XIX-XX Asr o’zbek bolalar adabiyoti

Yuklangan vaqt

2024-09-23

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

11

Faytl hajmi

21,9 KB


XIX-XX Asr o’zbek bolalar adabiyoti XX asrning arafasi va boshlarida o‘zbek bolalari uchun ixtisoslashgan maxsus badiiy adabiyot yaratish harakati shu tariqa yuzaga kelib, izchil tusga kira boshlagach, Sirojiyning “Bolalar adabiyoti to‘g‘risida bir fikr” (“Maorif va o‘qitg‘uvchi” jurnali, 1921-yil, 3-son, 30-31-b.), “Qizil o‘zbek matbuotida bolalar adabiyoti” (“Zarafshon” gazetasi, 1924-yil 21-iyun, 157-son), Zarif Bashirning “Bolalar adabiyoti kerak” (“Turkiston” gazetasi, 1923-yil, 27-aprel), G‘ozi Olim Yunusovning “Bolalar adabiyoti haqida” (“Maorif va o‘qitg‘uvchi” jurnali, 1925- yil, 3-son), Shokir Sulaymonning “Bolalar adabiyoti nashr qilish kerak” (“Qizil O‘zbekiston” gazetasi, 1926- yil, 30-sentabr, 224-son) maqolalarida yigirmanchi yillar bolalar adabiyoti oldida turgan muhim vazifalar xususida fikr yuritilgan. Nihoyat, bolalar adabiyotiga avvalo, shu olam vakillari uchun maxsus yaratilgan asarlar sifatida qarash an’anaga aylandi. Bunda, jahon va rus bolalar adabiyotining ilg‘or an’analari, boy tajribalarining ta’siri ham katta bo‘ldi. Nihoyat, bolalar olami va qiziqishlari, yosh xususiyatlari, didi va tiliga mos, tafakkuri va tasavvuriga xos tarzda yaratilgan badiiy ijod namunalari alohida yo‘nalishni tashkil etish darajasiga erishadi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, o‘zbek bolalar adabiyotining ilk qadamlari dastavval, o‘qish kitoblari bag‘rida tug‘ildi. Chunki boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslari o‘z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko‘ra ta’lim tizimida alohida o‘rin tutadi; uning zaminida o‘quvchilar savodxonligini ta’minlash bilan birga, ularnibadiiy adabiyotning sehrli olamiga olib kirish ko‘zda tutiladi. Bu jihat ilk darsliklardanoq an’anaga aylanib kelayotir, desak xato bo‘lmaydi. Adabiyotshunos XIX-XX Asr o’zbek bolalar adabiyoti XX asrning arafasi va boshlarida o‘zbek bolalari uchun ixtisoslashgan maxsus badiiy adabiyot yaratish harakati shu tariqa yuzaga kelib, izchil tusga kira boshlagach, Sirojiyning “Bolalar adabiyoti to‘g‘risida bir fikr” (“Maorif va o‘qitg‘uvchi” jurnali, 1921-yil, 3-son, 30-31-b.), “Qizil o‘zbek matbuotida bolalar adabiyoti” (“Zarafshon” gazetasi, 1924-yil 21-iyun, 157-son), Zarif Bashirning “Bolalar adabiyoti kerak” (“Turkiston” gazetasi, 1923-yil, 27-aprel), G‘ozi Olim Yunusovning “Bolalar adabiyoti haqida” (“Maorif va o‘qitg‘uvchi” jurnali, 1925- yil, 3-son), Shokir Sulaymonning “Bolalar adabiyoti nashr qilish kerak” (“Qizil O‘zbekiston” gazetasi, 1926- yil, 30-sentabr, 224-son) maqolalarida yigirmanchi yillar bolalar adabiyoti oldida turgan muhim vazifalar xususida fikr yuritilgan. Nihoyat, bolalar adabiyotiga avvalo, shu olam vakillari uchun maxsus yaratilgan asarlar sifatida qarash an’anaga aylandi. Bunda, jahon va rus bolalar adabiyotining ilg‘or an’analari, boy tajribalarining ta’siri ham katta bo‘ldi. Nihoyat, bolalar olami va qiziqishlari, yosh xususiyatlari, didi va tiliga mos, tafakkuri va tasavvuriga xos tarzda yaratilgan badiiy ijod namunalari alohida yo‘nalishni tashkil etish darajasiga erishadi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, o‘zbek bolalar adabiyotining ilk qadamlari dastavval, o‘qish kitoblari bag‘rida tug‘ildi. Chunki boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslari o‘z mohiyati, maqsad va vazifalariga ko‘ra ta’lim tizimida alohida o‘rin tutadi; uning zaminida o‘quvchilar savodxonligini ta’minlash bilan birga, ularnibadiiy adabiyotning sehrli olamiga olib kirish ko‘zda tutiladi. Bu jihat ilk darsliklardanoq an’anaga aylanib kelayotir, desak xato bo‘lmaydi. Adabiyotshunos
