisi esa raqobatdir. «Faqat savdo tartiblarining to'liq o'zgarishi insonlar baxt-saodatiga olib keladi». 1831 yilda J.Greyning «Ijtimoiy tartib», «Ayirboshlash asoslari haqida harakat» nomli asarlari e'lon qilindi. Bu asarlar siyosiy iqtisodga oid asarlar hisoblanib, unda ishlab chiqarish, taqsimot, aholi nufusi, soliq va soliqqa tortish muammolari, shuningdek jamiyatda ayirboshlash tartibini qayta tashkil etish ko'rsatiladi. Umummilliy savdo palatasi tashkil etilib, u barcha tarmoqlar - dehqonchilik, sanoat va savdo ishlari boshqaruvini tashkil etadi. Er va kapital egalari o'z mulklarini mazkur boshqaruv apparatiga bir yilcha avvaldan belgilangan mukofot hisobiga topshirib, o'zlarini turli tavakkallardan xalos qiladilar. Barcha xo'jalik ishlariga rahbarlikni palata topshirigiga ko'ra amaldorlar yoki ziyolilar olib boradilar. Sanoat va qishloq xo'jaligi mahsulotlari milliy savdo omborlarida saqlanib o'sha erdan savdo do'konlariga sotuvga chiqariladi. Umummilliy idora tashkiliy reja asosida ish olib borib, tovarlar narxini ishlab chiqarish tannarxini qoplaydigan darajada va hatto foyda keltiradigan darajada belgilaydi. Ish haqlari esa hech qanday qiymatga ega bo'lmagan qog'oz pullar bilan to'lanadi. J.Grey o'zining «Xalq baxtsizligiga qarshi to'g'ri vosita» nomli pamfletida ishchi pullari g'oyasini rivojlantiradi. Bu ish vaqti va o'rtacha mehnat bahosini tasdiqlovchi kvitansiya ishchilarga do'konlardan shunga loyik mahsulotlarni sotib olish imkonini beradi. «Ishchi pullari» o'sha davrda turli ko'rinishlarda Prudon va Brey kabi olimlar tomonidan ham taklif qilingan edi. Jon Brey. J.Breyning «Mehnatga nisbatan adolatsizlik va uni bartaraf etish yo'llari» nomli kitobi 1839 yilda nashr qilindi. T.Godskin va J.Greyning pamfletlari kabi Breyning kitobi ham katta shuhrat qozondi. U ham ishchilar orasidan etishib chiqqan bo'lib, bosmahonada harf teruvchi va muqova qiluvchi bo'lib ishlar edi. O'zining qarashlariga ko'ra J.Brey ham Grey singari ishchilarning sinfiy kurashiga qarshi edi. Uning asosiy kitobi «Xalq xartiyasi hujjatlari» e'lon qilingandan bir yil keyin chiqdi. Xartiyaning asosiy mazmuni Britaniya saylov tizimini demokratlash edi (umumxalq saylov huquqi, yashirin ovoz berish, nomzodlar mulkiy senzlarni bekor qilish va boshqalar). Chartizm harakati ham aynan shu davrdan boshlanib, unga J.Breyning asari chaqiriq sifatida xizmat qildi. Dunyoda adolatsizliklar qaerdan vujudga kelishini, jamiyat va davlat nima ekanligini, mehnatning zaruriyati, kapital jamg'arish va ayirboshlash xususiyatlarini o'rganishga o'z e'tiborini qaratdi. J.Brey shunday deb yozadi: «Adolatli tuzumda hamma mahsulotlarni baholab, ayirboshlash, ishlab chiqazishga sarf qilingan butun harajatning yig'indisi bilan belgilanar edi, boylik teng ayirbosh qilinar edi. Shu bilan birgalikda juda qadimdan jamiyatda yuksak darajada tengsiz ayirboshlash sistemasi hukm surar edi: ishchilar kapitalistlarga yil davomida mehnat qilar edilar va evaziga yarim yillik mehnatning qiymatini olar edilar.» Xuddi shu erdan, aslo taxmin qilinmagan individlarning jismoniy va aqliy kuchlari ichidan boylik va hokimiyatning tengsizligi kelib chiqadi. Xuddi shu ayirboshlash tengsizligi bir sinfga hech narsa bilan shug'ullanmaslikni va dabdabali yashashni ta'minlaydi, boshqa bir sinfni og'ir mehnatga mahkum etadi. J.Brey shunday deydi: «Siyosiy iqtisodchilarning tasdiqlashicha har bir ayirboshlash o'zaro manfaatlidir. Aslini olganda esa kapitalist bilan ishchi o'rtasida hech qanday ayirboshlash yo'q! Ishchi kapitalistga o'zining mehnatini beradi, xo'sh, kapitalist unga nima beradi? Kapitalist ayirboshlash uchun yo mehnatni, yo kapitalni berishi mumkin. Kapitalist hech qachon mehnatni bera olmaydi, chunki u mehnat qilmaydi. Shu bilan birga kapitalist kapital ham bermaydi, chunki uning kapitali kamaymaydi, balki ko'payadi. Ishchining mehnati evaziga kapitalist nima beradi? Ishchining bir haftalik mehnati evaziga kapitalist va xususiy mukl egalari unga o'zlarining shu hafta ichida olgan boyliklarining bir qismini beradilar. Boshqacha qilib aytganda, ular ishchidan biron narsa oladilar, ammo o'rniga hech narsa bermaydilar». «Hech kim dunyoda qandaydir tug'ma yoki tabiiy boylikka ega emas, - deb davom etadi J.Brey, - tabiat insoniyatga nimaiki bersa, bu mehnatga bo'lgan qobiliyatidandir. Demak, agar kimdir hech qachon mehnat qilmasdan boylikka egalik qilsa, bu boylik unga tegishli bo'lishi adolatsizlikdir. U o'zlarining mehnatlari evaziga yuzaga keltirgan insonlarga tegishli bo'lishi kerak, chunki kapital o'z-o'zidan yuzaga kelmaydi. Angliyaning ulkan kapitallari yaratilish prinsipi bo'yicha kapitalistlarga tegishli bo'lishi kerak emas (ular uni o'zlari ishlab chiqarmaydilar). Bu ayirboshlash prinsipi asosida ham bo'lgan emas, ya'ni ular kapitalni o'z mehnatlari evaziga ayirboshlab olganlari yo'q. Meros huquqi asosida ham emas (bu boyliklarning merosxo'ri yo'q). Qaysi eshikka qaramaylik, mehnatkash kishi bilan puldor o'rtasidagi shartnoma adolatsizlik va aldamchilik bilan tugallanadi.» J.Brey qisqacha xulosalar qilib, hech qanday siyosiy saylov islohotlari bu tartibni o'zgartirmaydi, deydi. Mavjud tartibdagi ishchilar sinfi qanchalik aqlli, yuqori ma'naviyatli yoki mehnatsevar kuch bo'lishidan qat'i nazar, to'g'rilab bo'lmaydigan qullikka mahkumdirlar. Shuning bilan birgalikda u ishchilar sinfining kurashi kishilarga qarshi emas, balki tuzumga qarshi, u kapitalistlar bilan yoki kapital bilan emas, balki kapitalni qo'llash usuli bilan ekanligini uqtiradi. 