OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI YURISPRUDENSIYA: BIZNES HUQUQI BAKALAVR YO‘NALISHI “KONSTITUTSIYAVIY HUQUQ” FANIDAN Kurs ishi Mavzu: XIX bob. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Toshkent -2023 1 Mundarija KIRISH ......................................................................................................................... 2 I BOB. ESKI TAHRIRDAGI KONSTITUTSIYAMIZDA O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING PREZIDENTI ..................................................................... 6 I.I. Prezidentlikning qonuniy asoslari ........................................................................... 6 I.II. Konstitutsiyada Prezidentlik institutining yoritilishi ........................................... 11 II BOB. YANGI KONSTITUTSIYADA O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTI ............................................................................................................ 23 II.I. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining yangi konstitutsiyada iflodlangan vakolatlar ..................................................................................................................... 23 II.II. Yangilangan prezidentlik instituti ....................................................................... 27 XULOSA .................................................................................................................... 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .................................................................. 31 2 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Sobiq Ittifoq respublikalari orasida O‘zbekiston birinchi bo‘lib, davlat boshqaruvning prezidentlik shaklini joriy qildi. Prezidentlik instituti O‘zbekistonda 1990-yil martida "O‘zbekiston SSR Prezidenti lavozimini ta’sis etish va O‘zbekiston SSR Konstitutsiyasi (Asosiy Qonuni) ga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida"gi Qonun bilan joriy etildi. Oliy Sovet 12-chaqiriq birinchi sessiyasida O‘zbekiston Prezidenti etib Islom Abdug‘aniyevich Karimov saylandi. 1991-yil 29-dekabr va 2000-yil 9-yanvarda to‘g‘ridan-to‘g‘ri umumxalq Prezidenti saylovlari o‘tkazildi. Saylovlar muqobillik asosida o‘tkazilib, I.A.Karimov Prezident etib saylandi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, O‘zbekistonning Prezidentlik institutini joriy qilish tajribasi, deyarli barcha sobiq ittifoq respublikalarda qabul qilindi. Davlat boshqaruvining prezidentlik shaklida Prezident umumxalq saylovlarida saylanadi va davlat boshlig‘i hisoblanadi, ayni vaqtda u ijro hokimiyatni ham boshqaradi, faqat o‘zi oldida javobgar bo‘lgan hukumatni tuzadi1. "Prezident" tushunchasi konstitutsiyaviy - huquqiy ma’noda davlat boshlig‘ini anglatadi. Aynan shuning uchun bu institut jahon davlat – huquqiy amaliyotida yaratilgan edi. Uning bunday roli Prezidenti bo‘lgan har qanday zamonaviy demokratik respublikaga xosdir. Prezident davlatni jipslashtirishi, davlat hokimiyati mexanizmining barqarorligi va harakatchanligini ta’minlashi lozim. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq Prezident – hokimiyatlar bo‘linishi prinsipiga rioya qilinishida davlat mexanizmi uchun eng muhim institutdir. Konstitutsiyaning 89-moddasida "O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti O‘zbekiston Respublikasida davlat va ijro etuvchi hokimiyat boshlig‘idir", deyilgan. Davlat boshlig‘i sifatida Prezident davlat hokimiyati organlari tizimida yetakchi va muvofiqlashtiruvchi rol o‘ynaydi. Prezident davlat ichida va xalqaro 1 Баратов М.Х. Давлат – фуқаролик ҳуқуқининг субъекти сифатида. –Тошкент: ТДЮИ, 2005. 3 munosabatlarda O‘zbekistonning Oliy vakilligini amalga oshiradi. Davlat boshlig‘i o‘zida u yoki bu hokimiyat tarmog‘ini emas, balki davlat va butun davlat hokimiyatining birligini namoyon etadi. Konstitutsiyaga muvofiq O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti ijro hokimiyatning boshlig‘i ham hisoblanadi. Ijro hokimiyatiga bevosita iqtisodiyotga, ijtimoiy va ma’naviy sohalarga boshchilik qilish yuklatilgan. Buning uchun unga ko‘rsatma, farmoyish beruvchilik vazifalari taqdim etilgan. Ijro hokimiyatiga qonunlarni ijro etish yuklangan, bu hokimiyatning nomi shundan kelib chiqqan. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XIX bobi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti deb nomlanadi. Bu bob 9 ta moddadan iborat bo‘lib, ularda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy maqomi belgilab berilgan. 2. O‘zbekistonda Prezidentlik saylovlarini o‘tkazish tartibi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 90-moddasiga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari tomonidan umumiy, teng va to‘g‘ridan-to‘g‘ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan yetti yil muddatga saylanadi. Prezidentni saylash tartibi “O‘zbekiston Respublikasi Prezident saylovi to‘g‘risida"gi Qonuni bilan belgilangan (1991-yil 18- noyabrda qabul qilingan). O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 90 – moddasiga asosan Prezident lavozimiga nomzodlarga quyidagi talablar qo‘yiladi: birinchidan, 35 yoshdan kichik bo‘lmagan, faqat O‘zbekiston Respublikasining fuqarosi Prezident etib saylanishi mumkin; ikkinchidan, O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasining fuqarosigina saylanishi mumkin; uchinchidan, Prezidentlikka nomzodga O‘zbekiston Respublikasi hududida kamida 10 yil yashagan O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi saylanishi mumkin. Bu muddat - Prezidentlikka nomzod faqat bilimlar va amaliy tajribaga ega bo‘libgina qolmay, balki O‘zbekistondagi hayotning o‘ziga xos sharoitlarini tushunish uchun ham zarur va yetarlidir; 4 to‘rtinchidan, davlat tilini yaxshi biladigan O‘zbekiston Respublikasining fuqarosi Prezidentlikka saylanishi mumkin. Tillardan foydalanishni tartibga solish – O‘zbekistonda konstitutsiyaviy ahamiyatga ega. U yoki bu tilning davlat tili sifatidagi maqomi Konstitutsiya bilan belgilanadi. Masalan, Konstitutsiyaning 4-moddasida "O‘zbekiston Respublikasining davlat tili o‘zbek tilidir" – deb belgilab qo‘yilgan. Davlat hokimiyati organlari, rasmiy ish yuritish, sud ishlarini olib borish majburiy ravishda davlat tilida olib boriladi, normativ-huquqiy hujjatlar va rasmiy nashrlar e’lon qilinadi2. O‘zbek tili – O‘zbekiston Respublikasi aholisining mutlaq ko‘pchiligi bo‘lmish o‘zbek xalqining ona tilidir. U O‘zbekiston birligi va yaxlitligi, jamiyat jipsligining muhim omilidir. Aynan shuning uchun Konstitutsiya va O‘zbekiston suverenitetining kafili bo‘lmish Prezident o‘zbek tilini yaxshi bilishi shart; beshinchidan, O‘zbekistonda bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq Prezident bo‘lib saylanishi mumkin emas. Kurs ishi mavzusini o‘rganilganlik darajasi: Xabaringiz bor yangi tahrirdagi konstitutsiyamiz qabul qilinganligiga ko‘p bo‘lmadi. Shu nuqtai nazardan yangi konstitutsiyamizning sharhi va unga tegishli adabiyotlar hozircha yetarli emas. Biroq M.X.Baratov, S.B.Boboqulov, I.B.Zokirov, B.I.Ibratov, O.Oqyulov, H.R.Rahmonqulov, SH.N.Ro‘zinazarov kabi olimlarimiz tomonida mavzuga doir qator uslubiy qo‘llanmalar turli yillarda chiqarilgan. Kurs ishining maqsadi va vazifasi: - O‘zbekiston Respublikasining Prezidentilik tizimining nazariy jihatdan oʻrganish. - O‘zbekiston Respublikasining Prezidentini huquqiy jihatdan tahlil qilish; - O‘zbekiston Respublikasining Prezidentining oʻziga xos xususiyatlarini oʻrganish; 2 Mirziyoyev Sh.M. —Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash -yurt taraqqiyoti va xalq farovonligi garovi mavzusidagi O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag'ishlangan tantanali marosimdagi ma'ruzasi. - T.: —O'zbekiston, 2017. 