XIX asrning ikkinchi yarmida G‘arbiy Yevropada siyosiy mafkuralar. Marksizm mafkurasi, uning genezisi, rivojlanishi va tarixiy taqdiri Reja 1. XIX asrning ikkinchi yarmida G’arbiy Evropa davlatlarida ijtimoiy – siyosiy munosabatlar. 2. Burjua tartiblar va sotsialistik o’zgarishlar tarafdorlari o’rtasidagi g’oyaviy qarama-qarshilik, mafkuraviy kurash. 3. XIX asrning ikkinchi yarmida G’arbiy Evropa davlatlarida vujudga kelgan yangi ijtimoiy-siyosiy ta’limotlar. 4. Marksizm ta’limotning aksilinsoniy mohiyati va uning inqirozi XIX asrning ikkinchi yarmida G’arbiy Evropa davlatlarida yuz bergan ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar yangidan–yangi qarashlarni hamda ta’limotlarni vujudga keltirdi. Holbuki, bu siyosiy – ta’limotlar XIX asrning ikkinchi yarmida ijtimoiy hayotni tubdan o’zgarishlarga olib kelayotgan edi. Uzoq yillar davomida Germaniyaning siyosiy – tarqoq mamlakat bo’lib, Evropa mamlakatlarining ijtimoiy-siyosiy hayotiga ta’siri uncha bilinmay kelayotgan bo’lsa, bu davrga kelib u nafaqat siyosiy jihatdan kuchli markazlashgan davlatga, balki jahon xalqlari siyosiy hayotiga ham ta’sir eta oladigan davlat darajasiga chiqdi. Bu bilan Germaniya o’zini uzoq yillar davomida chetga qolib, siyosatdan ayri yashab kelgan, shu bois dunyo boshqa davlatlar tomonidan bo’lib olinayotganda o’zini “quruq” qolgan, holbuki uning ham boshqa yurtlarda o’z mustamlakalari bo’lishiga “haqqi bor” ligini o’qtirib, kerak bo’lganda zo’rlik vositalariga tayangan holda buni amalga oshirish mumkinligi g’oyasi bilan chiqa oldi. Ayni shu g’oyani amalga oshirishga bo’lgan urinish keyingi asrda yuz bergan ikki jahon urushining kelib chiqishiga sabab bo’ldi. Germaniyaning siyosiy jihatdan yagona davlat bo’lib birlashishi Evropa mamlaktlaridagi munosabatlarni ham o’zgartirib, ularni ikki harbiy blokka bo’linishiga olib keldi. Biroq, bu harbiy bloklarga kirgan davlatlarning umumiy maqsadi, g’oyasi bir xil bo’lgani holda, manfaatlar to’qnashuvi vujudga keldi. Ya’ni, davlatlar bo’lib olingan dunyoni bo’lib olish masalasi G’arbiy Evropa davlatlarining XIX asrning ikkinchi yarmidagi eng yirik siyosiy g’oyasiga aylandi. 2. Burjua tartiblar va sotsialistik o’zgarishlar tarafdorlari o’rtasidagi g’oyaviy qarama-qarshilik, mafkuraviy kurash. G’arbiy Evropa mamlakatlarida kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi ijtimoiy-siyosiy tizimni ham tubdan o’zgartirishga yoxud uni qayta qurishga olib keldi. Evropa davlatlarida kapitalistik munosabatlarning feodal munosabatlarga nisbatan yuqori mavqeiga ega bo’lishi hamda uning jamiyat hayotiga kirib borishi yangi ijtimoiy sinflarni to’la shaklanishiga va ularning siyosiy kuch darjasigacha chiqa olishiga olib keldi. Endi bir zamonlar manfaatlari hamda g’oyaviy qarashlari deyarli bir-biriga yaqin bo’lgan tabaqalar (xususiy mulk egasi bo’lgan kapitalist bilan uning ishchisi) o’rtasida g’oyaviy ajralishlar hamda manfaatlar to’qnashuvi paydo bo’ldi. Siyosiy hokimiyatni qo’lga kiritgan va unga etarli miqdorda ta’sir eta oladigan kuchga ega bo’lgan kapitalistlar o’z ishchilariga nisbatan munosabatlarini o’zgartirishdi. Bu davrda kapitalistik munosabatlar o’rnatilgan G’arbiy Evropa davlatlari asosiy orzusi, mamlakat ichida tinchlikni saqlagan holda, o’zga davlatlar va xalqlar evaziga boyishdan iborat edi. Biroq, bu davrda kapitalistlarning boylik ketidan quvishi ijtimoiy munosabtlardagi