“Xodimlar mehnatini tashkil etish” fanining predmeti va vazifalari. Reja: 1. Mehnat faoliyatini tashkil etish bo‘yicha asosiy tushunchalar 2. Mehnatni normalash – mehnatni tashkil qilish, unga haq to‘lash va korxona ichida tuziladigan rejalarning asosi sifatida. 3. “Xodimlar mehnatini tashkil etish” fanining boshqa fanlar bilan bog‘liqligi. 1.1.Mehnat faoliyatini tashkil etish bo‘yicha asosiy tushunchalar Mehnat faoliyati deganda insonni biror mehnat turi bilan band bo‘lishi tushuniladi. Bunga ilmiy va pedagogik faoliyat, ishlab chiqarish va boshqaruv faoliyati, tadbirkorlik va tijorat faoliyati va boshqalar misol bo‘lishi mumkin. Keng mazmundagi «faoliyat» tushunchasini mehnatga nisbatan tatbiq etilganda u ana shu mehnat predmetiga ta’sir ko‘rsatish faolligi darajasini va bunda sarflanadigan aqliy intellektual kuch-g‘ayrat darajasini o‘zida aks ettiradi. Mehnat faoliyati tushunchasini bunday talqin qilish ilmiy-texnikaviy, ishlab chiqarish, iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarni hal qilishga har tamonlama, faol yondashish (a’nanaviy amaliyotga nisbatan), undan yanada kengroq foydalanish imkonini beradi. Mehnat faoliyati insonning hal qilinadigan vazifalar va bajariladigan ishlari yig‘indisidan tashkil topadi. Mehnat faoliyatining mohiyatini umumlashgan hamda konkret shaklda olib qaraladigan bo‘lsa, u bir-biri bilan bog‘liq ikki muhim vazifani hal qilishning ob’ektiv zarurati bilan belgilanadi. Bu vazifalardan biri - odamlarning moddiy mehnat elementlari bilan o‘zaro harakatga kirishuvini aniqlashdan iborat bo‘lsa, ikkinchisi - birgalikda yoki o‘zaro bog‘langan faoliyat qatnashchilari o‘rtasidagi munosabatlar shakllanishidan iboratdir. Xuddi mana shu narsa mehnat faoliyatini tashkil etish predmeti hisoblanadi. Buning mohiyati mehnat faoliyatini tashkil etish vazifasiga (keng ma’noda olganda) mehnat sub’ektini (ayrim xodim yoki mehnat jamoasi) aniqlash, uni zarur mehnat predmetlari va vositalari bilan ta’minlash, qulay mehnat sharoitlarini yaratib berish, mehnat (ishlarini bajarish) jarayonlarini tashkil etish, mehnatga haq to‘lash kabi masalalarni o‘rganish bilan bog‘liqdir. Mehnat faoliyatini tashkil etish nazariyasi va amaliyotini o‘rganish masalasini yuqorida qabul qilingan tarzda talqin qilish tashkilot va tizimning asosiy kategoriyalarini, shuningdek, ular bilan bog‘langan mehnat taqsimoti va kooperatsiyasi, tashkiliy tuzilmalarning qurilishi kabi muammolarini qarab chiqishni talab etadi. (1.2.1-rasm) Ishlab chiqarish munosabatlarida mehnat faoliyatini tashkil etish masalasi eng asosiy ko‘rsatkichlardan biridir. Ishlab chiqarish munosabatlarida ishchi kuchi va mehnat qurollari, mehnat predmetlari orasidagi o‘zaro bog‘liqlik yuzaga keladi. O‘zaro bog‘liqlik va ta’sir, mehnat faoliyati qay holatda tashkil etilganligi natijasidir. Mehnat faoliyatini tashkil etish, bir tomondan, uning asoslarini (huquqiy, ma’naviy- psixologik, iqtisodiy, ijtimoiy) yuzaga kelishi, ikkinchi tomondan, mehnat faoliyati mexanizmi shakllantirilishini taqazo etadi. 1) Huquqiy asoslari - ishlab chiqarish munosabatlaridagi mehnat faoliyatini tashkil etishga xizmat qiladigan huquqiy mezonlar (fuqarolik, ma’muriy, egalik huquqlari, korxona ishlab chiqarishi bilan bog‘liq huquqiy hujjatlar). 1.2.1-rasm Mehnat faoliyati va unga bog‘liq tushunchalar  Абдурахмонов Қ.