5 - O‘zbekiston Respublikasining Prezidentligining eski va yangi konstitutsiyamizda ifodalanishidagi farqlar. Kurs ishining obyekti: Eski va yangi kostitutsiya, konstitutsiyaviy adabiyotlar; Kurs ishining predmeti: Eski va yangi kostitutsiyadagi O‘zbekiston Respublikasining Prezidentligini oʻrganish. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Kurs ishida bayon etilgan mulohazalar, nazariy xulosalar va amaliy takliflar xalqaro munosabatlarda O‘zbekistonning o‘rnini aniqlash, uning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy hayotda tutgan mavqyeini o‘rganish uchun asos qilib olish mumkin. O‘rganish natijalari o‘quv yurtlarida mavzuga oid ma'ruzalarni o‘qitishda ma'lumot sifatida foydalanish mumkin. Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi 2ta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar roʻyxatidan iborat. 6 I BOB. ESKI TAHRIRDAGI KONSTITUTSIYAMIZDA O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING PREZIDENTI I.I. Prezidentlikning qonuniy asoslari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 90-moddasining 2-qismida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentini saylashning asosiy prinsiplari aniq belgilab qo‘yilgan. Prezidentlik Respublikalarida Prezident mamlakatning barcha saylovchilari tomonidan umumxalq saylovlari yo‘li bilan saylanadi. O‘zbekistonda Prezident saylovlari umumiy, teng, to‘g‘ridan-to‘g‘ri va yashirin ovoz berish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Prezidentning o‘z lavozimida bo‘lish muddati 5 yildir. O‘zbekistondagi 1991- va 2000-yillardagi Prezident saylovlari aynan shu yo‘l bilan o‘tkazildi. Prezident saylovlarini o‘tkazish tartibi 1991-yil 18-noyabrdagi "O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovlari to‘g‘risida"gi Qonun bilan belgilab qo‘yilgan. Bu qonunga 2004-yil 2-dekabrdagi Qonunini bilan o‘zgartirish kiritilgan.. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentning konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi O‘zbekiston Respublikasining saylangan Prezidenti qasamyod qabul qilgan paytdan boshlab, o‘z lavozimini bajarishga kirishadi. Qasamyod – tantanali va’da, Konstitutsiya va xalqqa xizmat qilish yuzasidan Prezident o‘z lavozimiga kirishganda beradigan qasamyoddir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qasamyodining matni Konstitutsiyaning 92-moddasida berilgan: "O‘zbekiston xalqiga sadoqat bilan xizmat qilishga, Respublikaning Konstitutsiyasi va qonunlariga qat’iy rioya etishga, fuqarolarning huquq va erkinliklariga kafolat berishga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti zimmasiga yuklatilgan vazifalarni vijdonan bajarishga tantanali qasamyod qilaman." O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti parlament deputatlari oldida tantanali ravishda qasamyod qabul qiladi. Qasamyod qabul qilishda Prezidentning qo‘l ostida Konstitutsiya matni bo‘ladi. Prezident O‘zbekiston xalqiga sadoqat bilan xizmat qilishga, Respublikaning Konstitutsiyasi va qonunlariga qat’iy rioya etishga, fuqarolarning huquq va erkinliklariga kafolat berishga, o‘z zimmasiga yuklatilgan 7 vazifalarni vijdonan bajarishga qasamyod qiladi. Prezident qasamyod qabul qilishi bilan, davlat madhiyasi ijro etiladi. O‘zbekistonda umumxalq saylovida saylangan Prezident I.A.Karimov birinchi bo‘lib qasamyod qabul qildi. Agar bir shaxs ikkinchi marta Prezident bo‘lib saylansa, qasamyod takroran qabul qilinadi. Prezidentning qasamyodi faqat rasmiy tantanali marosim sifatidagina qabul qilinmaydi. Shuningdek, u yuridik ahamiyatga ham ega. Prezident qasamyodining yuridik ahamiyati quyidagilardan iborat: birinchidan, Prezident qasamyod qabul qilishi bilan o‘z lavozimiga kirishadi va o‘zining konstitutsiyaviy vakolatlarini bajara boshlaydi. Shu vaqtdan boshlab, oldingi Prezident o‘z vakolatini tugatadi; ikkinchidan, qasamyodning matni odatda Konstitutsiyada beriladi, xalqqa e’lon qilinadi va parlament oldida Prezident tomonidan tantanali qabul qilinadi. Qasamyod matnida Konstitutsiyaga sadoqat, xalq va davlatga xizmat qilish bilan birga, ko‘pincha diniy tusdagi ifodalar bo‘ladi yoki qasamyod Qur’onda yoxud Injilda qabul qilinadi; uchinchidan, qasamyodni buzish Prezidentni javobgarlikka olib keladi, bu uning o‘z lavozimidan chetlatilishi uchun asos bo‘lishi mumkin (bunday marosim ko‘p mamlakatlarda impichment nomini olgan); to‘rtinchidan, Prezident o‘ziga bevosita berilmagan vakolatlarga asoslangan harakatlarida unga qasamyod yuklagan majburiyatlarini ro‘kach qilish imkoniga ega. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 91-moddasida Prezident o‘z lavozimida ishlayotgan vaqtda quyidagi vazifalarni birga olib bormasligi nazarda tutilgan: birinchidan, boshqa haq to‘lanadigan lavozimni egallash; ikkinchidan, vakillik organining deputati (parlament, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish) bo‘lish; uchinchidan, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti daxlsizlik huquqiga ega. Prezidentning daxlsizligi mutlaq bo‘lib, u bajaradigan majburiyatlardan kelib chiqib, Prezidentning 8 qonunlar bilan alohida muhofaza etilishini anglatadi. Prezident shaxsining daxlsizligi uning butun vakolat­la­ri davomida alohida kafolatlarni ta’minlanishi bilan bog‘liq. 2003-yil 25-aprelda qabul qilingan “ O‘zbeksiton Prezidenti faoliyatining asosiy kafolatlari to‘g‘risida”gi qonun bilan kafolatlanadi3. Prezident shaxsining daxlsizligi unga qarshi jinoyat ishi qo‘zg‘atilishi mumkin emasligini bildiradi. Prezident majburiy ravishda, masalan, guvoh sifatida sudga chaqirilishi, ma’muriy javobgarlikka tortilishi mumkin emas. Prezident hibsga olinishi, tintuv etilishi va shaxsiy ko‘zdan kechirilishi mumkin emas. Shu ma’noda Prezidentning shaxsi daxlsizdir. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy vakolatlari Prezident konstitutsiyaviy vakolatlarining ko‘lami uning davlat va ijroiya hokimiyatining boshlig‘i ekanligidan kelib chiqadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga uning davlat hokimiyati organlari tizimidagi ko‘plab vakolatlarni beradi. Prezident faqat O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida o‘rnatilgan doiralardagina faoliyat ko‘rsatadi. Prezidentning konstitutsiyaviy vakolatlari davlat va jamiyat hayoti faoliyatining eng muhim sohalarini qamrab oladi. Ko‘pgina xorijiy mamlakatlar tajribasida davlat boshlig‘ining konstitutsiyaviy vakolatlari tarixiy rivojlanish bosqichlarining, shu davlatda istiqomat qilayotgan xalqlarning milliy kelib chiqish xususiyatlari va jug‘rofiy joylashuvining ta’sirida turli xil belgilangan bo‘ladi. Asosan, davlat boshlig‘ining konstitutsiyaviy vakolat muddatlari diqqatga sazovordir. Masalan: AQSH, Rossiyada – 4 yil, Fransiya, Ukraina, Germaniya, Braziliyada – 5 yil, Meksika, Misrda – 6 yil, Italiya, Isroilda – 7 yil. Prezident vakolat muddatlarining bunday tartibda belgilanganligi yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, har bir millat va elatlarning tarixiy rivojlanish bosqichlari bilan bog‘liqdir. O‘zbekiston Respublikasida o‘tkazilgan 2002-yil 27-yanvardagi referendum, mustaqillikdan keyingi davrning eng muhim O‘zbekiston tarixida 3 Мирзиѐев Ш.М. Танқидий таҳлил қатъий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. – Т.: Ўзбекистон, 2017. 