4. Marksizm vujudga kelishining tarixiy shart-sharoitlari XIX asrning o'rtalarida iqtisodiy ta'limotlar tarixida yangi bir yo'nalish - marksizm vujudga keldi. K.Marksning nomi ko'pchilikda inqiloblar bilan bir deb qaraladi. Haqiqatdan ham bu fikrda jon bor, chunki u F.Engels bilan birgalikda proletariatning kapitalizmga qarshi kurashi zarurligini isbotlovchi nazariyaga asos soldi, buni tasodifiy hol deyish qiyin, chunki shu davrda kapitalistik xo'jalik rivoji, sanoat to'ntarilishining ayrim (Angliya va Farbiy Evropa) mamlakatlarda nihoyasiga etganligi, sanoatning iqtisodiyotda etakchi rolni egallashi, ishchilar sinfining jamiyatdagi mavqeining keskin oshganligi, kapitalistik jamiyatning feodalizmdan ustunligi namoyon bo'lishi bilan birga uning bir qancha illatlari ham mavjudligi (ishsizlik, ish vaqtining uzunligi, maoshning kamligi, iqtisodiy inqirozlar, mulkiy va sinfiy tabaqalashuvning tobora kuchayishi, mustamlakachilik va boshqalar) prinsipial yangi ta'limot paydo bo'lishiga asos bo'ldi. O'z davrida burjua olimlari deb atalgan tadqiqotchilar (Sismondi, Prudon, qisman Smit, Rikardo), xayoliy sosialistlar va boshqalar kapitalistik tizimning bir qancha negativ tomonlarini ochib bergan edilar. Ana shu illatlar bu davrda keskin kuchaydi, mehnat va kapital, ishchilar va sohibkorlar o'rtasidagi qarama-qarshilik tobora ortib bordi. 1831-34 yillar Fransiyada Lion to'quvchilari, 30-40 yillarda Angliyadagi vuddistlar va chartistlar harakati ishchilar sinfining mustaqil sinf sifatidagi chiqishlari edi. 1844 yilda Sileziya to'quvchilarining qo'zg'oloni Germaniyadagi inqilobiy harakat darakchisi bo'ldi. 1848 yilda burjua inqilobi tufayli marksizmning vujudga kelish jarayoni yanada kuchaydi. Avvalgi davrdagi iqtisodiy talablar asta-sekin siyosiy tus ola boshladi. Vujudga kelgan siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy sharoit va avvalgi davrdagi bir qancha iqtisodiy g'oyalar asosida, birinchi navbatda klassik iqtisodiy maktab, utopik sosializm ta'limotlari tufayli marksizm shakllandi. Kapitalistik tuzum, hozirgi davr tili bilan aytganda bozor iqtisodining bekamu-ko'st emasligi, uning ijobiy tomonlari bilan birga hal etilishi shart bo'lgan muammolarining ham mavjudligi yangi iqtisodiy ta'limot paydo bo'lishiga turtki bo'ldi. 5. K.Marksning iqtisodiy ta'limoti Uning bosh iqtisodiy asari «Kapital» bo'lib, unda asosiy iqtisodiy g'oyalari ilgari suriladi (1-jildi1867 ynashr etilgan). Marksning iqtisodiy merosida klassik maktab g'oyalari asosiydir. Bu olimning tadqiqot predmetida iqtisodiyotda ishlab chiqarish sohalari muammolarning tahlili ustuvordir. V.Petti tadqiqotlariga baho berib, ishlab chiqarishning burjua munosabatlarining ichki aloqalari o'rganishi ta'kidlanadi. Tadqiqot uslubi boshqa olimlardan keskin farq qilmaydi, iqtisodiy jarayonlar siyosat va davlatga nisbatan ustuvor hisoblanadi, ammo kapitalizm va shunga muvofiq xo'jalik yuritishning bozor mexanizmi o'tkinchi deb qaraladi. Bazis va ustqurma to'g'risidagi konsepsiya olim metodologiyasi markaziy o'rinni egallaydi. Unga ko'ra ishlab chiqarish etakchi hisoblanadi formasiyalar to'g'risidagi fikrda esa kapitalistik jamiyatning o'tkinchiligi ko'rsatiladi, bunga asosiy sabab ishlab chiqarish vositalariga xususiy mulk va bozor anorxiyasidir. Yangi jamiyat sosializm va kommunizm bo'lib, unda ishlab chiqarish vositalari xususiy o'zlashtirish ob'ekti bo'lmaydi. Sinflar to'g'risidagi nazariyada sinfiy kurash masalasi asosiydir, bunda kapitalistlar va ishchilar sinfi hisobga olinadi, uchinchi sinf to'g'risida shu narsa aytiladiki,mamlakatning industrlashib borishi tufayli rentaning daromad sifatidagi ahamiyati kamayib boradi. Kapitalga nisbatan ishchilarni ekspluatasiya qilish va ishchi kuchi ustidan xokimiyat o'rnatish vositasi sifatida qaraladi. Kapitalizmdagi va demak, bozor munosabatidagi qarama-qarshilar kapital bilan bog'lanadi. Undan tashqari kapital tovarni ishchi kuchi bilan birlashtirib, o'sib boruvchi qiymatga aylanadi. Qo'shimcha qiymat bilan kapital o'zaro chambarchas bog'liqligi ko'rsatiladi. Faqat qo'shimcha qiymat yaratuvchi yoki kapitalning o'z-o'zidan o'sishga xizmat qiluvchi ishchigina unumli bo'ladi deb baho beriladi. Kapitalning organik tuzilishi to'g'risidagi g'oya «yangilik» bo'lib, asosiy va o'zgaruvchi kapitalning nisbati -S/V ga tenlashtiriladi. Bundan ekspluatasiya nomasi (qo'shimcha qiymat normasi)-qo'shimcha qiymatning o'zgaruvchan kapitalga nisbati sifatida qaraladi (A. Smit va D. Rikardolarda kapital asosiy va aylanma qisimlarga bo'lingan). Bu erda asosiy kapital (mashina, asbob-uskuna, xomashyo....) qo'shimcha qiymat yaratmaydi. Kapitalning jamg'arilishi sanoatning markazlashuvi va konsentrasiya bilan bog'lanadi, bu esa ishsizlik (rezerv) kuchayishiga olib keladi, bunday jamg'arilishning absolyut, umumiy qonuni deb ataladi. K.Marksda qiymatning mehnat nazariyasi to'g'risida to'la ma'lumot beriladi, qiymatning mehnat sariflari bilan o'lchanishi birdan-bir to'g'ri deb qaraladi. Ammo talab va taklifga ko'ra, tovar bahosi qiymatga nisbatan oshishi va kamayishi mumkin. «Ishlab chiqarish bahosi» konsepsiyasi ilgari surilib, qiymatga qiyos qilinadi (xarid bahosi bilan tenglashtiriladi). Oddiy tovar ishlab chiqarishda (to bozor iqtisodiyoti) va kapitalizmning dastlabki davrida baholar qiymat qonuni bilan tartibga solinar ekan. Rivojlangan kapitalistik iqtisodiyotida esa baho A.Smit bo'yicha tabiiy baho, D.Rikarda bo'yicha ishlab chiqarish bahosi (yoki qiymati), fiziokratlar bo'yicha zaruriy baho deb qaraladi. Uzoq muddat davomida ishlab chiqarish bahosi taklifning zaruriy shartidir. Marksning bu g'oyasiga Kondratev «mehnat nazariyasining yuqori shakli» deb baho beriladi. Mark Blaug fikricha, marksistlarning qarashalari shunga borib taqaladiki, agar biz qiymatning mehnat nazariyasidan boslamasak, kapitalistlar mehnat jarayonida ishtirok etmasdan turib, umumiy mahsulotning bir qismini o'zlashtirishni isbotlab bera olmaymiz (ya'ni espluatasiya manbai yo'qoladi). Pul nazariyasi Rikardo - Mill g'oyalariga amal qilinadi ammo pulning miqdoriy nazariyasi inkor etiladi. Bunda ma'lum davr davomida savdo oborotlari va pul massasi