Ҳ. ва бошқалар. Меҳнат иқтисодиёти ва социологияси. Дарслик. Ўқитувчи.2001 й.29-бет Меҳнат фаолияти Меҳнатнинг ашёвий унсурларини ташкил қилиш Меҳнат муносабатларини ташкил қилиш Ташкил қилиш 2) Ma’naviy - psixologik asoslar - bu mehnat faoliyatini tashkil qilishda ishlab chiqarish munosabatlarida tomonlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar va ularning shakllanish jarayoni bilan yuzaga keladi (bunda yollanma ishlovchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabat, rahbar yoki korxona egasi bilan yollanma ishlovchi o‘rtasidagi munosabat yoki jamoa o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar). 3) Iqtisodiy asoslar esa, mehnat faoliyatini tashkil qilishning asosini tashkil etadi. Bunda mehnat faoliyatini tashkil qilish mezonlari (ya’ni shaxsning moddiy manfaatdorligi, bu yerda mehnat faoliyatidan qoniqish darajasi ko‘zda tutiladi). 4) Ijtimoiy-psixologik asoslari. Mehnat faoliyatini mazmuni - har bir bir jamoadagi ijtimoiy-psixologik muhit, ya’ni jamoadagi har bir ishlovchining ruxiy kayfiyati, ishlovchilar orasidagi o‘zaro munosabatlar (bevosita va bilvosita) orqali shakllanadi. (1.2.2-rasm) Меҳнат фаолиятининг асослари Ҳуқуқий Маънавий Иқтисодий Ижтимоий- психологик Тизимни тузиш ва такомиллаштириш (ташкил қилиш динамикаси) Персонал меҳнат тақсимоти, фаолият соҳаларини турлаш Иш жойларини ташкил қилиш Меҳнат жамоасини ташкил қилиш Тизим ичидаги ва тизимлараро кооперация алоқаларини ва ўзаро мувофиқликни йўлга қўйиш Тизимнинг амал қилиши, тизим мониторинги Корхонани ташкил қилиш Тизим (статик ҳолда) Меҳнат тақсимоти ва коперацияси Ташкилий таркиб 1.2.2-rasm: Mehnat faoliyati asoslari Mehnat faoliyatining mazmuni - har qanday korxonada (mulkchilik shakllarida, qat’iy nazar) ijtimoiy-tashkiliy masalalarini qay darajada hal etilganligiga ham bog‘liqdir. Mehnat faoliyatining holati jamoada yo‘lga qo‘yilgan ijtimoiy-tashkiliy munosabatlar bilan belgilanadi. Ma’lumki, tashkil etish ("tashkilot") tushunchasining kelib chiqishi lotincha organiso - kelishgan shaklni ma’lum qilaman, degan so‘zlar bilan bog‘liqdir. Bu bilan tashkil etish, ayni vaqtning o‘zida funksional va nazariy jihatlardan muayyan maqsadga erishish yoki muayyan vazifani hal qilish tizimini yaratish va takomillashtirish sohasidagi ongli faoliyatning jarayoni va natijasidir. Inson faoliyatining barcha sohalarida tashkil etishning roli ana shundan iborat bo‘lib, bu hol tashkil etishga tadqiqot va ishlanmalar predmeti sifatida e’tiborni jalb etadi. Tashkil etish nazariyasi va amaliyoti muammolarini ishlab chiqishning ilmiy yunalishlari orasida prakseologiya (yunoncha, amaliyot yoki harakat va o‘rganish, ma’nolarini anglatuvchi so‘zlardan) samarali amaliy faoliyat tamoyillari va usullari haqidagi fan muhim o‘rin egallaydi. "Tashkil etish" tushunchasi uni tatbiq etish ob’ektiga ko‘ra, aniqlanadi. Odatda, mehnatni, ishlab chiqarish va boshqarishni tashkil etishni bir-biridan farqlashni taqozo etiladi. Bunda ko‘p hollarda mehnatni tashkil etish ishlab chiqarishni tashkil etishning bir qismi deb qaraladi, tashkil etishning o‘zi esa boshqarish funksiyasi deb tushuniladi. Bu tushunchalarni farqlash korxonalarda mutaxassislar tayyorlash sohasida qaror topgan amaliyot va tegishli xizmatlarni ajratish bilan bog‘liqdir. Amaliyotda esa, mehnatni tashkil etish, ishlab chiqarish va boshqarishni tashkil etish bilan birgalikda olib borilgan taqdirdagina mehnat samarali bo‘lishi mumkin. Samarali mehnatni ta’minlashning muhim shartlaridan biri, Prezident Islom Karimov ta’kidlaganidek: "Barcha islohotlarning iqtisodiy, demokratik, siyosiy islohotlarning asl maqsadi insonga munosib turmush va faoliyat sharoitlarini vujudga keltirishdan iborat".  