9 munosib o‘rin egallaydigan davlat boshqaruvining takomillashtirish rejalarini belgilab berdi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining II-chaqiriq sakkizinchi sessiyasida qabul qilingan: O‘zbekiston Respublikasining, "Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinsiplari to‘g‘risida"gi Konstitutsiyaviy Qonunning 8-moddasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy vakolat muddati mustahkamlangan: umumiy, teng va to‘g‘ridan-to‘g‘ri saylov huquqi asosida yashirish ovoz berish yo‘li bilan saylanadigan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy vakolat muddati – yetti yil", deb belgilanganligi davlat boshlig‘ining o‘z xalqi oldiga qo‘ygan vazifasini bajarish uchun keng imkoniyatlar yaratib beradi. Ushbu norma 2003-yil 24-aprelda O‘zbekiston Konstitutsiyasiga kiritildi. Prezidentning asosiy vazifasi – davlatning birligini mamlakat ichida va tashqarisida namoyon qilishdir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti faoliyatining quyidagi yo‘nalishlarida uning konstitutsiyaviy vakolatlari yaqqol namoyon bo‘ladi. 1. Avvalambor, O‘zbekiston Prezidenti fuqarolar huquq va erkinliklarining kafilidir. Bu shuni bildiradiki, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti inson huquqlarini himoya qilish mexanizmining uzluksiz ishlashi uchun shaxsan javobgar, biror sabab bilan ushbu huquq va erkinliklar amalga oshirilishi buzilgan hollarda tegishli choralar ko‘rishga majbur. Inson huquq va erkinliklarini himoya qilishning ta’sirchan mexanizmini yaratish, xalqaro huquqni himoya qiluvchi tashkilotlar bilan hamkorlikni kengaytirish, davlat organlari xodimlari va butun aholining inson huquqlari masalalari bo‘yicha madaniyatini oshirish maqsadida, BMTning demokratiyalash, inson huquqlari va boshqaruv tizimini qo‘llab-quvvatlash borasidagi tavsiyalariga muvofiq, O‘zbekiston Prezidenti 1996-yilning 31-oktabridagi farmoni bilan Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazini tashkil qildi. Prezident inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilishga qaratilgan hamda aholining alohida ijtimoiy himoyaga muhtoj guruhlarini, masalan pensionerlar, nogironlar va davlat tomonidan himoyaga muhtoj fuqarolarni muhofaza qilishga 10 yo‘naltirilgan qonunlar, farmonlar chiqarish orqali o‘zining inson huquq va erkinliklarining kafili sifatidagi funksiyasini bajarib kelmoqda. 2. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Konstitutsiya va qonunlarga rioya etilishining kafilidir. Prezident o‘z vakolatlarini amalga oshira borib, barcha davlat organlari, mansabdor shaxslar va fuqarolarining o‘z konstitutsiyaviy majburiyatlarni zarur darajada bajarishlarini ta’minlaydi. U xatti-harakatlari Konstitutsiya talablariga javob bermayotgan organlar va shaxslarga bevosita murojaat qilish orqali ham, shu sohadagi vakolatli organlar, xususan sudlar vositasida ham bunga erishadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Konstitutsiyada belgilangan tartibda O‘zbekiston Respublikasining suvereniteti, xavfsizligi va hududiy yaxlitligini muhofaza etish yuzasidan zarur chora-tadbirlarni ko‘radi. Suverenitetni muhofaza kilish davlat hokimiyati barcha tarmoqlarining faoliyat ko‘rsatishi orqali ta’minlanadi. Shuning uchun Prezident maxsus vakolatlarga ega, xususan, favqulodda vaziyatlar (real tashqi xavf, ommaviy tartibsizliklar, yirik halokat, tabiiy ofat, epidemiyalar) yuz berganda shaxsan o‘zi tezkor qarorlar qabul qiladi. Masalan, u fuqarolarning xavfsizligini ta’minlashni ko‘zlab, O‘zbekiston Respublikasining butun hududida yoki uning ayrim joylarida favqulodda holat joriy etadi, qabul qilgan qarorini uch kun mobaynida Respublika Oliy Majlisining tasdig‘iga kiritadi4. 3. Prezident davlat boshlig‘i sifatida xalqaro munosabatlar sohasida muhim vakolatlarga ega. Bunda u muhim vakillik funksiyasini bajaradi. Bu funksiyani u yakka o‘zi shaxsan amalga oshiradi. Prezident mamlakat ichida va xalqaro munosabatlarda O‘zbekiston Respublikasi nomidan ish yuritadi. 4 Мирзиѐев Ш.М. Бирлашган миллатлар ташкилоти Бош ассамблеясининг 72 сессиясида сўзлаган нутқи. /Халқ сўзи, -Тошкент: 2017. 20 сентябрь. 11 I.II. Konstitutsiyada Prezidentlik institutining yoritilishi Prezident xalqaro munosabatlarda O‘zbekiston Respublikasining vakilidir. Bu yerda Prezident O‘zbekiston Respublikasini xalqaro munosabatlari subyekti, suveren va mustaqil mamlakat sifatida namoyon qiladi. Bu shuni anglatadiki, faqat Prezidentgina shartnoma va bitimlarga imzo chekishi, muzokaralarda O‘zbekiston nomidan qatnashishi, Respublikaning xalqaro majburiyatlari bajarilishini ta’minlashi mumkin. O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnoma va bitimlari qonun qabul qilish orqali O‘zbekiston Oliy Majlis palatalari tomonidan ratifikatsiya qilinishi kerak. Xalqaro shartnoma va bitimning ratifikatsiya qilinganligi ratifikatsiya yorlig‘i bilan tasdiqlanadi. Ratifikatsiya yorlig‘iga O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti imzo chekadi. Ikki tomonlama shartnoma va bitimlar tuzilganda uning ishtirokchilari ratifikatsiya yorliqlarini almashadilar. Ko‘p tomonlama shartnomalarda ratifikatsiya yorlig‘i depozitariy davlatga yoki xalqaro shartnoma matnini saqlovchi xalqaro tashkilotga berib qo‘yiladi. Prezidentning tashqi siyosat sohasidagi muhim vakolatlari jumlasiga qo‘yidagilar kiradi: Akkreditatsiyadan o‘tgan elchilar va boshqa diplomatik vakillarga ishonch va chaqirib olish yorliqlarini topshirish; O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Senatiga O‘zbekiston Respublikasining chet el davlatlari va xalqaro tashkilotlardagi elchilari va boshqa diplomatik vakillari nomzodlarini tayinlash va vazifasidan ozod qilish to‘g‘risida taqdim kiritadi. Yorliqlar topshirilayotganda, odatda tashqi ishlar vaziri qatnashadi. Diplomatik vakil o‘zining nomini, davlatning nomini, davlat boshlig‘ining nomini aytadi, yorliqni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga topshiradi. Ko‘pincha yorliqlar topshirish uchun bir nechta yangi elchilar yig‘ilishadi. Yorliqlar topshirilgach, O‘zbekiston Prezidenti yangi elchi bilan qisqacha suhbatlashadi. Prezidentning ishonch yorlig‘ini qabul qilishi shuni anglatadiki, tayinlangan va O‘zbekiston Respublikasiga kelgan xorijiy davlat elchisi yoki diplomatik vakil yoxud xalqaro tashkilot vakili 12 akkreditatsiyadan o‘tgan, ya’ni rasmiy ravishda mamlakatimizda o‘z majburiyatlarini bajarishga kirishgan deb hisoblanadi. Xorijiy davlat elchisi yoki xalqaro tashkilot hamda xorijiy davlatning diplomatik vakili funksiyasini bajarishining to‘xtatilishi Prezidentga chaqiruv yorlig‘ini topshirish orqali rasmiylashtiriladi. Chet el davlatlarida O‘zbekiston Respublikasi diplomatik vakolatlarining boshliqlarini tayinlash va chaqirib olishning tartibi "Xorijiy davlatlardagi O‘zbekiston Respublikasi diplomatik vakolatxonalarining boshliqlarini tayinlash va ularni chaqirib olish to‘g‘risida" gi 1992-yil 3-iyuldagi qonun bilan belgilanadi. Bu qonun " Diplomatik aloqalar to‘g‘risida" gi 1961-yilgi Vena konvensiyasi hamda boshqa umume’tirof etgan xalqaro - huquqiy normalar va qoidalarga to‘la mos keladi. Xorijiy davlatdagi O‘zbekiston Respublikasining diplomatik vakolatxonasining boshlig‘i O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti taqdimi bilan Senat tomonidan tayinlanadi. Diplomatik vakolatxona boshlig‘i lavozimiga nomzodni Tashqi ishlar vazirligi manfaatdor organlarning kelishuvini olgan holda tavsiya etadi. Favqulodda va muxtor elchi yoki favqulodda va muxtor vakilning belgilangan mamlakatga jo‘nab ketishidan oldin Tashqi ishlar vazirligi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti imzo chekkan va tashqi ishlar vazirining imzosi qo‘yilgan, belgilangan davlat boshlig‘iga berish uchun mo‘ljallangan ishonch yorlig‘ini tayyorlaydi. O‘zbekiston Respublikasi diplomatik vakolatxonasining boshlig‘ini chaqirib olish quyidagi hollarda amalga oshiriladi: birinchidan, diplomatik vakolatxona boshlig‘i almashtirilganda; ikkinchidan, diplomatik vakolatxona boshlig‘i nomaqbul shaxs (person non grata) deb e’lon qilinganda; uchinchidan, davlatlar o‘rtasidagi diplomatik munosabatlar uzilganda; to‘rtinchidan, davlatlar o‘rtasida urush holati e’lon qilinganda; beshinchidan, davlat xalqaro huquq subyekti sifatida mavjudligini tugatganda. 