Xodimlar mehnatini tashkil etishda xronometraj o‘tkazishning o‘rni

Yuklangan vaqt

2024-06-27

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

19

Faytl hajmi

56,0 KB


Xodimlar mehnatini tashkil etishda xronometraj o‘tkazishning o‘rni Reja: 1.Xronometrajni o‘tkazishdan maqsad va uning turlari. 2.Xronometrajni o‘tkazish oldidan ob’ekt tanlash va unga tayyorgarlik ko‘rish. 3.Xronomeirajni o‘tkazishni tashkil etish va urqali olingan ma’lumotlarga ishlov berish. 14.1. Xronometrajni o‘tkazishdan maqsad va uning turlari Xronometraj – bu, grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, xronos_vaqt, metrio_o‘lchash, degan ma’noni beradi. Demak, xronometraj _ vaqtni o‘lchash uslublaridan biridir. Xronometrajning asosiy ob’ekti _ operatsiyadir. Shuning uchun ham ko‘p hollarda operatsiyani xronometraji deb ham yuritiladi. Operatsiyalarni o‘rganish jaryonida jihozlarning ishlab chiqarish imkoniyatlaridan qanday foydalanilayotganligi, ish joylari qanday tashkil qilganligi, xodim keragidan ortiq harakatlar qilayotgan yoki qilmayotgani, ish vaqti sarfi operatsiyalarining ayrim elementlarini bajarishga sarflanadigan vaqt texnikaviy va tashkiliy sharoitlarga muvofiqligi yoki nomuvofiqligi aniqlanadi. Operatsiyalar kuzatish ayni ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish samaradorligini o‘stirishning ichki imkoniyatlarini qidirib topishda va ulardan foydalanishda, mazkur ish joyidagi og‘ir mehnattalab ishlarni kamaytirishda juda muhim ahamiyatga ega. Ish vaqti sarfini kuzatishning bu uslubi «Ish bajaruvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchi qanday mehnat qilayotgani (tez yoki sekin) oqilona yoki oqilona bo‘lmagan mehnat usullaridan foydalanilayaptimi?» degan savolga javob beradi. Boshqacha qilib aytganda, xronometrajdan ish bajaruvchining ishlash sur’ati, qo‘llayotgan mehnat usullari, ularni maqsadga muvofiq bajarilish tartiblari, mehnat jarayonlarining qanday tashkil etilganligi baho berishda foydalaniladi. Xodimlar mehnatini tashkil etishda xronometraj o‘tkazishning o‘rni Reja: 1.Xronometrajni o‘tkazishdan maqsad va uning turlari. 2.Xronometrajni o‘tkazish oldidan ob’ekt tanlash va unga tayyorgarlik ko‘rish. 3.Xronomeirajni o‘tkazishni tashkil etish va urqali olingan ma’lumotlarga ishlov berish. 14.1. Xronometrajni o‘tkazishdan maqsad va uning turlari Xronometraj – bu, grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, xronos_vaqt, metrio_o‘lchash, degan ma’noni beradi. Demak, xronometraj _ vaqtni o‘lchash uslublaridan biridir. Xronometrajning asosiy ob’ekti _ operatsiyadir. Shuning uchun ham ko‘p hollarda operatsiyani xronometraji deb ham yuritiladi. Operatsiyalarni o‘rganish jaryonida jihozlarning ishlab chiqarish imkoniyatlaridan qanday foydalanilayotganligi, ish joylari qanday tashkil qilganligi, xodim keragidan ortiq harakatlar qilayotgan yoki qilmayotgani, ish vaqti sarfi operatsiyalarining ayrim elementlarini bajarishga sarflanadigan vaqt texnikaviy va tashkiliy sharoitlarga muvofiqligi yoki nomuvofiqligi aniqlanadi. Operatsiyalar kuzatish ayni ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish samaradorligini o‘stirishning ichki imkoniyatlarini qidirib topishda va ulardan foydalanishda, mazkur ish joyidagi og‘ir mehnattalab ishlarni kamaytirishda juda muhim ahamiyatga ega. Ish vaqti sarfini kuzatishning bu uslubi «Ish bajaruvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchi qanday mehnat qilayotgani (tez yoki sekin) oqilona yoki oqilona bo‘lmagan mehnat usullaridan foydalanilayaptimi?» degan savolga javob beradi. Boshqacha qilib aytganda, xronometrajdan ish bajaruvchining ishlash sur’ati, qo‘llayotgan mehnat usullari, ularni maqsadga muvofiq bajarilish tartiblari, mehnat jarayonlarining qanday tashkil etilganligi baho berishda foydalaniladi. Xronometrajning asosiy vazifasi uning (operatsiyaning) maqsadga muvofiq tarkibini aniqlash va loyihalashtirish hamda har bir elementini bajarish uchun zarur bo‘lgan vaqtni hisoblash maqsadida, o‘rganilayotgan operatsiya elementlariga sarflanadigan vaqt miqdoriga ta’sir etuvchi omillarni aniqlashdan iborat Xronometraj asosan quyidagi maqsadlar uchun o‘tkaziladi: a) operatsiyaning ko‘p martalab takrorlanadigan ish usullariga va mashina_qo‘l elementlariga vaqt normalarini belgilab berish uchun; b) har bir konkret operatsiyani bajarishga sarflanadigan haqiqiy operativ ish vaqti miqdorini aniqlash uchun; v) har bir konkret operatsiyani bajarishga sarflanishi zarur bo‘lgan vaqtning rejalashtirilgan miqdorini aniqlash uchun; g) mehnat normalarining bajarilmaslik yoki yuqori darajada bajarilish sabablarini aniqlash uchun; d) ilg‘or ish usul va uslublarini aniqlash, ularni o‘rganish, umumlashtirish va amaliyotga tatbiq qilish; ye) katta seriyali va ommaviy ishlab chiqarish turlari (tiplari)ga uchun mo‘ljallangan analitik hisoblash uslubi yordamida aniqlangan mehnat normalarini tekshirish va ularga tuzatishlar kiritish uchun; j) tanlangan operatsiyadagi ortiqcha (keraksiz), oqilona bajarilmaydigan usul va harakatlarni aniqlash va ularni yo‘qotishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va h.k.lar uchun. Amaliyotda xronometrajning uzluksiz yoki tanlab, uzlukli, siklli va maxsus turlari mavjud. Uzluksiz xronometraj quyidagi hollarda qo‘llaniladi: aniq operatsiyaning hamma bo‘laklari (elementlari) vaqt sarflari miqdorlarini aniqlashga zaruriyat tug‘ilganda; operatsiya elementlarining vaqt sarflari miqdori 10 sekunddan ko‘p bo‘lganda. Uzlukli xronometraj quyidagi hollarda qo‘llaniladi: aniq operatsiyaning ayrim elementlaridan ko‘proq qaytariladiganini, murakkab, vaqt miqdori juda ko‘p bo‘lganlarining vaqt sarfi miqdorini aniqlash uchun; tanlangan operatsiya uncha ko‘p elementlardan iborat bo‘lmaganda va nihoyat, operatsiya elementlarining vaqt sarflari miqdori 3 sekunddan kam bo‘lmaganda; shuningdek, operatsiyaning ayrim elementlari bo‘yicha xronometraj noto‘g‘ri o‘tkazilgan, deb topilganda. Operatsiyaning ayrim elementlari, ayniqsa, vaqt sarflari miqdori 2 sekunddan kam bo‘lgan hollarda, uzluksiz yoki uzlukli xronometraj orqali kuzatilganda, ularning vaqt sarflari miqdorini sekundomer orqali to‘g‘ri o‘lchash ancha