Абдурахмонов Қ.Ҳ. ва бошқалар. Меҳнат иқтисодиёти ва социологияси. Дарслик. Ўқитувчи.2001 й.30-бет  Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йулида, Т.:«Ўзбекистон»,1995 й,119-б. Asosiy e’tiborni odamlarga qaratish korxona manfaatlarini kamsitish deb tushunilmaydi, chunki faqat odamlargina korxona muvaffaqiyatini ta’minlay oladilar. Buning uchun ular barcha narsalar bilan ta’min etilgan bo‘lishlari lozim. Shunday qilib, umumiy kategoriya tushunchasi sifatidagi tashkil etishni mehnat, ishlab chiqarish va boshqarishni tashkil etishga ajratishga an’anaviy yondoshuv eskirib qolgan bo‘lib, bu tushunchilarning real mazmuni va mohiyati haqidagi hozirgi tassavvurlarga to‘g‘ri kelmaydi. Bu tushunchalar mehnat faoliyatiga (shu jumladan, ishlab chiqarish va boshqaruv faoliyatiga) ma’lum darajada taalluqli bo‘lganligi sababli, ular bu yerda gap aynan mehnat faoliyatini tashkil etish haqida, aniqrog‘i inson ijodkorligining alohida turi bo‘lgan tashkilotchilik faoliyati, haqida bu ijodkorlik natijasi inson faoliyatining (shu jumladan, tashkilotchilik faoliyatlaridagi) innovatsiya, ta’minot, ishlab chiqarish, boshqarish, tijorat, xo‘jalik, iqtisodiy, ijtimoiy, axborot tizimlari va boshqa tizimlar haqida borishi mumkin. 1.2. Mehnatni normalash – mehnatni tashkil qilish, unga haq to‘lash va korxona ichida tuziladigan rejalarning asosi sifatida. Har bir ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish korxonasida xodimning mehnatini oqilona tarzda tashkil qilish, undan samarali foydalanish va har bir ijrochi bajargan ishning yoki xizmatning natijalariga to‘g‘ri baho berish uchun berilgan vazifani (ishni yoki xizmatni) bajarishga qancha mehnat (qancha vaqt) sarf qilinishini bilish kerak. Shuning uchun ham har qanday ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish, mehnat sarfida son va sifat mutanosibliklari belgilanishini va ijtimoiy mehnatni aniqlashni talab etadi. Bu masalalar mahsulot ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) har tomonlama asoslangan mehnat sarfi normalari yordamidagina to‘g‘ri va puxta hal qilinishi mumkin. Har tomonlama aoslangan mehnat sarfi normalarisiz mehnatni tashkil qilib bulmaydigina emas, shu bilan birga, rejali xo‘jalik yuritish, korxonaning bir tekisda faoliyat ko‘rsatishini yo‘lga qo‘yish, korxona rejasining texnikaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini to‘g‘ri aniqlash ham mumkin bo‘lmaydi. Mehnat sarfi normalari ayrim korxona faoliyatida muhim ahamiyatga ega bo‘lganidek, butun xalq xo‘jaligi jabhalarining iqtisodida ham katta ahamiyatga ega. Ishxonalarda qo‘llaniladigan normalarning umumiy tizimida – sistemasida (asosiy va yordamchi materiallar, yonilg‘i, energiya, maxsus ish kiyimlari, moy, sut, oziq-ovqatlar va hakozolar sarfi harakatlari) mehnat sarfi normalari alohida o‘rin tutadi va yetakchi ahamiyatga ega. Mehnat sarfi normalari dastlabki hisob-kitob ma’lumotlari bo‘lib, ishxonaning barcha bo‘g‘inlari (zvenolari) ommaviy-tashkiliy rejalashtirish va rahbarlik ishlari, ishxona va har bir bo‘lim, sex bo‘yicha texnika, sanoat, moliya