keskinlashuviga, ya’ni ommaviy noroziliklarning vujudga kelishiga olib keldi. Shu boisdan ham ishchilarni o’zini ketidan ergashtira oladigan yangi siyosiy kuchlar maydonga chiqa boshladi. Bu kuchlar ishchilarning siyosiy partiyalari ko’rinishlarida paydo bo’lib, ular g’oyasining asosiy mohiyati ishchilar sinfi manfaatlarini ifoda etar edi. XIX asrning ikkinchi yarmida G’arbiy Evropa davlatlarida vujudga kelgan yangi ijtimoiy-siyosiy ta’limotlar. G.Spenser siyosiy g’oyalari. Gerbert Spenser (1820-1903 yil). U turli sohalarga oid chuqur bilimga ega bo’lgan va bu bilimlarni o’zi mustaqil o’rgangan, talantli kishi edi. U biologiya, psixologiya, etnografiya, tarix sohalarida keng ma’lumotga hamda chuqur bilimga ega edi. U yirik sotsiolog sifatida ham tarixga kirdi. Angliyalik G. Spenser sotsiologlardan birinchi bo’lib biologiya sohasidagi terminlarni jamiyat sohasida ilk bor va deyarli to’la qo’llay oldi. Biologik evolyutsiyani jamiyat tuzilishiga tatbiq etishga urindi. Jumladan, hayotda oddiylikdan murakkablikka (integratsiya), bir xillikdan har xillikka (differentsiatsiya) kabilarni ham biologiya, ham jamiyat sohasida qo’llay bildi. G. Spenser jamiyatdagi ijtimoiy holatlarni kuzata borib, jamiyatdagi alohida elementlarni doimo deferentsiatsiyaga aylanishiga va undan “agnregat” termini ishlata oldi. Ya’ni alohida, mayda guruhlar birlashib “agregat” tashkil qilishini tushuntirishga harakat qildi. Bu nom bilan qabila, qabilalar ittifoqi, shahar- davlatlar, imperiyalar kabi ijtimoiy guruhlar va birlashmalar kiradi, deb bildi. Shuningdek uning ifodasida quyidagi taqqoslovchi holatlarni ham ko’rish mumkin: shakllangan maxsus “taqsimlovchi tizim” (savdo, transport va boshqalar kirgan), dehqonchilik va hunarmandchilikning paydo bo’lishi (“iste’mol”organlari tizimi). Gerbert Spenser davvlatning vujudga kelishi va siyosiy institutlarning shakllanishi tarixini birinchi siyosiy diferentsiatsiya oilaviy differentsiatsiyadan – qachonki er kishi ayol kishi ustidan hukmronligini o’rnatgandan so’ng paydo bo’ladi. Shu bilan bir qatorda erkaklar sinfida (uy quli) diferentsiatsiya, qaysiki siyosiy diferentsiatsiya paydo bo’ladi. Harbiy qullar paydo bo’lishi bilan boshqaruvchilar tizimi va boshqarilinuvchilar tizimi o’rtasida “siyosiy bo’linish” diferentsiatsiyasi, ya’ni evolyutsion tarzda yuqori hokimiyat paydo bo’la boradi. Muayyan tajribalar egallab borilishi bilan sinfiy tizim qiyinlasha boradi – har xil tabaqalar paydo bo’ladi, maxsus boshqaruvchi qatlam ajralib chiqadi va shu bilan siyosiy tizim murakkablashib boradi. Harbiy maqsadlar uchun birlashmalar kuchayib, unda ishtirok etayotan individuallikni yo’qotadi. Bu paytda siyosiy hokimiyatni saqlab qolish eng asosiy vazifa bo’lib, bunda jamiyatning har bir a’zosini saqlab qolish ikkinchi darajaga chiqadi. Bundan tashqari G. Spenser boshqaruvning turli shakllari haqida to’xtalib, usha davrda ijtimoiy siyosiy hayot va muhitni ifoda etgan holda, sotsialistik tuzum haqida fikr bildirib, u kapitalizmga nisbatan juda ko’p qiyinchiliklar olib keladi, shuningdek qardoshlik, og’a – inilik, bir-birini tushunadigan kapitalistik jamiyatga xayrixohligini bildiradi. Uning nazarida sotsializmga asoslangan davlat paydo bo’lsa, u faqat byurokratik davlat bo’lib qoladi. F.Nitsshe ta’limotining mafkuraviy funktsiyasi. Fridrix Vilgelm Nitsshe qarashlari, uning jamiyatning ijtimoiy-siyosiy taraqqiyoti haqida