oborotlari (aylanmasi) doimiy emasligi dalil qilib ko'rsatiladi. Marksning qo'shimcha qiymat nazariyasi asosiy bo'lib, uning vujudga kelishi quyidagicha «isbotlanadi» (klassik maktab g'oyalari bo'yicha hamma narsa o'z qimmatida sotiladi va shu qimmatda olinadi, ya'ni ortiqcha narsa yuzaga kelmaydi). mehnat aniq miqdoriy o'lchovga ega, ishchi kuchining qimmatini baholash esa - bu katta darajadagi muammodir, hamda fe'l-atvor holati va kolektiv va psixologiya (ruhi) tomonidan aniqlanadi. Shu sababli qo'shimcha qiymatning manbai bo'lib, faqat o'z ishchi kuchini sotayotgan unumli ishchilarning «haqqi to'lanmagan mehnat» hisoblanadi. Bu «zaruriy» va «qo'shimcha» ish vaqtidagi jarayondir. «qo'shimcha vaqt» va «qo'shimcha mehnat» bilan «qo'shimcha daromad» yuzaga keladi. «Unumli mehnat» to'g'risidagi fiziokratlar (yuqoridagi boblarda berilgan) tomonidan ishlab chiqarilgan. Marks bu g'oyani rivojlantirib shunday qisqacha xulosalar chiqaradi: birinchidan, agar mehnat «mutloq» bo'lmagan shakldagi qo'shimcha qiymatni, ya'ni «nisbiy qo'shimcha qiymatini» yaratsa (bu tirikchilik vositalari qiymati (qiymati) arzonlashuviga olib keladi); ikkinchidan, unumli mehnat muomala sohasida emas, ishlab chiqarish sohasida qo'shimcha qiymat yaratgandagina unumli bo'ladi. Daromadlar to'g'risida fikr yuritib, yollanma ishchilar o'z «kuchini» sotib kapitalistdan oladigan haqdir (bu erda «ishchi kuchi» ish haqiga almashtiriladi), vaholanki klasik maktab vakillari bo'yicha mehnat uchun ish haqi beriladi. Bu nazariyaga ko'ra, ish haqi ishchi va uning oilasi hayotini ta'minlash uchun zarur tovarlarga ekvivalentdir. Uning miqdori ishlab chiqarishni mexanizasiyalash va texnologik jihozlash darajasiga bog'liq, bu esa oxirgi oqibatda ish haqi o'sishi uchun to'siq bo'ladi, chunki texnik-iqtisodiy taraqqiyot doimiy ortiqcha ishchi kuchini yaratadi. Kapitalist va ishchi o'rtasidagi almashuv munosabatlari ishchi ziyoniga bo'ladi. Hech vaqt real ish haqi mehnat ishlab chiqarish kuchlari o'sishiga mutanosib ravishda o'smaydi. Erkin raqobat iqtisodiyoti sharoitida ishchilar kasaba Kumitalariga suyangan hollarda ham bu sharoitni o'zgartira olmaydilar. mehnat unumdorligi o'sishi tufayli, tovar va xizmatlar qiymatining puldagi ifodasi pasayib borishi oqibatida ishchilar tomonidan sotib olinadigan tovarlar bahosining har doim adekvat pasayishiga olib keladi, bu esa ishchilar ahvolining doimo yomonlashuvidir. Foyda va foyda normasi. Bu daromad shakli sohibkor tomonidan ekspluatasiya yordamida paydo bo'ladi; Rikardodagi foyda normasi emas, boshqa qo'shimcha Kiymat normasi, hatto ekspluatasiya normasi to'g'risida fikr yuritiladi. Korxona yoki sohadagi qo'shimcha qiymat hissasi o'zgaruvchi kapital va mehnat hissasi qancha ko'p bo'lsa, shuncha ko'p bo'ladi, kapitalning organik tuzilishida (S/V) doimiy kapital hissasi kam bo'lsa, demak, korxona qanchalik mashina va boshqa texnikalar bilan yaxshi Kurollangan bo'lsa, shuncha kam bo'ladi. Qo'shimcha qiymat normasi va foyda normasi o'rtasidagi farq shundan iboratki, birinchisi Uzgaruvchi (V) kapitalga nisbat shaklida, ikkinchisi esa umumiy kapital (C+V)ga nisbat shaklida bo'ladi. Foyda normasi pasayib borish tendensiyasiga ega (Rikardo-Mill bUyicha hayot uchun zarur mahsulotlarga baho oshuvi, demografik omillar, tuproq unumdorligi pasayishi va boshqalar), ammo Mark bo'yicha buning sababi kapitalning organik tuzilishi (S/V)da o'zgaruvchan (V) kapitalning hissasi kamayishi va, demak, kapitalning jamg'arilishi bilan bog'liq. Ekspluatasiyani kuchaytirish (yoki qo'shimcha qiymatni oshirish) ning yo'llari 2 ta, ish soatlari oshiriladi (absolyut) yoki mehnat unumdorligi orttiriladi (nisbiy). Marks Seniorning «So'nggi soat nazariyasi»ni qattiq tanqid ostiga oladi (yuqorida berilgan). Bu g'oya umuman yangilik edi. Rikardo bo'yicha foyda normasining pasayish tendensiyasi mashinalarning takomillashuvi (texnik kashfiyotlar) va agronomiya fanidagi yangiliklar tufayli o'zgarib (to'xtab-to'xtab) turishi mumkin bo'lsa. Marks bo'yicha bu jarayon kapitalizmni o'z ichidan emirmaguncha davom etaverar ekan. Renta to'g'risidagi nazariya D.Rikardonikidan farq qilmaydi, ammo differensial renta bilan absolyut renta ham borligi aytiladi. So'nggi renta qishloq xo'jaligidagi kapital organik tuzilishini pastligi (S/V) va erga xususiy mulk borligi bilan izohlanadi. Xususiy er egasi ijarachi-fermerdan rentaning tabiiy darajasidan yuqoriroq ijara haqi talab qilib olish imkoniga ega bo'ladi. Takror ishlab chiqarish nazariyasida Marks takror ishlab chiqarishning o'z sxemasini ilgari suradi. Avvalgi (Smit-Sey) mualliflar bo'yicha, yalpi milliy mahsulot jamiyat sinflarining daromadlar summasiga teng deb qaraladi. Marksda esa iqtisodiyot ikki tarmoqqa bo'lib qaraladi: ishlab chiqarish vositalari va iste'mol mollari; kengaytirilgan takror ishlab chiqarish tahlil etiladi (F.Keneda oddiy takror ishlab chiqarish). Marksning kengaytirilgan takror ishlab chiqarish sxemasi fan tarixida iqtisodiy o'sishning birinchi matematik modeli deb hisoblash mumkin. Marks iqtisodiy inqiroz (krizis)larning avvalgi namoyondalari (Sismondi, Maltus va b.) fikrini tahlil etadi va xatolarini ko'rsatib beradi. Yirik ishlab chiqarish tufayli iste'molning pasayishi oqibatidagi inqirozlar, ularni tugatish uchun «uchinchi shaxslar» (T.Maltus) zarurligi to'g'risidagi g'oyalar yanada chuqurlashtiriladi. Marksning «Kapital» asarida inqirozlar nazariyasidan ko'ra, muqarrar umumiy ortiqcha ishlab chiqarish davriga olib keluvchi kapitalning (sabab-oqibat) jamg'arilishi va kapitalizmda daromadlarning taqsimlanishiga baho beradi. Ortiqcha ishlab chiqarish inqirozlari bozor iqtisodiyoti stixiyasi bilan bog'lanadi. Xo'jalik anarxiyasi ishlab chiqarish va iste'mol o'rtasidagi nomuvofiqlik tufayli Yuzaga keladi, realizasiya muammosi kuchayadi. Sey qonuni tanqid