rejalarining asosiy bo‘limlari bo‘lgan korxona ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish) dasturi, texnika, texnologiyani rivojlantirish rejasi, ish haqi rejasi, mahsulot tannarxi rejasi va boshqa rejalar amaldagi va loyihadagi mahsulot ishlab chiqarish normasi, jihozlarning mehnat unumdorligi normasi, xizmat ko‘rsatish normasi va hokazo normalar asosida hisoblab chiqiladi. Har bir korxonada xo‘jalik yuritish operativ rejalashtirilishini to‘g‘ri va oqilona tashkil qilish uchun mehnat sarfi normasini va ish vaqti sarflanishini o‘rganish va kuzatish alohida ahamiyatga ega. Chunki uning yordamida korxonaning ish bilan ta’minlanganlik darjasi aniqlanadi va ishlab chiqarish quvvatlari (imkoniyatlari) hisoblab chiqiladi. Vaqt sarfi normalariga asosan har bir ishxonaning kasb, mutaxassislik va malakalar bo‘yicha xodim, xizmatchi va boshqaruv sohasidagi xodimlarga bo‘lgan ehtiyoji aniqlanadi, shuningdek, ishlab chiqarish davrlarining davom etish muddati, mehnat unumdorligini o‘stirish yuzasidan beriladigan topshiriqlar, vazifalar hisoblab chiqiladi. Ilmiy asoslangan mehnat sarfi normasisiz, texnologik jarayonning u yoki bu varianti, masalan, yangi konstruksiyadagi jihoz samaradoligini, afzalligini, shuningdek, korxonada tashkiliy-texnikaviy chora-tadbirlarni amalga oshirishning iqtisodiy jihatdan samara berish-bermasligini hamda qanchalik maqsadga muvofiqligini baholash mumkin bo‘lmaydi. Har bir ish joyining ishlab chiqarish imkoniyatlarini to‘g‘ri va to‘la hisobga olmasdan, noto‘g‘ri, ya’ni kamaytirib yoki ko‘paytirib tuzilgan (hisoblangan) mehnat sarfi normalariga asoslanib sarflangan qo‘shimcha mablag‘lar, sarmoya, yangi binolar qurish, borlarini kengaytirsh, qo‘shimcha jihozlar ajratish va ularga xizmat ko‘rsatuvchi ishchilarni jalb etish zarurmi yoki zarur emasmi, degan masalalar bo‘yicha hisob-kitoblar o‘z navbatida, ishxonada bu maslalar bilan bevosita shug‘illanuvchi xodimlarni, rahbarlarni noto‘g‘ri xulosaga keltirishi mumkin. Mehnat sarfini normalash mehnatga yarasha taqsimlash prinsipiga binoan ish haqini tashkil qilishning negizi bo‘lib xizmat qiladi. Mehnatni normalash bilan unga haq to‘lash o‘rtasidagi bog‘liqlik shundan iboratki, haq to‘lash asoslangan mehnat sarfi normalariga asos qilib olinishi kerak. Amaliyotda qabul qilingan ish haqining shakli va sistemasidan qat’i nazar, xodimlar mehnati normalangan bo‘lishi, shu bilan birga, ishlab chiqarishdagi har bir xodimning bajaradigan mehnatiga yoki xizmatiga norma belgilanishi, ishbay yoki vaqtbay ish haqi to‘lanishidan qat’i nazar, unga aniq va har tomonlama asoslangan topshiriq yoki aniq vazifa berilishi lozim. Haq to‘lash tizimiga kelganda, mehnatni oqilona tashkil qilish uchun ayrim guruhdagi xodimlar mehnatiga shunday haq to‘lash tizimini joriy qilish kerakki, uning qo‘llanishi mehnat unumdorligini oshirishga, mahsulot sifatini yaxshilashga, tannarxini va mehnat sarfini kamaytirishga rag‘batlantirsin. Mehnatni normalashni tashkil etishda yo‘l qo‘yilgan kamchiliklar mehnatga haq to‘lashda «tekischilikka», ya’ni unchalik malaka talab qilmaydigan ishga ham, ancha malaka talab qiladigan, sermehnat va ancha murakkab ishga ham bir xil haq to‘lashga olib keladi. Oqibatda, xodimlar o‘z mehnat natijalaridan qanoat hosil qilmaydilar va ular orasida noroziliklar vujudga keladi. Ish haqi tizimida «tekischilikka» yo‘l quyish