fikrlarini izohlash, mafkuraviy tahlil etish borasida turli - tuman fikrlar mavjud. Uning qarashlarini talqin etishda bir-biriga zid izohlar, murakkabliklar ham ko’plab uchraydi. XX asrda uni g’oyalarini o’z maqsadlari sari ishlatishga, undan foydalanishga harakat qilgan siyosiy kuchlar insoniyat hayotiga og’ir iz qoldirgani hech kimga sir emas. Biroq, Nitsshe ta’limotining mazmun – mohiyati haqida turlicha qarashlar hamon yozilmoqda. U haqda turli fikrlar bildirilmoqda. Xo’sh, bunday murakkab va bir-biriga zid talqinlar paydo qiluvchi fikrlar egasi bo’lgan Nitsshe kim? F. Nitsshe 1844 -1900 yillarda yashagan, nemis faylasufi. U Prussiyada protestant ruhoniysi oilasida dunyoga kelgan. U o’ta qobiliyatli bo’lgani hamda taqvadorlar muhitiga o’sgani uchun o’rtoqlari uni “Mitti pastor” deb atashgan. Mutaxassisligi bo’yicha u filolog. Uning dastlabki qarashlariga Rixard Vagner katta ta’sir etgan bo’lsa, bu fikrlarning o’zgarishiga Artur Shopengauerning yovvoyilar to’dasi to’g’risidagi masali katta ta’sir etgan. Uning g’oyalari, inson va jamiyat haqidagi fikrlari “Tarixning hayot uchun foydasi va zarari to’g’risida”, “Zardo’sht tavallosi”, “Axloqning mohiyati”, “Hokimiyatga intilish” kabi asarlarida aks etgan. U 1999 yil aqldan ozadi va oradan bir yil o’tib, 1900 yilda vafot etadi. U inson haqida shunday yozadi. “inson ham xuddi daraxtga o’xshaydi. Daraxtlar yuksaklik, yorug’lik sari qanchalik ko’p intilsalar, ildizlari er qa’riga, qorog’ulikka – tubanlik tomon shunchalar chuqurroq kirib boraveradi”. XIX asrning oxirgi o’n yili progress va optizim davri, deb baholangan bir paytda Nitsshe o’zining dahshatli fikrini o’rtaga tashlaydi. Unda “Xudo vafot etgani” va xristian dini xudosiga e’tiqod endi ishonishga arzimaydigan narsaga aylanib qolgani haqida fikr bildiradi. Nitsshe qarashlarida q a d r i ya t - bu inson o’zini o’zlashtira oladigan yuqori miqdordagi hokimiyatdir . Inson bu vosita, lekin maqsad emas. Nitsshe butun ijtimoiy – siyosiy tarixni ikki iroda – kuchlilar (aristokratlar hukmronligi va yuqori ko’rinishdagilar) va kuchsizlar irodasi (omma, qullar, poda) o’rtasidagi kurashdan iborat, deb biladi. Uning nazarida hokimiyatga aristokratik intilish, bu hayotga intilish, ko’tarilish belgisi; hokimiyatga qullarcha intilish bu- hech narsaga, o’limga intilish. Axloq – qullarning xudolarga qarshi quroli, kuchsizlarning kuchlilarga qarshi o’rnatgan axloqiy fikrlaridan iborat. Nitsshe qarashlarida ikkita davlat boshqavruvi shakliga baho berilgan. Uningcha, aristokratik davlat yuqori madaniyat va kuchli insonlar uchun teplitsa vazifasini o’taydi. Demokratiya esa tanazzulga yuz tutuvchi hokimiyat shakli sifatida ifodalanadi. Rim imperiyasi, uningcha eng yuqori davlat boshqaruvi shakli bo’lgan. U xalq suverentiti g’oyasiga qarshi edi.. Marksizmning paydo bo’lishi ijtimoiy-siyosiy fikr tarixida muayyan bir bosqichni tashkil qiladi. U Evropada XIX asrning 40 yillarida ishchilar sinfining mustaqil siyosiy kuch sifatida maydonga chiqishi sharoitida vujudga keldi. Bu jarayon bilan bog’liq ijtimoiy va sinfiy ziddiyatlarning keskinlashuvi mafkura sohasida ham o’z aksini topdi. Ana shunday mafkuraviy ta’limotlardan biri XIX – asrning birinchi yarimida vujudga kelgan marksizm ta’limotidir. Bu ta’limot usha davrda G’arbiy Evropa mamlakatlaridagi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy hayotda yuz bergan o’zgarishlar, voqeliklardan