R.Barakayev o‘zbek adabiyotidagi bolalar uchun maxsus yaratilgan ilk alifbo Saidrasul Aziziyning “Ustodi avval” (1902) kitobi ekanini ta’kidlaydi. Shundan keyin esa Oktabrgacha (1917-yil, oktabr – O.S., B.J.,) islohotchi pedagog va adiblarning ellikka yaqin nomdagi alifbo va o‘qish kitoblari nashr qilinganini qayd etadi. Bunda Munavvarqori Abdurashidxonovning “Adibi avval”(1907), “Adib us- soniy” (1909), Serikboy Oqayevning “Xrestomatiya, ya’ni terma kitob” (1911), Qori Usmon ibn Abduxoliq Shoshiyning “Ta’limi avval”(1910), Mulla G‘ulomiddin Akbariy(Kabirzoda)ning “Ta’limi soniy”(1912), Abduvahob ibn Abdullo Ho‘qandiyning “Tahsili alifbo” (1912), Muhammadjon Rasuliyning “Bolalar bog‘chasi” (1915), Muhammadamin Faxriddinovning “Rahbari soniy” (1916) singari alifbo va o‘qish kitoblari, nihoyat, Abdulla Avloniy va Hamza Hakimzoda Niyoziy darsliklarini birma-bir sanab o`tadi. Ularning umumiy xususiyatlari haqida esa: “Yuqorida nomlari zikr etilgan alifbo va o‘qish kitoblari deyarli to‘lig‘icha badiiy matnlardan tashkil topgani sababli ularni istisnosiz, badiiy adabiyot namunalari sifatida ham tadqiq etish joiz”,– degan mulohazani ilgari suradi. Hamchunin, bu tipdagi kitoblarning paydo bo‘lishini o‘zbek bolalar adabiyotidagi haqiqiy tug‘ilish, deb hisoblaydi olim (ta’kid bizniki – O.S.,R.B., B.J.).22 Bunday e’tirofni yana bir manba tasdiqlaydi: “10-yillarning boshida (1910- yillar – O.S., R.B., B.J.), – deb yozadi B. Qosimov, – bemalol aytish mumkinki, yangi adabiyot shakllanib ulgurgan edi. Bu borada 1901-yilda chop etila boshlagan Munavvarqorining “Adibi avval”, “Adibi soniy”, Saidrasul Aziziyning “Ustozi avval” (1902), Aliasqar Kalininning “Birinchi muallim”, “Ikkinchi muallim”, Rustambek Yusufbekovning “Ta’limi avval”, “Ta’limi soniy” kabi darslik va darslik-majmualari, xususan, ulardagi ixcham didaktik she’r va hikoyalar yangi adabiyotning shakllanishida ilk tajriba vazifasini o‘tadi.” 23 Darhaqiqat, milliy uyg‘onish harakatining o‘zbek bolalar adabiyotini yuzaga keltirishdagi roli ham aslida shunday darsliklar va badiiy ijod namunalarining alohida o‘rni bilan belgilanadi. Zero, o‘zbek bolalar adabiyoti tarixini yoritishda o‘tgan asr boshlarida yetishib chiqqan ko‘pgina ma’rifatparvar adiblar faoliyati va ularning darsliklari muhim ahamiyat kasb etadi. R.Barakayev o‘zbek adabiyotidagi bolalar uchun maxsus yaratilgan ilk alifbo Saidrasul Aziziyning “Ustodi avval” (1902) kitobi ekanini ta’kidlaydi. Shundan keyin esa Oktabrgacha (1917-yil, oktabr – O.S., B.J.,) islohotchi pedagog va adiblarning ellikka yaqin nomdagi alifbo va o‘qish kitoblari nashr qilinganini qayd etadi. Bunda Munavvarqori Abdurashidxonovning “Adibi avval”(1907), “Adib us- soniy” (1909), Serikboy Oqayevning “Xrestomatiya, ya’ni terma kitob” (1911), Qori Usmon ibn Abduxoliq Shoshiyning “Ta’limi avval”(1910), Mulla G‘ulomiddin Akbariy(Kabirzoda)ning “Ta’limi soniy”(1912), Abduvahob ibn Abdullo Ho‘qandiyning “Tahsili alifbo” (1912), Muhammadjon Rasuliyning “Bolalar bog‘chasi” (1915), Muhammadamin Faxriddinovning “Rahbari soniy” (1916) singari alifbo va o‘qish kitoblari, nihoyat, Abdulla Avloniy va Hamza Hakimzoda Niyoziy darsliklarini birma-bir sanab o`tadi. Ularning umumiy xususiyatlari haqida