qilinadi. Marksning yozishicha, har bir odam bir narsa sotgani uchun, uni darhol sotib olishi majbur emas. Bu esa ortiqcha ishlab chiqarish inqiroziga olib kelishi mumkin, chunki umumiy xarajatlar umumiy daromaddan kam bo'ladi. Siklik o'sishning moddiy asoslari tahlil etilib, asosiy kapitalning (har 5-10 yilda) yangilanib turishi bilan bog'liq deb ko'rsatiladi. Marks bo'yicha iqtisodiyot tarkibining o'zgarishi yangi investisiya va yangi ish joylari paydo bo'lishi bilan ro'y beradi, bu jarayon foyda normasi pasayguncha davom etadi, keyin mehnat rezervlari armiyasi o'sadi, ish haqi pasayadi va inqiroz sharoiti paydo bo'ladi. Yuqorida markscha iqtisodiy ta'limotning asosiy xususiyatlari tahlil etildi, endi shu g'oyalarning nazariy va amaliy ahamiyati to'g'risida fikr yuritiladi. Hozirgi davrda marksizmga bo'lgan munosabat salbiy hisoblanadi. Ammo bu ta'limotning muholiflari ham ayniqsa Karl Marksning (1818-1883) iqtisodiyot nazariyasiga qo'shgan buyuk hissasini tan olmoqdalar (masalan, R.Xeylbroner, L.Turou. «Ekonomika dlya vsex»). Umuman, iqtisodiyot g'oyalari tarixida uch shaxs - A.Smit, K.Marks va J.M.Keyns ta'limotlariga alohida e'tibor beriladi. Shuning uchun odatda K.Marks va Fridrix Engelsning (1820-1895) kapitalizmga bo'lgan munosabatlariga baho beriladi. Bu ikki olimning ta'limoti bir-biri bilan chambarchas bog'lanib ketgan bo'lib, bu yagona ta'limot marksizm deb ataladi, shuning uchun ko'proq K.Marksning nomi tilga olinadi. Bu olimning iqtisodiy qarashlarini tushunish uchun ularni boshqa tadqiqotchi - A.Smit g'oyalari bilan solishtirishni o'rinli deb hisoblaymiz. A.Smit kapitalizmni tartibga solish va taraqqiyotining me'mori edi. K.Marks esa bu jamiyatning illatlari va bo'lajak o'limi tashbexchisi bo'lgan. Ularning qarashlarida tarixga bo'lgan turli munosabat ochiq-oydin bo'lib qoladi. A.Smitning fikricha, insoniyat ovchilar va baliqchilarning ilk va sodda jamiyatidan oliy kommersiya jamiyati sari boradigan yo'lni bosib o'tdi. K.Marks esa insoniyat tarixi sinflarning to'xtovsiz kurashi, barcha davrlarda ezuvchi va eziluvchilar o'rtasidagi antogonistik raqobati hisobiga rivojlanishini aytadi. A.Smit va ko'pgina boshqa olimlar kapitalistik tizim oxir-oqibatda jamiyatdagi barcha taraflarning shaxsiy manfaatlari bilan ijtimoiy manfaatlarining uyg'unligi (garmoniyasi)ni, bu jarayon abadiy yoki jilla bo'lmasa juda uzoq vaqt davom etishini bashorat qiladilar. Marks esa sinfiy kurash ziddiyat va antagonizmni vujudga keltiradi va kapitalistik tizimning umri qisqa, ish haqi va foyda o'rtasidagi qarama-qarshilik kapitalizmni o'zgartiradi va uni yakson etadi, degan fikrni bildiradi. Smit fikricha, ayrim shaxslar va jamiyat manfaatining mos tushishi «Ko'rinmas qo'l» orqali (tabiiy Konunlar va raqobat natijasida) tartibga solib turiladi. Vaholanki, Marks bo'yicha, ishlab chiqarish vositalari markazlashuvi va mehnatning ijtimoiylashuvi kapitalizmni inqilobiy yo'l bilan boshqa jamiyatga o'tishini taqozo etadi. Smit xususiy mulkni himoya qilsa, markschilar umumxalq (davlat) mulkini afzal deb hisoblaydilar. Markschilar kapitalizmni rivojlanayotgan tizim, deb qaradilar va boshqa hali to'la aniq bo'lmagan jamiyat sari ketayotganligini aniqladilar (buni ba'zilar sosializm deb qaraydilar). Marks iqtisodchi sifatida bozorni kapital va boylik jamg'arishning kuchli vositasi sifatida biladi. Ammo bu jarayonni Smitdan boshqacharoq tahlil qiladi. Agar Smit bo'yicha bozor o'zini-o'zi boshqara olsa, Marksda bu o'sish turli to'siqlar, inqirozlar orqali ro'y beradi. Marks jamg'arilish jarayonini biznesmen nuqtai nazaridan o'rganadi: asosiy masala shundaki, ma'lum kapital (bankdagi pul yoki korxonaga qo'yilgan mablag') foyda keltirishi kerak. Marks iborasi bo'yicha P (pul summasi) undan kattaroq P1 ga aylanishi kerak. Bunga Marksning javobi quyidagicha: kapitalistlar o'z pullarini tovar va ishchi kuchini sotib olishga ishlatadilar, shunday qilib ishlab chiqarish jarayoni uchun asos solinadi, kerakli xom ashyo, yarim fabrikatlar olinadi, ishlab chiqarish quvvatlari va ishchi kuchi yollanadi. Bu bosqichda hamma narsani haqiqiy bahoda olish qiyinchiligi yuzaga keladi. Real hayotda (masalan, mehnat qimmat tursa) P o'zgarmas holda qoladi va jamg'arilish jarayoni boshlanmaydi. Agar yuqoridagi birinchi bosqich muvaffaqiyatli o'tsa, pul kapitali yollanma ishchi kuchi va moddiy ne'matlar zahirasiga aylansa, ya'ni pul mehnat jarayoni bilan materiallar, xom ashyo, yarim fabrikatlar orqali qo'shilib ketsa, keyingi bosqichga o'tiladi. Xuddi shu erda fabrika sexlarida foyda yuzaga keladi, uning manbai shundaki, kapitalistlar ishchi kuchiga ular tomonidan ajratilgan qiymatdan kamroq haq to'laydilar. Foyda, ya'ni P va P1 orasidagi farq amalda haq to'lanmagan mehnat bo'lib chiqadi. Bu Marksning qo'shimcha qiymat nazariyasi foydaning manbai sifatida kapitalizmni tahlil etishda juda muhimdir. Bu qo'shimcha qiymat odatda ikki yo'l bilan vujudga kelishi mumkin: 1. Ish soatlarini cho'zish (absolyut). 