XIX asrning ikkinchi yarmida rus musiqa madaniyati 1. XIX asrning ikkinchi yarmida musiqiy hayot. 2. 1860-1870 yillardagi asosiy ijodiy yo’nalishlar.”Qudratli to’da” 3. 186 -1870 yillarda musiqa janrlarining rivojlanishi. 4. 1880 va 1890- yillarda rus musiqasi. 5. XIX asr oxiri va XX asr boshlari. 1. XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiyadagi musiqiy hayot. XIX asrning ikkinchi yarim yilligida rus klassik musiqasi maktablari Rossiya xududidan tashqari bo’lgan xududlarda o’z ahamiyatini tasdiqladi. XIX asrning ikkinchi yarim yilligidagi rus musiqasi musiqa madaniyatida ilg’or va evropa musiqa san’atining kelajakda rivojlanishiga ulkan o’z hissasini qo’shdi desak mubolag’a bo’lmas. Rossiyaning XIX asrning ikkinchi yarim yilligidagi davri jamiyatda va madaniyat hayotida dongdor davrlardan bo’ldi. 1861- yildagi fevral oyi, amaldorlar xuquqini bekor qilinishi kabi yangi reformani(islohotni) olib kirdi. Har qaysi madaniyat javhalari xalq ozodligi, g’oyalari oldida chekkada qolmadi. 60-yillar rus adabiyoti, rassomchilik san’ati, teatri va aniq fanlarining “gullab yashnash”davri. Rossiyaning musiqali hayotida ham ulkan o’zgarishlar sodir bo’la boshladi. Musiqa keng doiradagi tinglovchilar afzalliligiga aylandi. 1859-yildagi Peterburgdagi “Rus musiqa jamiyati” tashkiloti va 1860-yildagi Moskva “Rus musiqa madaniyati”tashkilotlari bu davrda katta ahamiyat kasb etar edilar. Bu tashkilotlarning uyushtirayotgan kontsert namoyishlarida rus kompozitorlarining musiqalari ijro etilar va rus artistlarining namoyishda qatnashishlari uchun imkoniyatlar yaratilar edi. 2. 1860-1870 yillardagi asosiy ijodiy yo’nalishlar.”Qudratli to’da” 1862-yil Peterburgda birinchi rus konservatoriyasi ochildi. Unda ajoyib pianinochi, sozanda Anton Grigorevich Rubinshteyn rahbarlik qila boshladi. 1866-yilda Moskva konservatoriyasi ochildi unda esa Anton Grigor’evich Rubinshteynning ukasi muzikant, sozanda, dirijer, pianinochi va pedagog Nikolay Grigorevich Rubinshteyn rahbarlik qila boshladi. 1862-yilda Balakirev tashabbusi bilan “Bepul musiqa maktabi” ochildi. Balakirev to’garagi jamoasining musiqiy kechalariga bir qator kompozitorlar kabi Chaykovskiy ham kelib turar edi. “Qudratli To’da”deb nom olgan, ijodiy hamkorlik maqsadida tuzilgan to’garakka Miliy Alekseevich Balakirev, Tsezar Kyui, Modest Petrovich Musorgskiy, Aleksandr Porfir’evich Borodin, Nikolay Andreevich Rimskiy- Korsakov kabi beshta kompozitorlar a’zo edilar. Ularni nafaqat musiqa mashg’ulotlari va do’stlik rishtalari, balki musiqa san’atiga bo’lgan umuqarashlar, umumiy maqsadlar va vazifalar xam birlashtirib turar edi. “Qudratli To’da” a’zolariga ilhom berib turuvchi V.V.Stasov juda ham ajoyib shaxs bo’lib, u musiqiy tanqidchi, san’atshunos olim, tarixchi olim sifatida ko’plab kompozitor va rassomchilarning do’sti va maslahatchisi ham edi. U oliy darajada qobiliyatga ega bo’lib, yaratilayotgan asarlarning mohiyatini, kelajakda tutadigan o’rnini oldindan ko’ra bila olardi. “Qudratli To’da” ning rivojlanishi va oyoqqa turishi bir qancha bosqichlarni boshidan kechirdi. 