4. Konstitutsiyada belgilab qo‘yilganidek, Prezident mamlakat ijtimoiy- iqtisodiy hayotning, ichki va tashqi siyosatining eng muhim masalalari yuzasidan Oliy Majlis palatalariga har yili ma’ruzalar taqdim etadi Uning ma’ruzasi normativ hujjat 13 hisoblanmaydi. Bu axborot siyosiy tusga ega bo‘lib, mamlakatni rivojlantirishning dasturiy prinsiplari va strategik vazifalarini o‘z ichiga oladi. Ma’ruzada O‘zbekiston Prezidentining mamlakat kelajagini qanday tasavvur qilayotganligi bayon etiladi. Jumladan, O‘zbekiston Prezidenti I. A. Karimovning quyidagi chiqishlarini ko‘rsatib o‘tish mumkin: 1995-yil 23-fevraldagi birinchi chaqiriq Oliy Majlis birinchi sessiyasidagi "O‘zbekiston ijtimoiy - siyosiy va iqtisodiy rivojlanishining asosiy tamoyillari", 1996-yil 29-avgustdagi milliy parlamentning oltinchi sessiyasidagi, "Hozirgi bosqichda demokratik islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim vazifalari", 1999-yil 14-aprelda o‘n to‘rtinchi sessiyadagi, "O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda"; 2000-yil 22-yanvarda ikkinchi chaqiriq Oliy Majlis birinchi sessiyasidagi, "Oliy maqsadimiz - Vatan ozodligi va obodligi, xalq erkinligi va farovonligi" , 2005-yil 28-yanvarda Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatning qo‘shma majlisida “ Bizning bosh maqsadimiz- jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir” mavzusidagi chiqishlari davlatning tashqi va ichki siyosatning asosiy yo‘nalishlarini ko‘rsatib o‘tildi. Prezidentning bu ma’ruzalarida mamlakat taraqqiyotining strategik ustuvor yo‘nalishlari belgilab berildi. Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy hayotining , ichki va tashqi siyosatining eng muhim masalalari yuzasidan Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisida nutq so‘zlaydi. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ijroiya hokimiyatini tuzish bilan bog‘liq vakolatlari ancha keng bayon qilingan. Bunday vakolatlarning ko‘pchiligiga quyidagi ikkita sabab bor: birinchidan, Prezident bo‘lib saylangan shaxsning dasturi umumxalq saylovlari orqali qo‘llab - quvvatlangani uchun u ijro hokimiyat organlarini tuzishda ma’lum vakolatlarga ega bo‘lishi kerak. Chunki uning dasturini bajarish asosan, ijro hokimiyati organlari zimmasiga tushadi, ularni tuzishda Prezidentning vakolatlari juda muhim o‘rin tutadi; ikkinchidan, O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy tuzumining asoslaridan biri bo‘lmish hokimiyatlarning bo‘linishi prinsipi davlat hokimiyatining biror organi 14 faqat bir hokimiyat tarmog‘i tomonidan tuzilishini istisno qiladi. Shuning uchun davlat hokimiyatining markaziy organlarini tuzishga ham Prezident, ham Oliy Majlis jalb qilingan. Bunga quyidagi ikki yo‘l bilan erishiladi: Prezident muayyan mansabdor shaxslarni tayinlaydi, Oliy Majlis esa ma’qullaydi, yoxud Oliy Majlis tayinlaydi, nomzodni esa Prezident taklif qiladi. Ijro hokimiyati organlarini tashkil qilishda Prezidentning vakolatlari juda keng. Prezidenti O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari ko‘rib chiqishi va tasdiqlashi uchun O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodini taqdim etadi. Bosh vazirning taqdimiga binoan Prezident O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi a’zolarini tasdiqlaydi va lavozimlaridan ozod qiladi. Bundan tashqari Prezident ijro etuvchi hokimiyat devonini tuzadi va unga rahbarlik qiladi. Prezident vazirliklar, davlat qo‘mitalari hamda davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzadi va tugatadi hamda shu masalalarga doir farmonlarni keyinchalik Oliy Majlis palatalar tasdig‘iga kiritadi. Prezident Bosh prokurori va uning o‘rinbosarlarini tayinlaydi va ularni lavozimidan ozod qiladi, keyinchilik bu masalalarni Oliy Majlis Senatining tasdig‘iga kiritadi. Shuningdek, Prezident viloyatlar hokimlarini va Toshkent shahar hokimini tayinlaydi va lavozimidan ozod qiladi, keyinchalik bu masalalarni tegishli xalq deputatlari Kengashining tasdig‘iga kiritadi. Prezident o‘z qarori bilan Konstitutsiyani, qonunlarni buzgan yoki o‘z sha’ni va qadr - qimmatiga dog‘ tushiradigan xatti - harakat sodir etgan tuman va shahar hokimlarini lavozimidan ozod etishga haqli. O‘zbekiston Respublikasi Milliy xavfsizlik xizmatini tuzadi. Milliy xavfsizlik xizmati raisini tayinlaydi va lavozimidan ozod etadi, keyinchalik shu masalaga doir farmonlarni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati taqdimiga kiritadi5. 6. Sud hokimiyati organlariga kelganda, shuni aytish mumkinki, Prezident Oliy Majlis Senatiga Konstitutsiyaviy sud raisi va sudyalari, Oliy sud raisi va sudyalari , Oliy xo‘jalik sud raisi va sudyalari nomzodlarni taqdim etadi. Ularni Oliy Majlis Senati saylaydi. Shuningdek, Prezident viloyat, tumanlararo, tuman, shahar, harbiy va xo‘jalik sudi sudyalarini tayinlaydi va lavozimlardan ozod qiladi. Prezidentning taqdimiga 5 Каримов И.А. Асарлар тўплами. Ж. 1-23. Т.: Ўзбекистон. 1996-2016. 15 binoan, Oliy Majlis Senati Markaziy Bank boshqaruvi raisi, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi raisini tayinlaydi va lavozimidan ozod etadi. Faqat ijro hokimiyati organlarini tuzishgina emas, balki ularning faoliyati bilan bog‘liq sohada ham Prezidentga katta vakolatlar berilgan. Konstitutsiyaga muvofiq Prezident ijro hokimiyatining boshlig‘i hisoblanadi. Bosh vazir taqdimiga binoan hukumat a’zolarini tasdiqlaydi va ularni lavozimidan ozod etadi. Agar respublika boshqaruv organlarining, shuningdek, hokimlarning qabul qilgan hujjatlari Konstitutsiya va qonunlarga, O‘zbekiston Respublikasining xalqaro majburiyatlariga zid bo‘lsa yoki ular inson va fuqarolarning huquq va erkinliklarini poymol qilsa, ushbu masala tegishli sudda hal qilinmagunicha Prezident bu hujjatlarni to‘xtatish yoki bekor qilishga haqli. 7. Prezidentning respublika davlat va boshqaruv oliy organlarining o‘zaro hamkorligini ta’minlashdagi vakolatlari ham bor. Buning uchun u Konstitutsiyada o‘rnatilgan, Oliy Majlisga ta’sir o‘tkazish (XVIII bob), Vazirlar Mahkamasiga ta’sir o‘tkazish (XX bob) dastaklaridan foydalanishi, ba’zi hollarda sudga murojaat qilishi, masalani Konstitutsiyaviy sud ko‘rib chiqishi uchun taqdim etishi mumkin Prezident O‘zbekiston Respublikasi vazirliklarini, davlat qo‘mitalarini hamda davlat boshqaruvining boshqa organlarini tuzadi va tugatadi, buni Oliy Majlis palatalarining tasdig‘iga kiritadi. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining bahamjihat ishlashini ta’minlash uchun Prezident Konstitutsiyada ko‘rsatilgan boshqa vositalardan ham foydalanish imkoniga ega. Lekin Prezidentning davlat va ijro hokimiyati boshlig‘i sifatidagi obro‘si hal qiluvchi omil hisoblanadi. Chunki u to‘g‘ridan - to‘g‘ri umumiy saylovlarda xalq topshirgan siyosiy mandatga ega. 8. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti qonunlarni imzolaydi. Prezidentning imzosi bo‘lmasa, qonun kuchga kirmaydi. Bu davlat boshlig‘ining an’anaviy funksiyasi bo‘lib, qonunga majburiy kuch beradi va qonun chiqaruvchilik jarayonini yakunlaydi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati ma’qullagan qonun imzolanishi va e’lon qilinishi uchun Prezidentga o‘n kun ichida yuboriladi. Prezident esa o‘ttiz kun ichida qonunni imzolaydi hamda matbuotda e’lon qilinadi 16 Qonunni imzolash rasmiy akt emas. Qonunni imzolash uning xalqqa e’lon qilinganligini, ya’ni uni ommaga bildirganligini anglatadi. Bunday rasmiy e’lon qilish - Oliy Majlis qabul qilgan va Prezident imzolagan qonun matnini rasmiy maqom berilgan matbuot organida nashr etishdir. Qonunlarning va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarning matbuotda e’lon qilinishida ular qo‘llanilishining majburiy shartidir. Qonun butun O‘zbekiston Respublikasi xududida kuchga kiradi. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti qonunga o‘z e’tirozlarini ilova etib, uni takroran muhokama qilish va ovozga qo‘yish uchun Oliy Majlisga qaytarishga haqli. Konstitutsiyaviy huquqda bu "Prezident vetosi" nomini olgan bo‘lib, boshqaruvning prezidentlik shaklidagi davlatlarga xosdir6. Veto - davlat boshlig‘ining parlament qabul qilgan, lekin hali kuchga kirmagan qonunga e’tiroz bildirish huquqidir. O‘zbekiston Konstitutsiyasida "Veto" atamasi ishlatilmagan. O‘zbekiston Konstitutsiyasida Prezidentning asoslangan e’tirozini bildirib, qonunni takroran muhokama qilish va ovozga quyish uchun Oliy Majlisga qaytarish huquqi haqida gapiriladi. Qaytarish uchun asoslar ro‘yxati Konstitutsiyada ko‘rsatilmagan, lekin qonunni qaytarar ekan, Prezident bunday qarorning sababini asoslab beradi. Bunda Prezident umuman qonunga va e’lon qiladi yoki uning biror qoidasiga e’tiroz bildirishi mumkin. Agar Prezident tomonidan qaytarilgan qonunni Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senati a’zolarining umumiy sonining uchdan ikki qismidan iborat ko‘pchilik ovozi ma’qullasa, qonun o‘n to‘rt kun ichida Prezident imzolashi va e’lon qilishi kerak bo‘ladi. 9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining favqulodda holat masalasidagi vakolatlari Konstitutsiya 93-moddasining 19-bandida aniq ifodalangan. Faqat Prezidentgina butun respublika hududida yoki uning ayrim joylarida favqulodda holat joriy etishga haqli. U qabul qilgan qarorini uch kun mobaynida Oliy Majlisning palatalari tasdig‘iga kiritadi. Lekin Prezident bunday qarorni qabul qilishda erkin emas, chunki favqulodda holat faqat qonunda belgilangan hollarda va 6 Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. – Т.: Ўзбекистон, 12 ноябрь 2010. 17 tartibdagina joriy etiladi. Prezident bu haqda qabul qilgan qarorini uch kun ichida Oliy Majlis palatalarining tasdig‘iga kiritadi. 10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining harbiy sohadagi vakolatlari ancha keng. U respublika Qurolli Kuchlarining Oliy Bosh qo‘mondoni hisoblanadi, Qurolli Kuchlarning Oliy qo‘mondonlarini tayinlaydi va vazifasidan ozod qiladi, Xavfsizlik Kengashini tuzadi va unga rahbarlik qiladi, oliy harbiy unvonlarni beradi. Prezidentning Oliy Bosh qo‘mondon ekanligi Mudofaa vazirligiga har qanday buyruqlar berishiga imkon tug‘diradi. Mudofaa vaziri amalda bevosita Prezident rahbarligida ishlaydi. Urush yoki agressiya holatida Prezident har qanday vaqtda Qurolli kuchlarga boshchilik qilishni o‘z qo‘liga olishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tajovuzdan, bir - birini mudofaa qilish yuzasidan tuzilgan shartnoma majburiyatlarini bajarish zaruriyati tug‘ilganda urush holati e’lon qilishga haqli, u bu qarorini uch kun mobaynida mamlakat Oliy Majlisi palatalarinig tasdig‘iga kiritadi. 11. Davlat boshlig‘i sifatida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining vakolatlari jumlasiga fuqarolik, siyosiy boshpana berish, O‘zbekiston Respublikasining davlat mukofotlari bilan taqdirlash, amnistiya to‘g‘risidagi hujjatlarni qabul qilish haqida Oliy Majlis Senatiga taqdimnoma kiritish va avf etish kabi masalalarni hal qilish kiritilgan. O‘zbekistonda yagona fuqarolik o‘rnatilgan bo‘lib, unga qanday asoslarda ega bo‘lishidan qat’iy nazar barcha uchun tengdir (Konstitutsiyaning 21-moddasi). Fuqarolikka ega bo‘lish va uni yo‘qotishning asos va tartiblari O‘zbekiston Respublikasining "Fuqarolik to‘g‘risida" gi qonuni bilan belgilanadi. Qonunning 30- moddasida Prezidentning fuqarolik masalalari bo‘yicha vakolatlari belgilangan. Prezident bu masala bo‘yicha quyidagi qarorlarni qabul qiladi: birinchidan, O‘zbekiston Respublikasi hududida doimiy yashab kelayotgan chet el fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarni O‘zbekiston Respublikasining fuqaroligiga qabul qilish; 18 ikkinchidan, xorijda yashayotgan tegishli iltimosnoma bilan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga murojaat qilgan xorijiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarni O‘zbekiston Respublikasi fuqaroligiga qabul qilish; uchinchidan, O‘zbekiston Respublikasining fuqaroligiga tiklash to‘g‘risida; to‘rtinchidan, O‘zbekiston Respublikasining fuqaroligidan chiqarish to‘g‘risida; beshinchidan, O‘zbekiston Respublikasining fuqaroligini yo‘qotganlik to‘g‘risida. Yuqorida aytilgan masalalarni dastlabki ko‘rib chiqish uchun O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzurida fuqarolik masalalari bo‘yicha komissiya tuzilgan. U har bir ariza yoki iltimosnomaning Prezident ko‘rib chiqishiga tayyorlaydi. O‘zbekiston Respublikasining fuqaroligini qabul qilish va undan chiqishining batafsil tartibi (zarur hujjatlari, ular qayerga yuborilishi kerak va h.k.). "O‘zbekiston Respublikasining fuqaroligi bilan bog‘liq masalalarni ko‘rib chiqishning tartibi to‘g‘risidagi qoidalar" bilan tartibga solinadi. U 1992-yil 22-noyabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni bilan tasdiqlangan. O‘zbekiston Respublikasining fuqaroligi masalalari bo‘yicha Prezident farmon chiqaradi7. Siyosiy boshpana – o‘z mamlakatida siyosiy vajlarga ko‘ra ta’qib qilinayotgan xorijiy shaxsga, fuqaroligi bo‘lmagan shaxsga boshqa mamlakatda yashash huquqini berishdir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan xorijiy shaxsga yoki fuqaroligi bo‘lmagan shaxsga siyosiy boshpana berilishi shuni anglatadiki, bu odam O‘zbekistonga kelishi mumkin va jinoyatchi sifatida boshqa davlatga berilmaydi. Odatda siyosiy boshpana siyosiy faoliyati, ilmiy va madaniy vajlar uchun, milliy va diniy vajlar tufayli ta’qib qilinayotgan shaxslarga beriladi. Siyosiy boshpana huquqi 1948 yilgi Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi (14-modda) va BMT Bosh Assambleyasining 1967-yil 14-dekabrdagi rezolyutsiyasi bilan qabul qilingan hududiy boshpana to‘g‘risidagi deklaratsiyada nazarda tutilgan, lekin rezolyutsiya faqat tavsiya xususiyatiga ega. Siyosiy boshpana olish uchun zarur bo‘lgan shartlarni belgilash – boshpana berayotgan davlatning suveren huquqidir. Faqat O‘zbekiston 7 Баратов М.Х. Давлат – фуқаролик ҳуқуқининг субъекти сифатида. –Тошкент: ТДЮИ, 2005. 19 Respublikasinitng Prezidentigina siyosiy boshpana berish to‘g‘risidagi qarorni qabul qilishga vakolatlidir. 