2. Zaruriy ish vaqtini qisqartirish (nisbiy) yoki mehnat unumdorligini oshirish. Marksning fikricha, ish kuni ikki qismdan iborat bo'lib, birinchi zaruriy ish vaqtida ishchi va ishlab chiqarishga ketgan sarf-harajatlar to'la qoplanadi va qolgan vaqtda (qo'shimcha ish vaqtida) qo'shimcha qiymat hosil bo'ladi, ya'ni haq to'lanmagan ish vaqti kapitalist tomonidan o'zlashtiriladi (odatda ish kunining yarmi yoki ma'lum qismi o'shanga sarflanadi). Kapitalist avvalgi davrlarda ish soatlarini ko'paytirish yo'li bilan qo'shimcha ish vaqtini cho'zgan bo'lsa, keyingi paytlarda zaruriy ish vaqtini qisqartirish yo'lini kidiradi va bu ko'pincha ishlab chiqarishga mashinalashtirish, avtomatika, telemexanikani kiritish bilan amalga oshiriladi. Marks kapitalizmning to'g'ri tizim emasligini, uning turli inqirozlar, siklik o'zgarishlarga moyilligini ko'rsatib berdi. Haqiqatdan ham Smitning fikridan farqli ravishda kapitalizm tizimining kibernetik kafolatlangan jarayondan ancha uzoqligi aniq. Kapital jamg'arilishi mehnat va kapital manfaatlarining noaniqligi, qarama- qarshiligini engishi kerak bo'lgan bozor tizimi bilan bevosita bog'liqdir. Biznesning asosiy maqsadi boylik to'plash bo'lsa ham bu maqsadga erishish har doim ham amalga oshavermaydi. «Kapital» asarida kapitalizmning turg'un emasligi oxir-oqibatda tizimning qulashiga olib keladi, degan qisqacha xulosalar chiqariladi. Bu asarda yana ikkita muhim fikr berilgan: 1. Korxonalar hajmi inqirozlar tufayli doim o'sib boradi, bu esa iqtisodiyotning monopollashuviga va qulashiga sabab bo'ladi. Inqirozlar tufayli bankrot bo'lgan korxonalar mulki boshqa firmalar tomonidan sotib olinadi. Bundan firma va fermerlarning yiriklashuv tendensiyasi kapitalizmning muhim ajralmas xususiyatidir. 2. Ommaning «proletarlashuvi» natijasida sinfiy kurash keskinlashuvi kutiladi. Inqirozlar tufayli kichik biznes va mustaqil hunarmandlar ommaviy ravishda ko'chaga haydaladi. Shunday qilib jamiyat tarkibida oz sonli kapitalist- magnatlar hamda ko'p sonli, mulkdan mahrum etilgan, norozi, «proletarlashgan» ommadan iborat ikki sinf paydo bo'ladi, «...oxir-oqibatda bu jarayon uzluksiz davom etishi mumkin bo'lmay qoladi. Kapital monopoliyasi o'zi yaratgan ishlab chiqarish usulining kishaniga aylanadi. Ishlab chiqarish vositalarining markazlashuvi va mehnatning ijtimoiylashuvi kapitalizm bilan mos kelmay qoladi. Kapitalizm qobig'i portlaydi. Kapitalistik xususiy mulk zil ketadi. Ekspropriatorlar ekspropriasiya qilinadi...» Kapitalizm jamiyati boshqa yangi jamiyatga inqilobiy yo'l bilan o'z o'rnini beradi, deb bashorat qilingan edi. Bu hodisa eng rivojlangan mamlakatlarning bir qanchasida har holda bir vaqtda ro'y berishi kerak edi. Ilgari surilgan iqtisodiy munozara asosan kapitalizm oxir-oqibatda o'zini o'zi vayron eta oladimi, degan masalaga borib takaladi. Kapitalizmning ichki qarama- qarshiliklarining chuqurlashuvi tufayli bozor mexanizmi ularni tartibga sola oladimi, degan va boshqa savollarga aniq javob berish qiyin. Marks tanqidchilari to'la ishonch bilan kapitalizm vayron bo'lmadi, ishchilar sinfi qashshoqlashmadi, foyda normasining pasayishi va boshqa prognozlari tasdiqlanmadi, demoqdalar. Uning tarafdorlari esa buning aksini isbotlamoqdalar. Ularning fikricha, kapitalizm XX asrning 30-yillari deyarli vayron bo'ldi, odamlarning «proletarlashuvi» tobora ortib bormoqda, masalan, 1800 yilda 80 foiz amerikaliklar yollangan holda ishlagan bo'lsalar, ularning hissasi hozir 10 foizdan tushgan, Marks aytganidek, firmalar hajmi tobora yiriklashmoqda, kapitalistik tizim nokapitalistik Osiyo, Janubiy Amerika va Afrikaga tobora kirib bormoqda. Bu borada o'z fikrimizni bildirmoqchi bo'lsak, shuni aytib o'tish kerakki, marksizm g'oyalari o'sha davr uchun ko'p jihatdan to'g'ri edi. Kapitalizm shakllanayotgan va rivojlanayotgan davrda ishchilarning ahvoli keskin yomonlashdi, ekspluatasiya kuchaydi, inqilobiy vaziyat yuzaga keldi va bu qisman amalda ro'y berdi. Ammo inqirozlar girdobiga uchragan etakchi kapitalistik mamlakatlar ahvolni to'g'rilash uchun o'z iqtisodiy siyosatlarini keskin o'zgartirishga majbur bo'ldilar, ijtimoiy bozor elementlaridan foydalanish yo'liga o'tdilar. Bunda sobiq SSSR va boshqa «sosialistik» deb atalgan davlatlarning ta'siri ham kuchli bo'ldi. Bu davrda kapitalizm yangi davrga moslashdi va aslida «sosializm» elementlarini hayotda qo'llay boshladi. Hozirgi XX asr kapitalizmi XIX asrdagidan keskin farq qiladi. Olimlar Marksning otashin demokrat bo'lganligini tan olgan holda, uning juda shoshqalok odam ekanligini ham aytmoqdalar. Taniqli iqtisodchi olim Mark Blaugning ta'kidlashicha, K.Marksning iqtisodiy ta'limoti hozirgi davrda ham dolzarbdir («Ekonomicheskaya msl v retrospektive», str.207). Lekin bu olim «qiymat» tushunchasini «qimmat» bilan alishtirgan (qimmat qonuni, qo'shimcha qimmat qonuni va boshqalar). Uningcha, Marks qimmat qonunidan nisbiy baho, kapitalga foyda normasini aniqlash uchun foydalanadi, boshqacha aytanda, uning tizimida «qo'shimcha qimmat» qanday aniqlanishi ko'rsatiladi. Asosiy kapital «S», aylanma kapital «V», qo'shimcha qimmat «S» (Marksda «m») xarflari bilan belgilansa, yalpi milliy mahsulot C + V + S bilan, sof milliy mahsulot V + S bilan aniqlanadi. Qo'shimcha qimmat normasi g = S / V shaklida keltiriladi. Kapitalning organik tuzilishi q = C / C + V (yoki V / C + V) shaklida ifodalangan. Marks iqtisodiy ta'limo-tining asosi qo'shimcha qimmatning paydo bo'lishi quyidagilar bilan tushuntiriladi. Jamiyat a'zolarining katta qismi mulkdan mahrum etilgan, bu mulk ozchilik qo'lida to'planganligi tufayli, ko'pchilik o'zlarining mehnat quvvatlarini sotish hisobiga tirikchilik qilishga majbur. Ishchi kuchi tovar sifatida (boshqa tovarlar kabi) bozorda to'la bahoda sotiladi va sotib olinadi. Ammo bu ishchi kuchi yaratgan qimmat ishchi kuchi bahosidan ortiq bo'ladi. ana shu farq (ish haqi to'lanmagan mehnat) qo'shimcha qimmatdir. Marksda xalq ommasining absolyut yoki nisbiy qashshoqlashuvi masalasi ham muhimdir. Lekin M.Blaugning ma'lumotlariga ko'ra, Marksning yuqoridagi g'oyasi, kichik va o'rtacha korxonalarning yo'qolib borishi, foyda normasining pasayib borishi to'g'risidagi fikrlari hatto nazariy jihatdan ham isbotlanmaydi (O'sha kitob, 227-bet). Marks ishchilarning real ish haqlari oshib borishi mumkinligini inkor etmaydi. Ammo mehnat unumdorligining ortishi har doim maoshning oshishiga olib kelmaydi, bu absolyut qashshoqlashuvdir. Kapitalizmning tarixiy rivojlanishi har doim ham bu g'oyaning to'g'ri ekanligini isbotlamaydi. Ko'pgina mamlakatlarda ishchilar sinfining ahvoli yaxshilanib borgan. Markscha iqtisodiy ta'limotning asosi bo'lgan qo'shimcha qiymat nazariyasi ham haqiqatdan yiroq