esa: “Yuqorida nomlari zikr etilgan alifbo va o‘qish kitoblari deyarli to‘lig‘icha badiiy matnlardan tashkil topgani sababli ularni istisnosiz, badiiy adabiyot namunalari sifatida ham tadqiq etish joiz”,– degan mulohazani ilgari suradi. Hamchunin, bu tipdagi kitoblarning paydo bo‘lishini o‘zbek bolalar adabiyotidagi haqiqiy tug‘ilish, deb hisoblaydi olim (ta’kid bizniki – O.S.,R.B., B.J.).22 Bunday e’tirofni yana bir manba tasdiqlaydi: “10-yillarning boshida (1910- yillar – O.S., R.B., B.J.), – deb yozadi B. Qosimov, – bemalol aytish mumkinki, yangi adabiyot shakllanib ulgurgan edi. Bu borada 1901-yilda chop etila boshlagan Munavvarqorining “Adibi avval”, “Adibi soniy”, Saidrasul Aziziyning “Ustozi avval” (1902), Aliasqar Kalininning “Birinchi muallim”, “Ikkinchi muallim”, Rustambek Yusufbekovning “Ta’limi avval”, “Ta’limi soniy” kabi darslik va darslik-majmualari, xususan, ulardagi ixcham didaktik she’r va hikoyalar yangi adabiyotning shakllanishida ilk tajriba vazifasini o‘tadi.” 23 Darhaqiqat, milliy uyg‘onish harakatining o‘zbek bolalar adabiyotini yuzaga keltirishdagi roli ham aslida shunday darsliklar va badiiy ijod namunalarining alohida o‘rni bilan belgilanadi. Zero, o‘zbek bolalar adabiyoti tarixini yoritishda o‘tgan asr boshlarida yetishib chiqqan ko‘pgina ma’rifatparvar adiblar faoliyati va ularning darsliklari muhim ahamiyat kasb etadi.
Munavvarqori Abdurashidxonov (1878-1931). Abdulla Avloniy – islohotchi pedagog va bolalar shoiri (1878-1934) Har g‘amning poyoni bordir, har alamning oxiri, Har zimistonning bahori, har xazonning oxiri. Mеn A.Avloniyning: “Tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir”, - dеgan fikrini mushohada qilaman. Buyuk ma'rifatparvarning u so’zlari asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo’lgan bo’lsa, hozirgi kunda biz uchun bunchalik, balki undan ham ko’ra muhim va dolzarbdir. ” ( I.Karimov) И.А.КАРИМОВ XIX asr oxiri XX asr boshidagi o‘zbek milliy madaniyatining atoqli ma’rifatparvarlaridan biri Abdulla Avloniydir. Adib hayoti va ijodi sho‘ro davrida izchil o‘rganilmadi. Istiqlol yillaridagina uning serqirra ijodi va faoliyatiga xolis baho berildi. Natijada, Abdulla Avloniy ma’rifatparvar shoir va adib, islohotchi pedagog, dramaturg, o‘zbek matbuoti inkishofi, jadidchilik harakati namoyandasi, davlat va jamoat arbobi sifatida qayta tanildi. Bunda, soha tadqiqotchilari, xususan, B.Qosimov, N.Karimov, R.Barakayev kabi olimlarning hissasi kattadir. Addulla Avloniy arab va fors tillarini yoshlikdagi mustaqil mutolaa vaqtida egallagan. U matbuot ishlarida faol ishtirok etish bilan birga “Adabiyot yoxud milliy she’rlar” nomli to‘rt qismdan iborat to‘plamning birinchi kitobini “Birinchi muallim” va “Ikkinchi muallim” deb nomlaydi. A.Avloniyning darsliklari mundarijasi, ularning mazmuni, ta’lim-tarbiyaviy jihatlari ko‘plab tadqiqotlarda tilga olingan. Uning bolalar adabiyotiga qo‘shgan benazir xizmati esa o‘sha darsliklardagi she’rlari, hikoyalari, matn va masallarining bolalarbopligidadir. Jumladan, shoirning “Ikkinchi muallim”dagi “Maktabga da’vat” she’rida muallif bevosita yosh kitobxonga murojaat qiladi: 116 Munavvarqori Abdurashidxonov (1878-1931). Abdulla Avloniy – islohotchi pedagog va bolalar shoiri (1878-1934) Har g‘amning poyoni bordir, har alamning oxiri, Har zimistonning bahori, har xazonning oxiri. Mеn A.Avloniyning: “Tarbiya biz uchun yo hayot, yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir”, - dеgan fikrini mushohada qilaman. Buyuk ma'rifatparvarning u so’zlari asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo’lgan bo’lsa, hozirgi kunda biz uchun bunchalik, balki undan ham ko’ra muhim va dolzarbdir. ” ( I.Karimov) И.