mehnatning soni (miqdori) va sifatiga qarab ish haqi to‘lash prinspining buzilishiga sabab bo‘ladi. Bu esa xodimlar malakalarini zamon talablari darajasida oshirishlariga, yuqori mehnat samaradorligiga erishishga, ilg‘or mehnat usul va uslublarini hamda ularni tashkil etish shakllarini ishlab chiqarishga (xizmat ko‘rsatishga) keng joriy qilishga to‘siq bo‘ldi. 1.3. “Xodimlar mehnatini tashkil etish” fanining boshqa fanlar bilan bog‘liqligi. “Xodimlar mehnatini tashkil etish” fanini o‘rganishda mehnat jarayonida amalga oshadigan turli-texnikaviy, tashkiliy, sotsial yoki boshqa xarakterdagi omillar ta’siri ostida qaror topadigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga katta e’tibor beriladi. Mamlakatimizni rivojlantirish, yangilash va modernizatsiya qilish bo‘yicha tanlangan strategiya va Inqirozga qarshi qabul qilingan dasturni amalga oshirish natijasida O‘zbekiston dunyoda sanoqli davlatlar qatorida iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning barqaror sur’atlarini ta’minlash, aholining moddiy farovonligini yuksaltirishga erishgani barchamizga katta mamnuniyat va iftixor bag‘ishlaydi, albatta. Shu munosabat bilan “Xodimlar mehnatini tashkil etish” fanida ham yangi konseptual va amaliy o‘zgarishlarni aks ettirish va ishlab chiqish zaruriyati tug‘iladi. Bunday yondashuv tasodifiy masalalarni chiqarib tashlab, fanni yanada chuqur o‘rganish uchun mehnat munosabatlari sohasidagi to‘g‘ri dunyoqarashni iqtisodiy va sotsial jihatdan ifodalash imkonini beradi. Fanni o‘qitishdan maqsad – talabalarga mehnatni tashkil etishning turli usullaridan samarali foydalanish, mehnat norma va normativlarini takomillashtirsh bo‘yicha ilmiy asoslangan xulosa va tavsiyanomalar ishlab chiqishga bilim va ko‘nikmalarni shakllantirishdan iborat. Fanning vazifalari – talabalarga korxonalarda texnika, texnologiyaning va ishlab chiqarishni tashkil etish ishining rivojlanishini, xodimlarning madaniy – texnik saviyasi o‘sib borishi munosabati bilan mehnat taqsimoti va kooperatsiyasini takomillashtirishni; mehnat jarayonini takomillashtirish, mehnatning ilg‘or usul va uslublarini keng joriy qilishni; xodimlarni tanlash, tayyorlash, ularning malakalarini oshirishni tashkil etish, shakllarini yaxshilash, texnika va texnologiya hamda pedagogika fanining hozirgi zamon talablariga javob beradigan ta’lim shakllari va usullarini tanlashdan; mehnatning norma va normativlarini takomillashtirish hamda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik yangilash va diversifikatsiya qilish, innovatsion texnologiyalarni keng joriy etishni takomillashtirishga o‘rgatishdan iboratdir. “Xodimlar mehnatini tashkil etish” fani “Inson resurslarini boshqarish”, “Personalni rivojlantirish”, “Personal motivatsiyasi”, “Kadrlar xizmatida ish yuritish”, “Personal auditi va nazorati” va boshqa fanlarni o‘rganishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Ishlab chiqarish jarayonida umuiy samaradorlikni oshirish va mehnatni tashkil etishda raqobatbardoshlik muhitini shakllantirish va ishlab chiqarish madaniyatining oshib borishi asosida mehnat sharoitlarini yaxshilash, yollanma ishchilarni kafolatlangan tarzda ijtimoiy himoyalashni ta’minlash fanning asosiy tarkibiy qismlarini tashkil qiladi. Shu sababli ham xodimlar mehnatini tashkil etish fani ixtisoslikning integrallashgan kursining asosiy fanlaridan biri hisoblanadi.