deb topildi. Xususiy mulkning inkor etilishi, umumxalq mulkining afzalliklari ham hayot sinovidan o'tmadi. Barcha turdagi mulklarning mavjudligi, ayniqsa xususiy mulkdagi rag'batlantiruvchi kuch tarixda va umuman iqtisodiyotda muhimdir. Bu olimlarning buyuk xizmatlari shuki, ular ijtimoiy iqtisodiy formasiyalar to'g'risidagi ta'limotni, uni tashkil etuvchi tarkibiy elementlarini, formasiyalarning almashuv sabablarini, kapitalizmning rivojlanishi qonunlarini, uning ichki harakat- lantiruvchi kuchlari, ichki qarama-qarshiligi, bu formasiyaning o'tkinchi xarakterini ifodalab berdilar, takror ishlab chiqarish va iqtisodiy inqirozlar, ishlab chiqarish bahosi, mehnatning tovarda aks etgan ikkiyoqlama xarakteri, tovar qarama- qarshiligi, qo'shimcha qiymat to'g'risidagi ta'limotlarni ishlab chiqdilar; qiymat evolyusiyasining noyob tahlili; absolyut rentaning mohiyati ochib berildi; kapitalistik ekspluatasiyaning umumiy xarakteristikasi berilgan. Shuni ham aytib o'tish kerakki, sosialistik jamiyat qurish borasida marksizmning asosiy g'oyalari dogmatik ravishda buzib qo'llanildi. Asosiy e'tibor sinflar o'rtasidagi antagonizmga qarshi qaratiladi. Jamiyatni kelajakda rivojlantirish tavsiyalari ikkinchi darajali deb qaraldi. Kapitalizmni faqat ekspluatatorlik jamiyati ekanligiga ortiqcha urg'u berildi. Kapitalizm esa sharoit taqozosi tufayli adaptasiyaga moyilligini namoyish etdi. Marks va Engelsning iqtisodiy qarashlari ular hayotligi davridayoq qattiq tanqidga uchradi. Sosialistik va kommunistik jamiyat to'g'risidagi g'oyalar ham ahamiyatini yo'qotib bormoqda. 6. Markscha iqtisodiy ta'limotning tarixiy taqdiri Markscha g'oyalar davr sinovidan o'tdimi? degan o'rinli savol tug'iladi. Umuman, o'z davrida sosialistik va konkret Sovet davlati va dunyoning 1.5 mlrd aholisini o'z ichiga olgan sosialistik lager deb atalgan mamlakatlardagi ijtimoiy tuzumning mazmuni nimadan iborat edi, hozirda bu yo'lni davom ettirayotgan davlatlarning istiqboli qanday? kabi muammolar bugungi kunda oz emas. Bu murakkab savollarga baholi kudrat o'z fikrimizni bildiramiz. Imperializm sosialistik inqilob arafasi ekanligi dastlab Rossiyada, keyinroq qisqa vaqt bo'lsa ham Germaniya (Bavariya), Vengriya, Mongoliya va II Jahon urushidan keyin ba'zi davlatlarda isbotlandi. Lekin bu inqilob yuksak rivojlangan, ishchi sinfi ko'pchilikni tashkil etgan joylarda emas, nisbatan o'rta yoki kam rivojlangan davlatlarda ro'y berdi. Markscha ta'limot asoschilarining umumxalq mulkini yaratish, xususiy mulkchilikni yo'q qilish, iqtisodiyotni qat'iy rejalashtirish, raqobatni yo'qotish, ya'ni bozor iqtisodiyotini bekor qilish to'g'risidagi g'oyalari (Sovet davlati va boshqalarda) o'zini oqlamadi. Lenin va leninchilarning oktyabr to'ntarilishi jahon revolyusiyasiga aylanadi, degan umidlari ham ro'yobga chiqmadi. Oqibatda Sovet davlati amalda yagona sosialistik mamlakat bo'lib qoldi. Bizda bashorat qilingan umumxalq, ya'ni davlat mulki asosiy bo'lib oldi, qisman kolxoz-kooperativ jamoat mulki saqlandi, xususiy mulkchilik barham topdi, bozor iqtisodiyoti o'rniga markazdan rejalashtirilgan ekonomika keldi, ilgari qoloq davlat qisqa vaqt ichida ancha ilg'or mamlakatlar qatoriga o'tib oldi. Agar shu yutuq bo'lmaganda Gitler Germaniyasi sobiq Ittifoqni er bilan yakson qilib yuborgan bo'lar edi. Lekin 70-yillarda, ayniqsa 80-90 yillarda Sovet Ittifoqi inqirozga yuz tutdi. Xo'sh, sosializm va kommunizm g'oyasi puch bo'lib chiqdimi yoki gap boshqa erdami? Bu yerda tarixga ekskursiya qilishga to'g'ri keladi. Kapitalizm (ayniqsa imperializm, davlat-monopolistik kapitalizm bosqichida) avvalgi jamiyatlardan ijobiy farq qiladi, uning ko'plab imkoniyatlari borligi aniqlanmoqda; ayniqsa burjuaziya katta tajribaga ega (XVIII asrning o'rtasida paydo bo'lgan bu sinfning 250 yillik tajribasi bor), o'z boshidan qanchadan-qancha jarayonlarni o'tkazdi, u feodal munosabatlarga qarshi qonli kurashda hokimiyatni qo'lga olgach, asosiy ishlab chiqarish vositalarining egasiga aylandi, dastlab ekspluatasiyaning jirkanch usullari qo'llanildi (14-16 soatlik ish kuni, bolalar va ayollarning mehnatidan foydalanildi, ish haqi nihoyatda oz, sosial sharoit g'oyatda og'ir edi), oqibatda bir qancha sosial inqiloblar va iqtisodiy inqirozlarni boshidan kechirdi, bu sinf kurashlarda chiniqdi, tajriba orttirdi, o'zini himoya qilish, yashash uchun yo'l kidirdi, ilojini topdi. Dastlabki va keyingi yillarda mustamlakalar (koloniyalar) joniga oro kirdi, ular hisobiga metropoliyaning iqtisodiy va demakki, siyosiy ahvoli nisbatan yaxshilandi. Mustamlakachilik sistemasi tugagan hozirgi paytda ham ilgari koloniya bo'lgan davlatlar o'z qarzlarini emas, hatto foizlarini to'lashga ham qodir emaslar (masalan, Janubiy Amerika davlatlari AQSh ga juda katta qarzdor). Yana bir fikr shuki, barcha kapitalistik davlatlarning ravnaqi bir xil emas, balki turlichadir. Rossiyadagi inqilob (chet el intervensiyasi bejiz emas), sosializm yo'lini birinchi bo'lib tanlagan davlatlar - SSSR, Mongoliya va boshqalar, II Jahon urushi, yangi sosialistik yo'ldan borishni istagan davlatlar, mustamlakachilik sistemasining emirilishi, iqtisodiy va siyosiy inqirozlar kapitalistik davlatlar oldiga yangidan yangi muammolarni qo'ydi. Katta tajribaga ega bo'lgan burjuaziya ilmiy-texnika progressidan unumli foydalandi, ishlab chiqarishni o'stirdi, foyda oshdi, ishchilar sinfi va xalqning moddiy turmush darajasini oshirishga va sosial tenglikni yumshatishga erishdi. Masalan, AQShda milliy boylikning 60 foizi 1 foiz aholining qo'lida, bunga xalq jim qarab tura olmaydi. Shuning uchun bu sistema yo'qolish xavfining oldini olishga majbur edi (SSSR tajribasi). Shu vaqt davomida SSSR deb atalgan sobiq mamlakatda rivojlanish tobora susayib bordi, sosial tanglik kuchaydi, bunga bir qancha sabablar bor. Avvalo voqealarni sun'iy tezlashtirishga urinildi. 