А.КАРИМОВ XIX asr oxiri XX asr boshidagi o‘zbek milliy madaniyatining atoqli ma’rifatparvarlaridan biri Abdulla Avloniydir. Adib hayoti va ijodi sho‘ro davrida izchil o‘rganilmadi. Istiqlol yillaridagina uning serqirra ijodi va faoliyatiga xolis baho berildi. Natijada, Abdulla Avloniy ma’rifatparvar shoir va adib, islohotchi pedagog, dramaturg, o‘zbek matbuoti inkishofi, jadidchilik harakati namoyandasi, davlat va jamoat arbobi sifatida qayta tanildi. Bunda, soha tadqiqotchilari, xususan, B.Qosimov, N.Karimov, R.Barakayev kabi olimlarning hissasi kattadir. Addulla Avloniy arab va fors tillarini yoshlikdagi mustaqil mutolaa vaqtida egallagan. U matbuot ishlarida faol ishtirok etish bilan birga “Adabiyot yoxud milliy she’rlar” nomli to‘rt qismdan iborat to‘plamning birinchi kitobini “Birinchi muallim” va “Ikkinchi muallim” deb nomlaydi. A.Avloniyning darsliklari mundarijasi, ularning mazmuni, ta’lim-tarbiyaviy jihatlari ko‘plab tadqiqotlarda tilga olingan. Uning bolalar adabiyotiga qo‘shgan benazir xizmati esa o‘sha darsliklardagi she’rlari, hikoyalari, matn va masallarining bolalarbopligidadir. Jumladan, shoirning “Ikkinchi muallim”dagi “Maktabga da’vat” she’rida muallif bevosita yosh kitobxonga murojaat qiladi: 116
Boqdi gunash panjaradan bizlara, Yotma deyur barcha o‘g‘il qizlara. Nolayi faryod qilib barcha qush: Maktabingiz vaqti, deyur sizlara. Boshladi har kim o‘z ishin ishlara, Siz-da turing, maktabingiz izlara. Siz-da kitoblarni oling shavq ila, Tez yuguring, ilm yo‘lin gezlara. She’rda tong otishi, uyqudan uyg‘onish vaqti yetganligi o‘z ma’nosidan tashqari, ramziy ma’no ham tashiydi. Avvalo, erta tong quyoshi shiringina uxlab yotgan kichkintoy o‘g‘il-qizlarni nurlari bilan erkalab uyg‘otarkan, ularni tong qushlaru – chug‘urchuqlar, bolari-yu buzoqlardan andaza olishga, ularning kundalik “mashg‘ulot”lari bor bo‘lgani kabi o‘quvchilar ham kitob-daftarini qo‘lga olib, ilm yo‘lini izlashga borishlari lozimligi uqdiriladi. Shuningdek, she’r mazmunidan gunash-quyosh hurlik va ozodlik ramzi, uyqu esa jaholat, g‘aflat timsoli bo‘lib, bolalar uyg‘onishga, o‘zligini anglashga da’vat etilayotir, degan ma’no ham anglashiladi. Shu sababli shoirning “Ikkinchi muallim” darsligidan joy olgan “Maktab” she’rida yosh avlod – maktab o‘quvchilariga shunday murojaat qilinadi: Maktab berur Qur’on siza, Maktab berur iymon siza, Maktab berur huron siza, G‘ayrat qilub o‘qing, o‘g‘lon! Maktabdadur ilmu kamol, Maktabdadur husni jamol, Maktabdadur milliy xayol, G‘ayrat qilub o‘qing, o‘g‘lon! Shundan ham ko‘rinaduki, Avloniy she’rda o‘z qarashlarini ham singdira olgan. She’r barmoq vaznida yozilgan bo‘lib, to‘qqiz banddan iborat. Avloniy an’anaviy muqaddimadan so‘ng, yangi usuldagi maktab ta’rifini keltiradi. She’rning har bir misrasida maktabga rang-barang tavsif beradi. “Maktab” so‘zi she’r davomida Boqdi gunash panjaradan bizlara, Yotma deyur barcha o‘g‘il qizlara. Nolayi faryod qilib barcha qush: Maktabingiz vaqti, deyur sizlara. Boshladi har kim o‘z ishin ishlara, Siz-da turing, maktabingiz izlara. Siz-da kitoblarni oling shavq ila, Tez yuguring, ilm yo‘lin gezlara. She’rda tong otishi, uyqudan uyg‘onish vaqti yetganligi o‘z ma’nosidan tashqari, ramziy ma’no ham tashiydi. Avvalo, erta tong quyoshi shiringina uxlab yotgan kichkintoy o‘g‘il-qizlarni