1-etap Balakirev rahbarligi ostida do’stlikning shakllanishi bo’lsa, 2-etap san’at sohasida qo’yilgan yangi vazifalar va talablarni umumhol tarzda ko’rib chiqib tahlil qilish va ko’zlangan maqsadga erishish edi. “Qudratli to’da” shu davrning odatiy, ijodiy uyushmalari “Rassomchilar” va “Yozuvchilar” uyushmasi to’garaklari bilan ham hamkorlik qilar edi. “Qudratli To’da”ning ijodiy vositalarida Belinskiy, Gertsen, Cherno’shevskiy, Dobrolyubov kabi insonlarning estetik ta’siri juda katta. Ayniqsa kompozitor Musorgskiyning Cherno’shevskiy bilan dunyoqarashlari juda yaqin edi. “Qudratli To’da” kompozitorlarini faqatgina bir maqsad, Glinka tomonidan boshlab berilgan ishni davom ettirish ,rus musiqasini yaratish, rus xalqining san’at bilan uzilmas rishtalarini mustahkamlash kabi maqsad birlashtirib turar edi. Ular e’tibor bilan rus musiqasini tekshirib, o’rganishar edi . Shu bilan birga qa’tiyatlik bilan notiqlar sifatida rus operasi, simfonik va kamer musiqasini yangi musiqiy tilda va yorqin ifoda vositalari bilan boyitish xaqida ham notiqlik qilib, targ’ib qilar edilar. Rus professional musiqasining rivojlanishida xalq ijodiyotining ahamiyati ulkan muhim rol o’ynashini ular qalbdan tushunar edilar. Balakirev, Rimskiy- Korsakov, Chaykovskiy bir talay xalq qo’shiqlari to’plamlari mualliflaridir. 3. 1860 -1870 yillarda musiqa janrlarining rivojlanishi.1860- 1870 yillarga kelib Musorgskiyning ”Boris Godunov” , “Xovanhina”, Borodinning “Knyaz Igor”, Rimskiy Korsakovning “Pskovityanaka”, Chaykovskiyning “Evgeniy Onegin”, Borodinning birinchi va ikkinchi simfoniyalari, Chaykovskiyning 4 ta simfoniyalari kabi o’lmas musiqiy durdona asarlari yaratiladi. 1876-yilda Chaykovskiyning “ Lebedinoe ozero” (Oqqush ko’li) baletining yaratilishi rus klassik baletining boshlanish davri bo’ldi. 1870-yillarda Chaykovskiyning fortepiano uchun yozilgan birinchi kontserti va 1878- yilda skripka va orkestr uchun yozilgan kontsertlari kontsert janri davri ning boshlanishi bo’ldi. 1870- yillarda cholg’uchilik -kvartet janrining klassik rivojlanishiga Chaykovskiyning 1871-yilda yaratgan birinchi kvarteti va Borodinning 1879-yilda yaratgan birinchi kvarteti turtki bo’ldi. 60-70 yillar mobaynida rus musiqasida, o’zining ko’pjanrliligi bilan opera- dasturli simfonik musiqa va romans alohida ajralib turadi. Aynan mana shu janrlarda davrning musiqiy estetik muammolarini aks ettirish mumkin edi. Bu yillarda operaning turli ko’rinishlari rivojlandi, Glinka va Dargomijskiy ijodida operalar tarixiy- afsonaviy va lirik- maishiy turlariga bo’lingan. Musorgskiyning “Boris Godunov”, “Xovanhina” kabi tarixiy operalari XIX asr tarixiy janrining rivojlanishida katta cho’qqilarni egalladi.Rimskiy-Korsakovning “Pskovityanka” opera dramasini ham tarixiy opera janriga kiritish mumkin, chunki opera mavzusida Olga shaxsiy dramasi va shoh Ivan Grozno’yning tutashgan taqdirlari mavzusi yoritilgan. Borodinning “ Knyaz Igor” tarixiy- afsonaviy