1928 yildan boshlab yangi iqtisodiy siyosat vazifalari inkor etildi, vaholanki bu jiddiy va uzoqqa mo'ljallangan siyosat edi. Kapitalistik munosabatlarga chek qo'yishga shoshildik, ma'muriy-buyruqbozlik usulini joriy qilib, ayniqsa qishloq xo'jaligida majburiy kollektivizasiya kabi yirik xatolarga yo'l qo'ydik, dehqonlar va ishbilarmonlarning faoliyatiga sun'iy to'siqlar yaratdik. Ikkinchi beshyillik oxirida sosializm qurib bitkazilganligini e'lon qildik va AQShga etib olish va undan o'zib ketish vazifasini belgiladik. II Jahon urushi oqibatlari va undan keyingi voqealar, sovuq urush, qurollanish poygasi (40-50 foiz harajat), boshqa davlatlarga beg'araz yordam, ilmiy-texnika taraqqiyotiga e'tiborning kamligi (kibernetika va genetikani dastlab inkor etish) iqtisodiyotda qo'pol xatolar va yomon oqibatlarga olib keldi. Ayniqsa og'ir sanoatning ustun rivojlanish qonuni katta ziyon keltirdi. 1953 yilda Stalin vafotidan so'ng G.M.Malenkov tomonidan xalq iste'mol mollarini ko'proq ishlab chiqarish g'oyasi zararli deb e'lon qilindi. Ayniqsa N.S.Xrushchevning iqtisodiy siyosati xalq xo'jaligini keskin og'ir ahvolga solib qo'ydi. Ilg'or kapitalistik davlatlarda qayta qurish (agar shunday deyish joiz bo'lsa) ancha ilgari boshlandi. Masalan AQShda 1929-33 yillar buyuk inqiroz davrida 17 mln ishsiz bo'lgan paytda sosializasiya rejalari tuzildi, insonning manfaatlarini ta'minlamay, himoyalamay borib halokatga uchrash mumkinligi ayon bo'lib qoldi (buning uchun 200-250 yil kerak bo'ldi). II Jahon urushidan keyin Germaniyada L.Erxard tomonidan ijtimoiy yo'naltirilgan iqtisodiyotga yo'l ochildi, Shvesiya va bir qancha mamlakatlarda davlat tomonidan sosial himoya kuchli qilib qo'yildi. Yuqorida aytilganidek, bir qancha davlatlar sosializm g'oyasidan voz kechmagan. XXRda sosializm asoslarini qurish 50-100 yillik vazifa qilib belgilangan, KXDR, Kuba va Vetnam sosialistik respublikasida ham bu jamiyatni qurish uchun harakat bor. Markscha ta'limot tarix sinovidan to'la o'tmadi. Uning taqdiri kelajak tarixi hukmiga havola etiladi. QISQACHA XULOSALAR Sen-Simonizm ta'limoti o'z rivojida to'rtta bosqichni bosib o'tdi. Birinchi bosqich uning 1815 yilgacha yozilgan asarlarida yoritilib, olimning ijtimoiy- iqtisodiy tafakkuri endi shakllanib borayotgan edi. Ikkinchi bosqich Sen-Simon hayotining so'nggi o'n yilligida yozilgan asarlarni o'z ichiga olib, ularda kapitalizm tabiiy va abadiy degan fikrdan qaytib, yangi, qarama-qarshilik va raqobat o'rniga birodarlik va hamkorlikka asoslangan jamiyat vujudga kelishi ko'rsatiladi. Bu almashinuv tinch yo'l bilan, «industriallar jamiyati»ning rivojlanishi va feodallarni tugatish asosida olib boriladi. Sen-Simon umuman xususiy mulkchilikka qarshi chiqqan emas, u faqat jamiyatda ma'lum nazorat o'rnatilganligi maqsadga muvofiqdir, deb hisoblaydi. Uchinchi bosqichga Sen-Simonning vafotidan keyin olti yil ichida uning shogirdlari yaratgan asarlar hamda ularning tashviqot va amaliy faoliyati kiradi. Bu bochkichda Sen-Simonizm sosialistik ta'limotga aylanib, xususiy mulkchilikni bartaraf etishni, boylikni har kimning mehnati va layoqatiga qarab taqsim qilishni , ishlab chiqarishni esa rejalashtirishni talab qiladi. Bu g'oyalar to'liq ravishda 1829 yillarda Sen-Simonning yaqin shogirdlari S.A.Bazar, B.P.Anfonten, B.O.Rodrig tomonidan Parijda o'qilgan ommaviy ma'ruzalarda o'z aksini topdi. Sen-Simon va uning shogirdlari asarlarida siyosiy iqtisodning asosiy kategoriyalarining ilmiy tahlilini uchratmaymiz. Ular qiymat shakllarini, ish haqi, foyda va er rentasining xususiyatlarini o'rganishni maqsad qilganlari yo'q. Balki, siyosiy iqtisod fani oldiga yangi vazifalarni: kapitalistik ishlab chiqarish usulining vujudga kelishi va rivojlanishi, undagi qarama-qarshiliklar, nima uchun va qanday ko'rinishda sosializmga o'rin bo'shatishi kerakligini o'rganishni qo'yadi. 1831 yilda boshlangan to'rtinchi bosqich Sen-Simonizm inqirozi bosqichidir. Ishchilar orasida mustahkam o'rin egallamagan Sen-Simonchilar dastlabki revolyusiyalar davrida ancha o'zlarini yo'qotib qo'ydilar. Natijada ular orasida kelishmovchiliklar vujudga kelib, ikkiga bulinishga, keyinchalik esa umuman Sen- Simonizmning oqim sifatida tarqalib ketishiga sabab bo'ldi. Sen-Simon agar yangi jamiyatning umumiy qiyofasini, ya'ni eskizini yaratgan bo'lsa, Fure o'z navbatida undagi mehnatni va hayotni tashkil qiluvchi alohida yacheykalarning mohiyatlarini o'rgandi. Fure asarlari va g'oyalarining ahamiyati shundan iboratki, olimning o'zi kapitalizm qonuniyatlarini o'rganishga harakat qildi. Uning mehnatni tashkil qilish, mehnatni tabiiy zarurat o'rnida bilish va musobaqalar to'g'risidagi g'oyalari hozirgi davrda ham katta ahamiyatga egadir. Xayoliy sosialistlar ichida Ouen birinchi bo'lib klassik iqtisodiy maktab prisiplari asosida kapitalizmga qarshi qisqacha xulosalarlarni chiqardi. U o'z qarashlarini Rikardoning qiymatning mehnat nazariyasi asosida yaratib, ayrim hollarda Buagilber qarashlaridan ham keng foydalandi. Sen-Simon va Fure ta'limotlari bilan tanishgan chogimizda ularning g'oyalari to'liq sosialistik bo'lmay, hali xususiy mulkni saqlab qolganliklari, kapitalistlarning sinf sifatida saqlab qolinishi va ularning ishlab chiqarish vositalaridan foydalanib, foyda olishlari mumkinligini kuzatamiz. Ouen sistemasi esa ulardan farq qilib, nafaqat sosialistik qarashlarni rivojlantirdi, shu bilan birga ikkinchi yuqori faza bo'lmish kommunizmni ham tasvirladi. Lekin Ouen ta'limoti ham qarama-qarshiliklar va tartibsizliklardan xoli emas edi. Chunki sinfiy munosabatlarning etilmaganligi jamiyatni qayta qurish imkoniyatini bermas edi. Garchand Ouen ishchilar sinfining tutgan o'rnini to'g'ri tushunmagan bo'lsa-da, o'z g'oyalari bilan marksistik iqtisodiy ta'limotning vujudga kelishida alohida o'rin egallagan edi. R.Ouen tashviqotlaridan