nurlari bilan erkalab uyg‘otarkan, ularni tong qushlaru – chug‘urchuqlar, bolari-yu buzoqlardan andaza olishga, ularning kundalik “mashg‘ulot”lari bor bo‘lgani kabi o‘quvchilar ham kitob-daftarini qo‘lga olib, ilm yo‘lini izlashga borishlari lozimligi uqdiriladi. Shuningdek, she’r mazmunidan gunash-quyosh hurlik va ozodlik ramzi, uyqu esa jaholat, g‘aflat timsoli bo‘lib, bolalar uyg‘onishga, o‘zligini anglashga da’vat etilayotir, degan ma’no ham anglashiladi. Shu sababli shoirning “Ikkinchi muallim” darsligidan joy olgan “Maktab” she’rida yosh avlod – maktab o‘quvchilariga shunday murojaat qilinadi: Maktab berur Qur’on siza, Maktab berur iymon siza, Maktab berur huron siza, G‘ayrat qilub o‘qing, o‘g‘lon! Maktabdadur ilmu kamol, Maktabdadur husni jamol, Maktabdadur milliy xayol, G‘ayrat qilub o‘qing, o‘g‘lon! Shundan ham ko‘rinaduki, Avloniy she’rda o‘z qarashlarini ham singdira olgan. She’r barmoq vaznida yozilgan bo‘lib, to‘qqiz banddan iborat. Avloniy an’anaviy muqaddimadan so‘ng, yangi usuldagi maktab ta’rifini keltiradi. She’rning har bir misrasida maktabga rang-barang tavsif beradi. “Maktab” so‘zi she’r davomida
yigirma yetti marta jaranglab, har band oxirida o‘g‘lonlarning unda g‘ayrat bilan o‘qishi uqtiriladi. She’rning birinchi bandi a-a-a-a shaklida qofiyalangan bo‘lsa, qolgan bandlarining dastlabki uch misrasi o‘zaro qofiyalanadi, to‘rtinchi misra esa birinchi bandga mos ravishda takrorlanib, ritmik, kompozitsion butunlikni ta’minlaydi: Maktab uyi – dorulamon, Maktab hayoti jovidon, Maktab safoyi qalbi jon, G‘ayrat qilib o‘qing, o‘g‘lon! She’rda maktabning eng osoyishta, tinch va xotirjam, yoshlar hayotining mazmuni, huzurbaxsh uy ekanligi, shuningdek, musaffolik, samimiylik, beg‘uborlikka yo‘g‘rilgan bolalik ramzi ham teran ifodalangan. Aniqrog‘i bu ta’riflarning barchasi yaxlit holda bolalik timsolini oydinlashtiradi. Zotan, maktab 117 va bola (o‘g‘lon) obrazi she’r davomida egizak tushuncha sifatida yangraydi, go‘yo. Shu tariqa, maktabning barcha mo‘jizalari, chunonchi, doruladab (odob-axloq uyi), Ollohning ehsoni, ajib gulzor singari o‘ziga maftun qilishi, dur-u gavhar manbai, jannat eshigini ochuvchi, jaholatdan yiroqligi (qo‘yingchi, yigirma yetti sifati) kabilar bola tafakkurida yangi olam yarata oladi. Shoir bu she’rida ma’naviy san’atlardan tansiq us-sifotdan keng foydalangani oydinlashadi. Hamza Hakimzoda – ma’rifatparvar bolalar shoiri (1889-1929) Ilmning ahamiyatini, inson hayotida ma’rifat tutgan yuksak maqomni tasvirlashga yo‘naltirilgan adabiyot ma’rifatchilik adabiyoti hisoblanadi. O‘zbek adabiyotida juda qadim zamonlardan buyon ma’rifatni tarannum etishga alohida e’tibor berilgan. Bu yo‘nalishdagi adabiyot XIX asrning ikkinchi yarmi, XX asr boshlarida qayta rivojlandi. Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Avaz O‘tar, Avloniy, Fitrat, Qodiriy, Cho‘lpon singari yozuvchilarimiz shu adabiyotning vakillari sifatida shuhrat topdilar. Hamza Hakimzoda Niyoziy ana shunday adiblardan biridir. U 1889-yili Qo‘qonda tug‘ildi. 7 yoshidan maktabda xat-savod o‘rgana boshlaydi. Maktabni bitirgach, madrasaga yigirma yetti marta jaranglab, har band oxirida o‘g‘lonlarning unda g‘ayrat bilan o‘qishi uqtiriladi. She’rning birinchi bandi a-a-a-a shaklida qofiyalangan bo‘lsa, qolgan bandlarining dastlabki uch misrasi o‘zaro qofiyalanadi, to‘rtinchi misra esa birinchi bandga mos ravishda takrorlanib, ritmik, kompozitsion butunlikni ta’minlaydi: Maktab uyi – dorulamon, Maktab hayoti jovidon, Maktab