operasi Glinkaning “Ruslan va Lyudmila” operasi an’analariga amal qilgan holda yozilgan. A.G. Rubinshteynning “Demon” lirik- operasi o’zining dramatik- psixologik yo’nalishda yaratilganligi bilan ajralib turadi. Serovning A.N.Ostrovskiy qalamiga mansub “Vrajya sila “(Dushman kuchi) opera- qo’shiq janri o’zining rang barangliligi bilan ajralib turadi. Rimskiy- Korsakovning “Mayskaya noch”(May oqshomi) operasi lirik- fantastik, Musorgskiyning “Sorochinskaya yarmarka” operasi lirik-komedik, Chaykovskiyning “Evgeniy Onegin” operasi lirik-psixologik janrida yaratilganligi bu davrning opera janri yuksak cho’qqilarga ko’tarilganliligidan dalolat beradi. Bu yillarda kompozitorlar ijodida romans-qo’shiq, romans-monolog, romans-elegiya, ballada, qo’shiq keng yoritilgan. Musorgskiyning “Rayok” (ko’cha-ko’ylarda surat ko’rsatadigan quti) nomli o’tkir satirik qo’shig’i va Musorgskiyning “Zabo’to’y» (Unutilgan) fojeali balladasi shu davrning musiqiy hayotiga, ijtimoiy holatiga kinoyali qaratilgan edi. Shu bilan birga Musorgskiy ijodida boshqa tsikl turlari paydo bo’ldi. Bu bolalar dunyosi va taassurotlari xaqidagi “Detskaya”(Bolalarcha) tsikli va yolg’izlik xaqidagi “Bez solntsa” (Quyoshsiz) tsikllaridir. Bu davrda epik xarakterdagi “ Pesn temnogo lesa “(Qorong’u o’rmon qo’shig’i) qo’shig’i va “Spyahaya knyajna”(Uxlayotgan knyaz qizi) ertak-romanslari Borodin tomonidan yaratilgan. Romansning shakli, kompozitsiyasi, musiqiy tili rang-barangdir. Musiqiy tilning shahar va qishloq qo’shiqlari, maishiy-raqs janrlari bilan uyg’unligi yaqqol ko’rsatilgan. Kamer -cholg’uchilik janrida ham ko’plab yangiliklar paydo bo’la boshladi. Bu fortepiano uchun dasturli miniatyura, noktyurn, instrumental -romans tsikllaridir. Bu tsikl cho’qqisida Musorgskiyning V.A. Gartman rasomchisining ko’rgazmasidan hayratlanib yaratgan “Kartinki s vo’stavki»(Ko’rgazmadan suratlar) va Chaykovskiyning rus tabiati xaqidagi “Yil fasllari” poetik tsikllari shular jumlasidandir. Borodin va Chaykovskiy ijodidan kamonli-kvartet janri musiqiy tematizmning rivojlanishida salmoqli o’rin egalladi. 4. 1880 va 1890-yillarda rus musiqasi. XIX asrning ikkinchi yarim yilligida rus kompozitorlari umumiy ijobiy maqsadga intilish bilan birga har birlari o’ziga xos ijodiy yo’lidan ketgan. Rus musiqasining yangi rivojlanish davri 1870-1880 yillarda xorijga ham kirib keladi. Kompozitorlarning katta avlodiga mansub Chaykovskiyning ijodi alohida salmoqli o’rin egallaydi. Rimskiy-Korsakov ijodi ham etuklilikga erishadi. 1887-yilga qadar Borodin ham sermahsul ijod qilishdan charchamaydi. “Knyaz Igor”operasi ustida ishlash bilan birga, 1880-yilda “V sredney Azii “(O’rta osiyoda) nomli simfonik kartinasini yaratadi. Balakirev esa o’zining “ Tamara”nomli simfonik poemasini yaratadi. Bu yillarda A.K.Glazunov, A.K.Lyadov, I.S.Taneev, A.S. Arenskiy, Vas.S. Kalinnikov, M.M. Ippolitov-Ivanov kabi yosh kompozitorlar avlodi etishib chiqa boshlaydi. Ularning ijodiy yo’nalishi keyingi 10 yillikka to’g’ri keladi. Glazunov,