12. Davlat mukofotlari va faxriy unvonlar – davlatning iqtisod, fan, madaniyat, san’at, Vatanni himoya qilish va ijtimoiy hayotning boshqa sohalaridagi yuksak xizmatlari uchun fuqarolarni rag‘batlantirishning oliy shaklidir. Konstitutsiyaga muvofiq davlat mukofotlari (ordenlar, medallar, yorliqlar) bilan taqdirlash O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti tomonidan amalga oshiriladi. U oliy harbiy unvonlarni (masalan, armiya generali), oliy malakaviy unvonlarni (masalan, diplomatik daraja), oliy maxsus unvonlarni (masalan, amaldagi davlat adliya maslahatchisining toifa darajasini) beradi. Fan va texnika, adabiyot va san’at sohasidagi davlat mukofotlari bo‘yicha komissiyaning qarori Prezident farmonlari bilan tasdiqlanadi. Faqat O‘zbekiston Respublikasining fuqarolarigina emas, balki xorijiy fuqarolar hamda fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar ham davlat mukofotlari va faxrli unvonlar bilan mukofotlanishi mumkin. Masalan, 1996-yil aprelda fransuz olimi, professor L. Keren Amir Temur merosini o‘rganishga qo‘shgan katta hissasi uchun "Shuhrat" medali bilan mukofotlandi. Mukofotlangan shaxs qasddan jinoyat sodir etganda sudning taqdimnomasiga binoan faqat Prezident tomonidan davlat mukofotlaridan mahrum qilinishi mumkin (Prezidentning maxsus farmoni chiqariladi). 13. Amnistiya to‘g‘risidagi hujjatlarni qabul qilish haqida Oliy Majlisning Senatiga taqdimnoma kiritadi va O‘zbekiston Respublikasining sudlari tomonidan hukm qilingan shaxslarni avf etadi. Amnistiya – jinoyat sodir etgan shaxslarni jinoiy javobgarlikdan to‘la yoxud qisman ozod qilish yoki ilgari sud tayinlagan jazoni o‘tagan shaxslarning sudlanganligini olib tashlashdir. Amnistiya e’lon qilinishi bilan jazoni o‘tayotgan shaxslar uni o‘tashdan ozod qilinadilar yoki jazo muddati qisqartiriladi. Agar ayblanuvchi ishning amnistiya bo‘yicha to‘xtatilishiga e’tiroz bildirsa, ushbu ish tergovi va sud yurituvida davom etadi. Sud ayblanuvchini aybdor deb topsa, shu amnistiya aktida ko‘rsatilgan asoslarga ko‘ra to‘xtatiladi. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti O‘zbekiston sudlari tomonidan hukm qilingan fuqarolarni afv etadi. Afv etish to‘g‘risidagi qarorni qabul qilar ekan, 20 Prezident inson huquqlari va erkinliklarining kafolati sifatida maydonga chiqadi. Chunki mahkumning O‘zbekiston Prezidentiga murojaat qilishi – jinoiy jazo chorasini qaydaydir darajasida bo‘lsada o‘zgartirishning so‘nggi imkoniyatidir. Amnistiyadan farqli ravishda afv – individual akt, ya’ni muayyan shaxs yoki shaxslar guruhiga taalluqli hujjatdir. Afv hukm qonuniy kuchga kirgan jinoyati uchun sudlangan shaxsni jazodan ozod qilish yoki jazoni yumshatishdir. Afv etish reabilitatsiyadan farq qiladi. Reabilitatsiya (oqlash) ham individual akt, lekin u oqlangan shaxs noqonuniy hukm qilinganini bildiradi. Afv esa hukmning to‘g‘riligini tasdiqlaydi, lekin mahkumning holatini yengillashtiradi (jazo chorasini o‘zgartirish, jazoni o‘tashdan ozod qilish). O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti o‘z vakolatlarini bajarishni davlat idoralariga yoki mansabdor shaxslarga topshirishga haqli emas. 14. Konstitutsiyaning 95-moddasi ko‘p mamlakatlarda mavjud bo‘lgan davlat boshlig‘ining parlamentni tarqatib yuborish institutiga bag‘ishlangan. Parlamentni tarqatib yuborish - uning vakolatlari tugaguncha, yangi saylovlar belgilangunicha parlament faoliyatining to‘xtatilishidir. Parlamentni tarkatib yuborish hokimiyatlarning bo‘linishi prinsipini amalga oshiradigan muvozanatlar va ziddiyatlar tizimining muhim elementidir. Parlamentni tarqatib yuborish, qoida tariqasida, Konstitutsiya amalga oshirish mumkin yoki qonunlar asosida ko‘rsatilgan. Prezident Oliy Majlis Qonunchilik palatasi yoki Senati faqat Konstitutsiyada aniq belgilangan hollardagina tarqatishi mumkin: birinchidan, Oliy Majlisning Oliy Majlis Qonunchilik palatasi yoki Senatini tarkibida uning normal faoliyatini tahdidga soladigan, hal qilib bo‘lmaydigan ixtiloflar yuz berganda; ikkinchidan, Oliy Majlis palatalari bir necha marta Konstitutsiyaga zid qarorlar qabul qilganda; uchinchidan, Qonunchilik palatasi bilan Senat o‘rtasida Oliy Majlisning normal faoliyatiga tahdid soluvchi hal qilib bo‘lmaydigan ixtiloflar yuz berganda; To‘rtinchidan, tarqatib yuborishga Konstitutsiyaviy sudning roziligi bo‘lganda. 21 Demokratik tuzumdagi parlamentni tarqatib yuborish instituti uchun ikki tomonlama bir xil yuridik aloqa xosdir: parlament tarkibi faoliyatining to‘xtatilishi va yangi saylovlarning belgilanishi. O‘zbekiston Konstitutsiyasining 95 - moddasida Oliy Majlis Qonunchilik palatasi, Senatini tarqatilgan taqdirda yangi saylov uch oy mobaynida, o‘tkazilishi ko‘rsatilgan8. Shu bilan birga, Konstitutsiyaning 95-moddasining 3-qismida Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi va Senatini tarqatib yuborilishini cheklovchi qoida belgilab qo‘yilgan. Masalan, butun O‘zbekiston hududida favqulodda holat joriy qilingan bo‘lsa, Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatini tarqatilishi mumkin emas. Bunday, alohida favqulodda vaziyatda davlat amaldagi parlamentsiz qolishi mumkin emas. Shunday qilib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisi palatalarini tarqatib yuborish huquqi mutloq emas, chunki bu huquq Konstitutsiyada qat’iy belgilangan vaziyatlar bilan chegaralangan. 5 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qabul qiladigan normativ-huquqiy hujjatlar Konstitutsiyaning 94-moddasiga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Konstitutsiyaga va qonunlarga asoslanib hamda ularni ijro etish yuzasidan mamlakatning butun hududida majburiy kuchga ega bo‘lgan farmonlar qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti o‘z vazifalari va konstitutsiyaviy vakolatlarining amalga oshirish maqsadida ko‘p qirrali huquq ijodkorligi faoliyatini yuritadi. Prezident butun O‘zbekiston hududida bevosita amal qiladigan, majburiy kuchga ega bo‘lgan uch xil normativ-huquqiy hujjat: farmonlar; qarorlar; farmoyishlar chiqaradi. 8 Зокиров И.Б. Ўзбекистон ССРнинг гражданлик ҳуқуқи. 1-қисм. (А.А.Аъзамхўжаев ва Ф.Х.Сайфуллаевлар таҳрири остида). 2-нашр. – Тошкент: Ўқитувчи,. 1988. 22 Farmon – aniq bo‘lmagan jismoniy va yuridik shaxslarga taalluqli bo‘lib, uzoq muddatga amal qiladi. Farmon – normativ-huquqiy hujjat. U huquqni qo‘llash xususiyatiga ham ega bo‘lishi mumkin va demakki, normativ mazmunga ega bo‘lmasligi ham mumkin. Normativ mazmundagi farmonlar nashr etiladi, masalan u yoki bu shaxsni biror lavozimga tayinlash to‘g‘risida. Farmoyish – individual tashkiliy xususiyatdagi hujjatdir. Prezident chiqaradigan hujjatlar uning o‘zi tomonidan mustaqil chiqariladi. Prezident chiqaradigan farmonlar, qarorlar va farmoyishlar Konstitutsiya va qonunlarga zid bo‘lmasligi shart. Chunki ular Konstitutsiya va qonunlar asosida, ularni bajarish maqsadida chiqariladi. Prezident chiqargan normativ hujjatlarining O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiqligi to‘g‘risidagi masala, zaruriyat tug‘ilganda, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi tomonidan hal qilinadi (Konstitutsiyaning 109-moddasi). Ko‘rib chiqish natijalari bo‘yicha Konstitutsiyaviy sud butun hujjat yoki uning ayrim qoidalari konstitutsiyaviy yoxud g‘ayri konstitutsiyaviy ekanligi haqida qaror qabul qilishi mumkin. Shu tariqa Prezident aktlarining konstitutsiyaviy bo‘lishi kafolati ta’minlangan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari qonun osti hujjatlari deb atalmaydi. Lekin ular Konstitutsiya va mamlakat qonunlariga zid bo‘lmasligi shart (16-modda). Lekin "Konstitutsiya va qonunlarga asoslanib hamda ularni ijro etish yuzasidan" deyilgan konstitutsiyaviy bayon qilish, shuningdek, faqat qonun tomonidan tartibga solinadigan masalalar ro‘yxatining Konstitutsiyada mavjud emasligi – Prezidentning huquq ijodkorligi faoliyatini keng talqin qilishga imkon beradi. Biror masalani qonun bilan tartibga solish mavjud bo‘lmagan hollarda, Prezident oldindan ushbu masala yuzasidan normativ farmon chiqarishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining normativ-huquqiy hujjatlari "O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining xabarnomasi" va shuningdek,respublika gazetalarida rasman e’lon qilinadi. 