safoyi qalbi jon, G‘ayrat qilib o‘qing, o‘g‘lon! She’rda maktabning eng osoyishta, tinch va xotirjam, yoshlar hayotining mazmuni, huzurbaxsh uy ekanligi, shuningdek, musaffolik, samimiylik, beg‘uborlikka yo‘g‘rilgan bolalik ramzi ham teran ifodalangan. Aniqrog‘i bu ta’riflarning barchasi yaxlit holda bolalik timsolini oydinlashtiradi. Zotan, maktab 117 va bola (o‘g‘lon) obrazi she’r davomida egizak tushuncha sifatida yangraydi, go‘yo. Shu tariqa, maktabning barcha mo‘jizalari, chunonchi, doruladab (odob-axloq uyi), Ollohning ehsoni, ajib gulzor singari o‘ziga maftun qilishi, dur-u gavhar manbai, jannat eshigini ochuvchi, jaholatdan yiroqligi (qo‘yingchi, yigirma yetti sifati) kabilar bola tafakkurida yangi olam yarata oladi. Shoir bu she’rida ma’naviy san’atlardan tansiq us-sifotdan keng foydalangani oydinlashadi. Hamza Hakimzoda – ma’rifatparvar bolalar shoiri (1889-1929) Ilmning ahamiyatini, inson hayotida ma’rifat tutgan yuksak maqomni tasvirlashga yo‘naltirilgan adabiyot ma’rifatchilik adabiyoti hisoblanadi. O‘zbek adabiyotida juda qadim zamonlardan buyon ma’rifatni tarannum etishga alohida e’tibor berilgan. Bu yo‘nalishdagi adabiyot XIX asrning ikkinchi yarmi, XX asr boshlarida qayta rivojlandi. Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Avaz O‘tar, Avloniy, Fitrat, Qodiriy, Cho‘lpon singari yozuvchilarimiz shu adabiyotning vakillari sifatida shuhrat topdilar. Hamza Hakimzoda Niyoziy ana shunday adiblardan biridir. U 1889-yili Qo‘qonda tug‘ildi. 7 yoshidan maktabda xat-savod o‘rgana boshlaydi. Maktabni bitirgach, madrasaga
va I.V.Orlovning kechki rus-tuzem maktabiga o‘qishga kirdi. Hamza madrasada o‘qigan chog‘laridayoq Firdavsiy, Hayyom, Sa’diy, Nizomiy, Hoqoniy, Jomiy, Fuzuliy, Bedil va boshqalarning ulkan she’riyati bilan tanishdi, shuningdek, Sharq olimlarining asarlarini o‘qidi. 1908-yilda Hamza ota-onasining noroziligiga qaramay, madrasani tashlab ketdi. Uning o‘zi yozganidek, ota-onasining o‘jarligi, ma’murlarning zulmi, kambag‘allik tufayli dunyoviy bilimlarni egallash to‘g‘risidagi orzusini amalga oshira olmadi. Hamza Hakimzoda Niyoziy bor-yo‘g‘i 40 yil umr ko‘rgan bo‘lsa-da, butun hayotini xalqqa xizmat qilish uchun bag‘ishlagan olovqalb shoir va dramaturgdir. Shu bilan birga u tarbiyachi, murabbiy, jamoat arbobi sifatida nom qoldira oldi. Hamza o‘z xalqiga ilm-ma’rifat tarqatish uchun, xalqining ozod hayot kechirayotganini ko‘rish uchun shaxsiy manfaatlaridan butkul voz kecha olgan yozuvchidir. Hamza o‘zining pedagogik faoliyatini 1910-yilda Toshkentda Qashqar mahallasida maktab ochib, bolalarni o‘qitishdan boshlaydi. Shu yilning oxirlarida u Qo‘qondagi mahalliy rus-tuzem maktabida muallim bo‘lib ishlaydi va 1911-yilda yangi maktab ochib, ta’lim-tarbiya ishlariga ba’zi o’zgartirishlar kiritadi. O‘quvchilarning o‘rganayotgan materialni quruq yod olishi foydasiz ekanligini aytib, sinfdan tashqari mashg‘ulotlarga ko‘proq e’tibor beradi, ona tili darslarini ko‘paytiradi, yangi darsliklar yozadi. Biroq bolalarning o‘quv qo‘llanmalari, oziq-ovqat va kiyim- kechak bilan to‘liq ta’minlanmagani bu xildagi maktablarning ishlashida katta qiyinchiliklar tug‘dirardi. Ammo Hamza “Jamiyati xayriya” tashkil qilib maktabini saqlab qolish uchun kurashadi. Uning ishlari haqidagi shov-shuv Qo‘qon shahridan tashqariga ham tarqala boshlaydi. Mahalliy ma’murlar bunday “xavfli ta’lim-tarbiya manbai”ga toqat qilolmaydilar va 1913-yilda maktabni yoptirishga muvaffaq bo‘ladilar. Hamza o‘z ona yurtini tashlab, chet