ruhlangan klassik iqtisodchilar Smit va Rikardo ta'limotlari bilan yaqindan tanish bo'lgan va siyosiy iqtisodda ishchilar manfaatlarini birinchi bor ifoda etgan kishilar sosialist-rikardochilar edi. Ularning iqtisodiy g'oyalari Ouennikiga nisbatan ancha mukammal bo'lib, Rikardo ta'limotini ilmiy rivojlantirishga urindilar. Sosialistlar Rikardoning «qiymatning mehnat nazariyasi»ni chuqur o'rganib, uni mantiqiy nihoyasiga etkazdilar. Ular mehnat bilan kapital o'rtasidagi ayirboshlashni mavjud qonunlarga zid deb fanda foydani ilmiy izohlash zarur deb ko'rsatdilar. Lekin o'zlari bunga haqiqiy ilmiy ta'rif bera olmadilar. XIX asrning 20-30 yillarida sosialist-rikardochilar ilk ishchilar harakatlari shakllanayotgan davrda katta ijobiy yutuqlarga erishdilar va iqtisodiy ta'limotlar tarixi fani rivojiga ma'lum hissa qo'shdilar. XIX asrning o'rtalarida marksizm iqtisodiy ta'limoti vujudga keldi. Bu ta'limot bo'yicha kapitalizmning o'z davri uchun (avvalgi formasiyalarga nisbatan ustunligi ijobiy tomonlari ko'rsatib berildi. Lekin bu jamiyatning kelajagi yo'q ekanligi, o'z o'rnini yangi jamiyatga bo'shatib berishi «isbotlandi»). Qiymatning mehnat nazariyasi asosida ishchilarning ishlab chiqarish vositasidan mahrum qilinishi (yoki kapitalistlar tomonidan egallanishi) natijasida kapitalistlar qo'shimcha qiymat olish yo'li bilan doimo boyib borishi, ishchilarning «ekspluatasiya qilinishi va qashshoqlashib borishi» qonuni ochildi. Kapitalizm ichki qarama-qarshiliklarining chuqurlashuvi tufayli bozor mexanizmi ularni tartibga sola olmadi. Korxonalarning hajmi inqirozlar tufayli doimo o'sib borishi, firmalarnng yiriklashuv tendensiyasi kapitalizm xususiyatidir. Ayrim odamlar tomonidan mulkning monopolizasiyasi ro'y beradi, ishchi kuchi tovarga aylanadi, ommaning proletarlashuvi kuchayadi, ularning ko'pchiligida ishsizlik va boshqa negativ holatlar tufayli norozilik ortadi, oxir-oqibatda kapitalistik jamiyat emiriladi. Bu jarayon dastlab eng rivojlangan bir qancha mamlakatlarda bir vaqtning o'zida ro'y beradi, deb bashorat qilindi. Yangi jamiyatda xususiy mulk o'rniga umumxalq mulkining ustun bo'lishi ko'rsatildi. XIX asrning oxiri va XX asr boshida kapitalizmning monopoliyalashgan davrida leninizm ta'limoti yuzaga kelgan bo'lib, marksizm to'ldirildi va rivojlantirildi. Bu ta'limotga ko'ra kapitalizmning emirilishi va inqilob nisbatan past rivojlangan, imperializm zanjirlari bo'sh bo'lgan ayrim mamlakatlarda ham ro'y berishi mumkinligi ko'rsatildi. Bu bashorat XX asr boshida qisman Rossiya, Mongoliya, II Jahon urushidan keyin bir qancha Evropa, Osiyo va Amerika mamlakatlarida oqlandi. 70 yildan ortiq davom etgan «sosialistik» jamiyat qurish tajribasi o'zini to'la oqlamadi. Ayniqsa sof bozor munosabatlaridan voz kechish, davlat mulkining etakchi bo'lib olishi va davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvi, xususiy mulk va xususiy savdoning inkor etilishi, erga davlat monopoliyasi, erkin raqobatning musobaqa bilan almashtirilishi, baholarning yuqoridan qat'iy belgilanishi, planlashtirishning yuqoridan qat'iy joriy qilinishi, erkin tanlash huquqining cheklanganligi va boshqalar bozor munosabatlarining yangi shakli - ma'muriy-buyruqbozlik asosidagi iqtisodiyotni keltirib chiqardi, erkin bozorga zid iqtisodiyotni vujudga keltirdi. Oqibatda sobiq SSSR va boshqa «sosialistik» deb atalgan mamlakatlarda iqtisodiy va siyosiy inqiroz ro'y berdi, ular parchalandi va bozor iqtisodiyoti yo'liga o'tishga majbur bo'ldi. Asosiy tushuncha va iboralar Nobozor iqtisodiy g'oyalar; assosiasiya; yacheyka; falanga; xaos; pamflet; xartiya; chortizm; Marksning qo'shimcha qiymat nazariyasi; kapitalizmning taqdiri; asosiy aylanma kapital; kapitalning organik tuzilishi; aholining absolyut va nisbiy qashshoqlashuvi; kapitalizmning o'limi haqidagi g'oyalarning asossizligi; monopolistik kapitalizm; «sosiolistik» deb atalgan g'oyaning tarixiy taqdiri. Nazorat va mulohaza uchun savollar 1. Xayoliy sosializm vujudga kelishidagi tarixiy shart-sharoitlar. 2. Xayoliy sosializmning haqiqiy rivojlanish davri qaysi davrga to'g'ri keladi? 3. Xayoliy sosialistlar adolatli jamiyatga o'tish yo'llarini qanday ko'rsatdilar? 4. Sen-Simonning iqtisodiy qarashlari haqida nimalarni bilasiz? 5. Sen-Simonning qanday asarlarini bilasiz? 6. Sen-Simon fransuz ma'rifatparvarlaridan nimasi bilan farq qiladi? 7. Sen-Simonning jamiyatning rivojlanish konsepsiyasi qanday edi? 8. Sen-Simon o'z asarlarida nimani tanqid qildi? 9. Sh.Furening iqtisodiy qarashlari haqida nimalarni bilasiz? 10. Sh.Fure qaysi davrda yashadi va ijod etdi? 11. Sh.Furening qanday asarlarini bilasiz va u bu asarlarida nimalarga e'tibor berdi? 12. Sen-Simon va Sh.Furening iqtisodiy g'oyalari bir-biridan nimasi bilan farq qiladi? 13. R.Ouenning iqtisodiq konsepsiyasiga xos xususiyatlar nimalardan iborat? 14. R.Ouenning qanday asarlarini bilasiz? 15. R.Ouen iqtisodiy qarashlarining xarakterli xususiyatlari nimalardan iborat? 16. Sosialist-rikardochilar (J.Grey, T.Godskin, J.Brey)ning iqtisodiy qarashlariga xos xususiyatlar nimalardan iborat? 17. Sosialist-rikardochilarning namoyandalari yashagan davrning ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlari. 18. Sosialist-rikardochilarning qanday asarlarini bilasiz va ular bu asarlarda qanday g'oyalarni ilgari surdilar? 19. Sosialist-rikardochilar qanday iqtisodiy masalalarga ahamiyat berdilar? 20. Iqtisodiy ta'limotlar tarixida sosialist-rikardochilarning tutgan o'rni va ahamiyati. 21. Marksizm vujudga kelishining tarixiy shart-sharoitlari nimalardan iborat? 22. K.Marks va F.Engels iqtisodiy ta'limotining asosini nimalar tashkil etadi? Qo'shimcha qiymat nazariyasi nima? 23. Ishchilar sinfining absolyut va nisbiy qashshoqlanishi deganda nima tushuniladi? 24. Kapitalizm tuzumining o'tkinchi ekanligi nima bilan isbotlanadi?