23 II BOB. YANGI KONSTITUTSIYADA O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTI II.I. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining yangi konstitutsiyada iflodlangan vakolatlar 89-modda. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig‘idir va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta’minlaydi. 93-modda. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti: 1) fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga rioya etilishining kafilidir; 2) O‘zbekiston Respublikasining suvereniteti, xavfsizligi va hududiy yaxlitligini muhofaza etish, milliy-davlat tuzilishi masalalariga doir qarorlarni amalga oshirish yuzasidan zarur chora-tadbirlar ko‘radi; 3) mamlakat ichkarisida va xalqaro munosabatlarda O‘zbekiston Respublikasi nomidan ish ko‘radi; 4) muzokaralar olib boradi hamda O‘zbekiston Respublikasining shartnoma va bitimlarini imzolaydi, respublika tomonidan tuzilgan shartnomalarga, bitimlarga va uning qabul qilingan majburiyatlariga rioya etilishini ta’minlaydi; 5) o‘z huzurida akkreditatsiyadan o‘tgan diplomatik hamda boshqa vakillarning ishonch va chaqiruv yorliqlarini qabul qiladi; 6) O‘zbekiston Respublikasining chet davlatlardagi diplomatik va boshqa vakillarini tayinlash uchun nomzodlarni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga taqdim etadi; 7) O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga mamlakat ichki va tashqi siyosatini amalga oshirishning eng muhim masalalari yuzasidan murojaat qilish huquqiga ega; 24 8) respublika oliy hokimiyat va boshqaruv organlarining bahamjihat ishlashini ta’minlaydi; vazirliklar, davlat qo‘mitalari hamda davlat boshqaruvining boshqa organlarini O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining taqdimiga binoan tuzadi va tugatadi, shu masalalarga doir farmonlarni keyinchalik O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tasdig‘iga kiritadi; 9) Senat Raisi lavozimiga saylash uchun nomzodni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga taqdim etadi; 10) O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari ko‘rib chiqishi va tasdiqlashi uchun O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodini taqdim etadi hamda uni iste’foga chiqqanda, Bosh vazirga nisbatan bildirilgan ishonchsizlik votumi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tomonidan qabul qilinganda yoxud qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda lavozimidan ozod qiladi; 11) O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi ma’qullaganidan keyin kiritilgan taqdimiga binoan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi a’zolarini tasdiqlaydi va lavozimlaridan ozod qiladi; 12) O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokurori va Hisob palatasi raisini tayinlaydi va ularni lavozimidan ozod qiladi, keyinchalik bu masalalarni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati tasdig‘iga kiritadi; 13) O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi tarkiblariga, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashining raisi, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining raisi lavozimlariga nomzodlarni taqdim etadi; 14) O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashining taqdimiga binoan viloyatlar va Toshkent shahar sudlari raislari va rais o‘rinbosarlarini, O‘zbekiston Respublikasi Harbiy sudi raisini tayinlaydi va lavozimlaridan ozod etadi; O‘zbekiston Respublikasi Sudyalar oliy kengashining a’zolarini qonunga muvofiq tasdiqlaydi; 15) O‘zbekiston Respublikasi Bosh vazirining taqdimiga binoan viloyatlar hokimlarini hamda Toshkent shahar hokimini qonunga muvofiq tayinlaydi hamda 25 lavozimidan ozod etadi. Konstitutsiyani, qonunlarni buzgan yoki o‘z sha’ni va qadr- qimmatiga dog‘ tushiradigan xatti-harakat sodir etgan tuman va shahar hokimlarini Prezident o‘z qarori bilan lavozimidan ozod etishga haqli; 16) respublika davlat boshqaruvi organlarining va hokimlarning qabul qilgan hujjatlarini ular qonunchilik normalariga nomuvofiq bo‘lgan hollarda to‘xtatadi, bekor qiladi; O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi majlislarida raislik qilishga haqli; 17) O‘zbekiston Respublikasining qonunlarini imzolaydi va e’lon qiladi; qonunga o‘z e’tirozlarini ilova etib, uni takroran muhokama qilish va ovozga qo‘yish uchun O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga qaytarishga haqli; 18) O‘zbekiston Respublikasiga hujum qilinganda yoki tajovuzdan bir-birini mudofaa qilish yuzasidan tuzilgan shartnoma majburiyatlarini bajarish zaruriyati tug‘ilganda urush holati e’lon qiladi va qabul qilgan qarorini uch kun ichida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining tasdig‘iga kiritadi; 19) favqulodda vaziyatlar (real tashqi xavf, ommaviy tartibsizliklar, yirik halokat, tabiiy ofat, epidemiyalar) yuz bergan taqdirda fuqarolarning xavfsizligini ta’minlashni ko‘zlab, O‘zbekiston Respublikasining butun hududida yoki uning ayrim joylarida favqulodda holat joriy etadi va qabul qilgan qarorini uch kun ichida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tasdig‘iga kiritadi. Favqulodda holat joriy etish shartlari va tartibi qonun bilan belgilanadi; 20) O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlarining Oliy Bosh qo‘mondoni hisoblanadi, Qurolli Kuchlarning oliy qo‘mondonlarini tayinlaydi va vazifasidan ozod qiladi, oliy harbiy unvonlar beradi; 21) O‘zbekiston Respublikasining ordenlari, medallari va yorlig‘i bilan mukofotlaydi, O‘zbekiston Respublikasining malakaviy va faxriy unvonlarini beradi; 22) O‘zbekiston Respublikasining fuqaroligiga va siyosiy boshpana berishga oid masalalarni hal etadi; 23) amnistiya to‘g‘risidagi hujjatlarni qabul qilish haqida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatiga taqdimnoma kiritadi va O‘zbekiston Respublikasining sudlari tomonidan hukm qilingan shaxslarni afv etadi; 26 24) Davlat xavfsizlik xizmati raisini tayinlaydi va lavozimidan ozod etadi, keyinchalik shu masalalarga doir farmonlarni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati tasdig‘iga kiritadi; 25) ushbu Konstitutsiya va O‘zbekiston Respublikasining qonunlarida nazarda tutilgan boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Prezident o‘z vakolatlarini bajarishni davlat idoralariga yoki mansabdor shaxslarga topshirishga haqli emas. 27 II.II. Yangilangan prezidentlik instituti 90-modda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga o‘ttiz besh yoshdan kichik bo‘lmagan, davlat tilini yaxshi biladigan, bevosita saylovgacha kamida 10 yil O‘zbekiston hududida muqim yashayotgan O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi saylanishi mumkin. Ayni bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti bo‘lishi mumkin emas. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari tomonidan umumiy, teng va to‘g‘ridan to‘g‘ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan besh yil muddatga saylanadi. Prezidentni saylash tartibi O‘zbekiston Respublikasining qonuni bilan belgilanadi. 91-modda. Prezident o‘z vazifasini bajarib turgan davrda boshqa haq to‘lanadigan lavozimni egallashi, vakillik organining deputati bo‘lishi, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishi mumkin emas. Prezidentning shaxsi daxlsizdir va qonun bilan muhofaza etiladi. 92-modda. Prezident O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi yig‘ilishida quyidagi qasamyodni qabul qilgan paytdan boshlab o‘z lavozimiga kirishgan hisoblanadi: “O‘zbekiston xalqiga sadoqat bilan xizmat qilishga, respublikaning Konstitutsiyasi va qonunlariga qat’iy rioya etishga, fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga kafolat berishga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti zimmasiga yuklatilgan vazifalarni vijdonan bajarishga tantanali qasamyod qilaman”. 