elga ketishga majbur bo‘ladi. 1913- 1914-yillarda Hamza Afg‘oniston, Hindiston, Suriya, Turkiya mamlakatlarida, Makkada sayohatda bo‘lib, bu mamlakatlardagi o‘zgarish va yangiliklar bilan tanishadi. bolalar shoiri va nosiri (1903-1966). va I.V.Orlovning kechki rus-tuzem maktabiga o‘qishga kirdi. Hamza madrasada o‘qigan chog‘laridayoq Firdavsiy, Hayyom, Sa’diy, Nizomiy, Hoqoniy, Jomiy, Fuzuliy, Bedil va boshqalarning ulkan she’riyati bilan tanishdi, shuningdek, Sharq olimlarining asarlarini o‘qidi. 1908-yilda Hamza ota-onasining noroziligiga qaramay, madrasani tashlab ketdi. Uning o‘zi yozganidek, ota-onasining o‘jarligi, ma’murlarning zulmi, kambag‘allik tufayli dunyoviy bilimlarni egallash to‘g‘risidagi orzusini amalga oshira olmadi. Hamza Hakimzoda Niyoziy bor-yo‘g‘i 40 yil umr ko‘rgan bo‘lsa-da, butun hayotini xalqqa xizmat qilish uchun bag‘ishlagan olovqalb shoir va dramaturgdir. Shu bilan birga u tarbiyachi, murabbiy, jamoat arbobi sifatida nom qoldira oldi. Hamza o‘z xalqiga ilm-ma’rifat tarqatish uchun, xalqining ozod hayot kechirayotganini ko‘rish uchun shaxsiy manfaatlaridan butkul voz kecha olgan yozuvchidir. Hamza o‘zining pedagogik faoliyatini 1910-yilda Toshkentda Qashqar mahallasida maktab ochib, bolalarni o‘qitishdan boshlaydi. Shu yilning oxirlarida u Qo‘qondagi mahalliy rus-tuzem maktabida muallim bo‘lib ishlaydi va 1911-yilda yangi maktab ochib, ta’lim-tarbiya ishlariga ba’zi o’zgartirishlar kiritadi. O‘quvchilarning o‘rganayotgan materialni quruq yod olishi foydasiz ekanligini aytib, sinfdan tashqari mashg‘ulotlarga ko‘proq e’tibor beradi, ona tili darslarini ko‘paytiradi, yangi darsliklar yozadi. Biroq bolalarning o‘quv qo‘llanmalari, oziq-ovqat va kiyim- kechak bilan to‘liq ta’minlanmagani bu xildagi maktablarning ishlashida katta qiyinchiliklar tug‘dirardi. Ammo Hamza “Jamiyati xayriya” tashkil qilib maktabini saqlab qolish uchun kurashadi. Uning ishlari haqidagi shov-shuv Qo‘qon shahridan tashqariga ham tarqala boshlaydi. Mahalliy ma’murlar bunday “xavfli ta’lim-tarbiya manbai”ga toqat qilolmaydilar va 1913-yilda maktabni yoptirishga muvaffaq bo‘ladilar. Hamza o‘z ona yurtini tashlab, chet elga ketishga majbur bo‘ladi. 1913- 1914-yillarda Hamza Afg‘oniston, Hindiston, Suriya, Turkiya mamlakatlarida, Makkada sayohatda bo‘lib, bu mamlakatlardagi o‘zgarish va yangiliklar bilan tanishadi. bolalar shoiri va nosiri (1903-1966).
Akademik shoir G‘afur G‘ulom kattalarning ardoqli adibi bolishi bilan birga, bolalarning ham sevimli ijodkoridir. G‘afur G‘ulomning bolalar adabiyotiga aloqasi haqida so‘z yuritilar ekan, dastavval, uning bolalar uchun maxsus yaratgan asarlarini tilga olish joiz. Zero, “Mukofot” (1940), “She’rlar” (1946), “Tongotar qo`shig‘i” (1949), “Bari seniki” (1953), “Bir g‘uncha ochilguncha” (1955), “Siz mening yoshligimsiz” (1958) singari she’riy to‘plamlarda shoir yosh avlodni, jumladan, o‘z farzandlarini ham eng yaxshi umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga ahd qilgan talabchan va mehribon murabbiy, farzandlari kamolidan faxrlanayotgan va Vatan kelajagini ishonchli qo‘llarga topshirayotganidan qalbi quvonchlarga to‘liq mehribon ota sifatida namoyon bo‘ladi. U XX asrning 20-yillaridan 60-yillarigacha bolalar uchun she’rlar, hikoya va o‘kinchlari, quvonchlari ifoda etilgan edi. Ayni damda nasriy asarlaridan “Netay” 1930-yilda, “Tirilgan murda” 1934-yilda, “Yodgor” 1936-yilda, “Shum bola” 1963- yilda chop qilindi. G‘afur G‘ulomning she’riy to‘plamlarini nashr ettirish shoir vafotidan so‘ng to‘xtab qolmadi. 