iborat bo’ldi. Bu ta’limotni asoschilari bo’lgan Karl Marks va Fridrix Engelslarning davlat, huquq, siyosat va jamiyat hayoti haqidagi fikrlarini shakllanishida muhim rol o’ynadi. Ularning XIX – asrning birinchi yarmidagi fikrlari, ilgari surgan g’oyalarining mazmun mohiyati 1848 yilda yozilgan “Kommunistik partiya manifieste” asarida aks etadi. Ularning fikricha kapitalizm o’zining eng yuqori cho’qqisiga chiqdi, endi u bu yo’l bilan o’z taraqqiyotini davom etkaza olmaydi. Shu sababli ham kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlariga asoslangan jamiyat o’z o’rnini boshqa yangi bir jamiyatga, ya’ni kommunistik jamiyatga bo’shatib beradi, degan ular ta’limotining asosiy o’zagi edi. K.Marks va F.Engelsning 1948 yilda yozgan “Kommunistik partiya manifieste” asari “Evropada bir sharpa oralab yuribdi, bu - kommunizm sharpasidir” deb boshlangan va vujudga kelayotgan yangi ta’limotlarini ishchilar sinfi amalga oshiruvchi kuch ekanligiga ishora qilingan edi. Burjuaziya (ya’ni, juda katta kuchga ega bo’lgna ishlab chiqarish) yangi bio qurol yasamoqda va bu qurolni o’ziga qarshi qaratish uchun yangi bir sinf- proletariat sinfini vujudga keltirmoqda. Ishchilar sinfi revolyutsiya yo’li bilan xususiy mulk va uni himoya qiladigan barcha hokimiyatni oxirgi elementigacha yo’q qiladi, degan fikr bu ta’limotning amalga oshirilishida asosiy vosita qilib belgilangan edi. Birlashgan ishchilar sinfining yaqin oradagi asosiy maqsadi mustaqil sinf sifatida burjuaziya hukmronligini va uning hokimiyatini yo’qotish g’oyasi, shuningdek ishchilar sinfi va burjuaziyaning holati haqidagi ushbu fikrlar K. Marks va F.Engelsning butun faoliyati davrida asosiy va etakchi o’rin egalladi. O’sha paytd vaqti-vaqti bilan yuz berib turgan iqtisodiy krizislar ishchilar sinfining ahvolini yomonlashtirar, ularni ish soati oshib, ish haqining kamayishiga va pulning qadrsizlanishiga olib kelar edi. Bundan xulosa qilgan K.Marks va F Engels kapitalizmni o’tkinchi tuzum, deb bashorat qilishgan edi. Burjuaziyaning feodalizmni yo’qotishga qaratilgan quroli, endi ularning o’ziga qarshi qaratiladi, deyilgan edi “Manifiest” da. 1845-yildan to 1890-yilargacha bo’lgan davr Marks va Engelslar faoliyatlarida o’zlarining yangi falsafiy ta’limotlarini yanada chuqurroq ishlab chiqish, rivojlantirish, Yoyish, amaliyotga qo’llash davri bo’ldi. Bu davrda ular «Nemis ideologiyasi», «Falsafa qashshoqligi», «Kommanifest», Marks esa o’zining «Kapital» asarini; Engels esa «Anti-Dyuring», «Lyudvig Feyerbax va nemis klassik falsafasining oxiri», «Oila, xususiy mulk va davlatning kelib chiqishi» asarlarini yaratishadi. Marks va Engelslar «Nemis ideologiyasi» asarida jamiyatni materialistik tushunishni nazariy asoslashga harakat qilishadi. XIX – asrning 40 yillarida (1847 yilda) vujudga kelgan “Kommunistlar soyuzi” nomli tashkilotning ozuqa oladigan manbaiga aylangan “Kommunistik partiya manifiesti” asari keyinchalik ham vujujdga kelgan ko’plab sotsialistik tashkilotlarning suv ichadgina manbasi bo’lib qoldi. Bu asarda ilgari surilgan yana bir g’oya “Butun dunyo proletariatlari birlashingiz” degan g’oya bo’lib, bu g’oya uzoq yillar davomida guyoki bir chorlovchi mafkuraga aylanib keldi. K. Marks va F. Engelslar o’z ta’limotlarini yaratishda o’zlaridan oldin yashagan va ijod qilgan faylasuflar, olimlar hamda siyosatchilarning fikrlarini hamda faoliyatlarini chuqur o’rgandilar.