94-modda. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Konstitutsiyaga va qonunlarga asoslanib hamda ularni ijro etish yuzasidan respublikaning butun hududida majburiy kuchga ega bo‘lgan farmonlar, qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. 95-modda. 28 Qonunchilik palatasi yoki Senat tarkibida ularning normal faoliyatiga tahdid soluvchi hal qilib bo‘lmaydigan ixtiloflar yuz berganda yoxud ular bir necha marta O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga zid qarorlar qabul qilgan taqdirda, shuningdek Qonunchilik palatasi bilan Senat o‘rtasida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining normal faoliyatiga tahdid soluvchi hal qilib bo‘lmaydigan ixtiloflar yuz berganda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi bilan bamaslahat qabul qilgan qarori asosida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi, Senati tarqatib yuborilishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi, Senati tarqatib yuborilgan taqdirda yangi saylov uch oy mobaynida o‘tkaziladi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi va Senati favqulodda holat joriy etilgan davrda tarqatib yuborilishi mumkin emas. 96-modda. O‘zbekiston Respublikasining amaldagi Prezidenti o‘z vazifalarini bajara olmaydigan holatlarda uning vazifa va vakolatlari vaqtincha O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati Raisining zimmasiga yuklatiladi, bunda uch oy muddat ichida, qonunga to‘liq muvofiq holda mamlakat Prezidenti saylovi o‘tkaziladi. 97-modda. Vakolati tugashi munosabati bilan iste’foga chiqqan Prezident umrbod Senat a’zosi lavozimini egallaydi. 29 XULOSA Xulosa shuki, yangilangan konstitutsiyaviy qonun loyihasida inson huquq va erkinliklarini taʼminlash davlatning oliy majburiyati etib belgilanmoqda. Inson va davlat organlari oʻrtasida yuzaga keladigan noaniqliklar inson foydasiga talqin qilinishi, huquqiy taʼsir choralari qonuniy maqsadga erishish uchun munosib va yetarli boʻlishi kerakligi qayd etilgan. Albatta, ushbu qoidalar inson huquqlari ustuvorligini taʼminlash bilan bir qatorda, davlat idoralarining oʻz vazifalarini inson huquqlariga rioya qilgan holda amalga oshirishda masʼuliyatini oshiradi. Yangilangan Konstitutsiyaga koʻra, Oʻzbekistonning ijtimoiy davlat sifatidagi maqomi va masʼuliyati kuchaytirilmoqda. Ijtimoiy davlat oʻzi nima? Oʻzbekiston ijtimoiy davlat boʻlish vazifasini uddalay oladimi? Agar eʼtibor beradigan boʻlsak, dunyodagi eng farovon davlatlar va insonlar eng baxtli yashayotgan davlatlar bu – ijtimoiy himoyasi kuchli boʻlgan davlatlardir. Misol uchun, Gʻarbiy Yevropadagi aksariyat davlatlar oʻzlarini ijtimoiy davlat deb hisoblaydi. Germaniya, Fransiya, Gollandiya yoki Kanada kabi shunday juda koʻp mamlakatlar borki, ularda insonlarni ijtimoiy himoya qilish davlatning birlamchi fundamental vazifalaridan biri sanaladi. Boy va farovon boʻlgan davlatlar dunyoda kam mas, albatta. Lekin ijtimoiy himoyasi kuchli boʻlgan davlatlardagina insonlar oʻrtasidagi, jamiyat oʻrtasidagi ziddiyatlar u qadar kuchli emas. Misol uchun, yalpi ichki mahsulotiga koʻra, Amerika Qoʻshma Shtatlari nihoyatda boy davlat. Lekin Amerikadagi 1% aholi qolgan 99% aholidan koʻra boy va qudratli hisoblanadi. Ijtimoiy himoyasi kuchli boʻlgan Germaniyada esa unday emas. Chunki insonlar imkoniyatlari, iqtisodiy va siyosiy qudrati oʻrtasidagi tafovut u qadar katta emas. Tarixdan maʼlumki, XX asrda eng katta kurashlardan bittasi ham tenglik uchun boʻldi. Ijtimoiy davlatchilikning fundamental gʻoyasi ham bu – tenglik. XX asrda tenglikni taʼminlash uchun juda ham katta va ziddiyatli boʻlgan ikki model maydonga chiqdi. Bir tomondan, tenglikni taʼminlash uchun erkinlikdan voz kechish va repressiv mashina va bosimlar orqali insonlarning tengligini taʼminlash. Bunga Sobiq Sovet Ittifoqi, Xitoy Xalq Respublikasi, Shimoliy Koreya, Kuba va boshqa koʻplab sotsialistik va kommunistik davlatlar misol boʻla oladi. Ularning 30 baʼzilari bugungi kunda ham hayot. Ikkinchi katta model bu – sotsial-demokratik davlatlar. Yaʼni, erkinlikdan voz kechmasdan, ijtimoiy himoyaga muhtoj aholini kuch ishlatmasdan davlatda yigʻiladigan soliqlar hisobiga ijtimoiy himoya qilish siyosati koʻzga koʻrinadi. Misol uchun, II Jahon urushidan keyingi Germaniya, Fransiya, Gʻarbiy Yevropadagi juda koʻp davlatlar borki, ular erkinlikdan voz kechmasdan davlatning huquqiyligini taʼminlagan holda, jamiyatga maksimal erkinlik berib insonlarni yumshoq vositalar bilan teng qilishga harakat qildi. Yaʼni, boylarni kambagʻal qilishga emas, qashshoqlarni qoʻshimcha imkoniyatlar yaratib berish orqali ularni oyoqqa turgazishda yordam berdi. Ijtimoiy davlatning asosiy vazifasi qahshoq va kambagʻal qatlamni qisqartirish va yoʻqotish hamda ularga imkoniyat berish hisoblanadi. Yangilangan Konstitutsiyada Oʻzbekistonning ijtimoiy davlat sifatidagi roli mustahkamlanib, davlat oʻziga koʻplab ijtimoiy majburiyatlarni olmoqda. Bu esa yaqin yillarda yurtimizda aholi oʻrtasida kambagʻallik darajasining keskin pasayishiga hamda oʻrta sinfning ortishiga olib borishini prognoz qilish mumkin. Xulosa qilib aytadigan boʻlsak, xalqimizning, ekspert va mutaxassislarning takliflari, xalqaro va xorijiy davlatlarning tajribasi inobatga olingan holda tayyorlangan Konstitutsiyaviy qonun xalqimizning farovon hayoti uchun mustahkam huquqiy asos boʻlib xizmat qiladi. 31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I. Rahbariy adabiyotlar: 1. Mirziyoyev, Sh. M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz... – Toshkent: : “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. 2. Mirziyoyev, Sh. M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz.. – Toshkent : O‘zbekiston, 2017. -592 b. 3. Mirziyoyev, Sh. M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. 2017 yil 14 yanvar G‘. – Toshkent : O‘zbekiston, 2017. – 104 b. 4. Karimov I. A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. 3. – T.: “O‘zbekiston”, 1996. 20-bet. II. Ilmiy va dissertatsiyaviy adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. — T.: O‘zbekiston, 2018. 36-b. 2. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. — T.: O‘zbekiston, 2023. 3. Mualliflar jamoasi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga sharhlar. – T.: O‘zbekiston, 2008. 4. Зокиров И.Б. Ўзбекистон ССРнинг гражданлик ҳуқуқи. 1-қисм. (А.А.Аъзамхўжаев ва Ф.Х.Сайфуллаевлар таҳрири остида). 2-нашр. – Тошкент: Ўқитувчи,. 1988. 5. Боротов М.Х. Фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар субъекти сифатида давлат иштирокининг назарий ва амалий муаммолари. Юрид.фан.докт. дисс. Автореферати. –Тошкент, 2008. 6. Баратов М.Х. Давлат – фуқаролик ҳуқуқининг субъекти сифатида. – Тошкент: ТДЮИ, 2005. 7. Абдусаломов М.А. Тадбиркорлар ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишнинг фуқаролик-ҳуқуқий усуллари ва муаммолари. Юрид.фан.номз.дис... Автореферати. -Тошкент: 2003. 32 8. Mualliflar jamoasi. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik huquqi. (II). -T.: TDYUI. 2009. 9. Ro‘ziev J. AQSHda tadbirkorlik: ijtimoiy iqtisodiy va huquqiy masalalar. -T.: Fan. 1991. 10. Braginskiy M, Vitryanskiy V. Dogovornoe pravo. –M.: Statut. 1997. 11. Davlat va huquq nazariyasi: Darslik / X.T.Odilqoriyev, I.T.Tulteyev va boshq.; prof. X.T.Odilqoriyev tahriri ostida. – Toshkent: Oʻzbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2020. –B.44.