1969-yilda “Bayram maktubi”, 1970-yilda “O‘ylashni o‘rganamiz”, 1983-yilda “Farzandlarimga” she’riy to‘plamlari bosildi. Zero, G‘afur G‘ulomning bolalarga atalgan asarlarisiz o‘zbek bolalar adabiyotini tasavvur qilib bo‘lmaydi. G‘afur G‘ulom mutafakkir va faylasuf shoir sifatida bolalar yurt kelajagi ekanini, ularning kamoli xalq kamoli ekanini his qiladi, shu tuyg‘ularni she’rlarida goh bola bo‘lib, ularning dunyosini yoritsa, goh kattalarning bolalarga munosabatlarini aks ettirdi. G‘afur G‘ulom bolalarga kattalarning munosabatini “Charog‘larim-qarog‘larim”, “Aziz avlodlarimizga”, “Mening bir satrim”, “O‘qing qizlar”, “Chiroy”, “Siz mening yoshligimsiz”, “Sen salomat bo‘lsang bas” kabi she’rlarida ifodalar ekan, o‘zining bolaparvar shoir ekanini namoyish qila olgan. U xalq shoiri sifatida yurtimizning har bir bolasini o‘ylagan, ularning har birining kelajagi uchun qayg‘urgan desak mubolag‘a bo‘lmaydi. G‘afur G‘ulom: “Men,– deya yozgan bir xatida, – avvalo, bolalar deganimda o‘z bolalarimni o‘ylaganim yo‘q. Butun respublikamizni o‘z oilam deb, respublika bolalarini o‘z bolalarim deb bilaman. Demak, ular uchun yozganim yozgan”. Akademik shoir G‘afur G‘ulom kattalarning ardoqli adibi bolishi bilan birga, bolalarning ham sevimli ijodkoridir. G‘afur G‘ulomning bolalar adabiyotiga aloqasi haqida so‘z yuritilar ekan, dastavval, uning bolalar uchun maxsus yaratgan asarlarini tilga olish joiz. Zero, “Mukofot” (1940), “She’rlar” (1946), “Tongotar qo`shig‘i” (1949), “Bari seniki” (1953), “Bir g‘uncha ochilguncha” (1955), “Siz mening yoshligimsiz” (1958) singari she’riy to‘plamlarda shoir yosh avlodni, jumladan, o‘z farzandlarini ham eng yaxshi umuminsoniy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga ahd qilgan talabchan va mehribon murabbiy, farzandlari kamolidan faxrlanayotgan va Vatan kelajagini ishonchli qo‘llarga topshirayotganidan qalbi quvonchlarga to‘liq mehribon ota sifatida namoyon bo‘ladi. U XX asrning 20-yillaridan 60-yillarigacha bolalar uchun she’rlar, hikoya va o‘kinchlari, quvonchlari ifoda etilgan edi. Ayni damda nasriy asarlaridan “Netay” 1930-yilda, “Tirilgan murda” 1934-yilda, “Yodgor” 1936-yilda, “Shum bola” 1963- yilda chop qilindi. G‘afur G‘ulomning she’riy to‘plamlarini nashr ettirish shoir vafotidan so‘ng to‘xtab qolmadi. 1969-yilda “Bayram maktubi”, 1970-yilda “O‘ylashni o‘rganamiz”, 1983-yilda “Farzandlarimga” she’riy to‘plamlari bosildi. Zero, G‘afur G‘ulomning bolalarga atalgan asarlarisiz o‘zbek bolalar adabiyotini tasavvur qilib bo‘lmaydi. G‘afur G‘ulom mutafakkir va faylasuf shoir sifatida bolalar yurt kelajagi ekanini, ularning kamoli xalq kamoli ekanini his qiladi, shu tuyg‘ularni she’rlarida goh bola bo‘lib, ularning dunyosini yoritsa, goh kattalarning bolalarga munosabatlarini aks ettirdi. G‘afur G‘ulom bolalarga kattalarning munosabatini “Charog‘larim-qarog‘larim”, “Aziz avlodlarimizga”, “Mening bir satrim”, “O‘qing qizlar”, “Chiroy”, “Siz mening yoshligimsiz”, “Sen salomat bo‘lsang bas” kabi she’rlarida ifodalar ekan, o‘zining bolaparvar shoir ekanini namoyish qila olgan. U xalq shoiri sifatida yurtimizning har bir bolasini o‘ylagan, ularning har birining kelajagi uchun qayg‘urgan desak mubolag‘a bo‘lmaydi. G‘afur G‘ulom: “Men,– deya yozgan bir xatida, – avvalo, bolalar deganimda o‘z bolalarimni o‘ylaganim yo‘q. Butun respublikamizni o‘z oilam deb, respublika bolalarini o‘z bolalarim deb bilaman. Demak, ular uchun yozganim yozgan”.