murakkab. Xronometrajning asosiy vazifasi uning (operatsiyaning) maqsadga muvofiq tarkibini aniqlash va loyihalashtirish hamda har bir elementini bajarish uchun zarur bo‘lgan vaqtni hisoblash maqsadida, o‘rganilayotgan operatsiya elementlariga sarflanadigan vaqt miqdoriga ta’sir etuvchi omillarni aniqlashdan iborat Xronometraj asosan quyidagi maqsadlar uchun o‘tkaziladi: a) operatsiyaning ko‘p martalab takrorlanadigan ish usullariga va mashina_qo‘l elementlariga vaqt normalarini belgilab berish uchun; b) har bir konkret operatsiyani bajarishga sarflanadigan haqiqiy operativ ish vaqti miqdorini aniqlash uchun; v) har bir konkret operatsiyani bajarishga sarflanishi zarur bo‘lgan vaqtning rejalashtirilgan miqdorini aniqlash uchun; g) mehnat normalarining bajarilmaslik yoki yuqori darajada bajarilish sabablarini aniqlash uchun; d) ilg‘or ish usul va uslublarini aniqlash, ularni o‘rganish, umumlashtirish va amaliyotga tatbiq qilish; ye) katta seriyali va ommaviy ishlab chiqarish turlari (tiplari)ga uchun mo‘ljallangan analitik hisoblash uslubi yordamida aniqlangan mehnat normalarini tekshirish va ularga tuzatishlar kiritish uchun; j) tanlangan operatsiyadagi ortiqcha (keraksiz), oqilona bajarilmaydigan usul va harakatlarni aniqlash va ularni yo‘qotishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va h.k.lar uchun. Amaliyotda xronometrajning uzluksiz yoki tanlab, uzlukli, siklli va maxsus turlari mavjud. Uzluksiz xronometraj quyidagi hollarda qo‘llaniladi: aniq operatsiyaning hamma bo‘laklari (elementlari) vaqt sarflari miqdorlarini aniqlashga zaruriyat tug‘ilganda; operatsiya elementlarining vaqt sarflari miqdori 10 sekunddan ko‘p bo‘lganda. Uzlukli xronometraj quyidagi hollarda qo‘llaniladi: aniq operatsiyaning ayrim elementlaridan ko‘proq qaytariladiganini, murakkab, vaqt miqdori juda ko‘p bo‘lganlarining vaqt sarfi miqdorini aniqlash uchun; tanlangan operatsiya uncha ko‘p elementlardan iborat bo‘lmaganda va nihoyat, operatsiya elementlarining vaqt sarflari miqdori 3 sekunddan kam bo‘lmaganda; shuningdek, operatsiyaning ayrim elementlari bo‘yicha xronometraj noto‘g‘ri o‘tkazilgan, deb topilganda. Operatsiyaning ayrim elementlari, ayniqsa, vaqt sarflari miqdori 2 sekunddan kam bo‘lgan hollarda, uzluksiz yoki uzlukli xronometraj orqali kuzatilganda, ularning vaqt sarflari miqdorini sekundomer orqali to‘g‘ri o‘lchash ancha murakkab. Bunday hollarda, xronometrajning maxsus turi – siklli xronometraj qo‘llaniladi. Xronometrajning bu turi odatdagi, uzlukli turidan shu bilan farq qiladiki, bunda ish vaqti sarfini kuzatuv davomida tanlangan operatsiyaning nafaqat ayrim qisqa muddatli elementlari (usul, harakat, qimirlash) tarkibi, balki miqdori ham har xil elementlardan iborat bo‘lgan bir necha guruhlarga birlashtirilib, undan keyin o‘sha guruhlarning vaqt sarfi davomiyligi kuzatiladi. Ishlab chiqarish, xizmatlar ko‘rsatish amaliyotida nafaqat haqiqiy va rejalashtirilgan operativ ish vaqti sarflarini aniqlash, balki tayyorlov-yakunlov, ish joylariga xizmat ko‘rsatish kabi ish vaqti turlarining ham haqiqiy rejalashtirilgan miqdorini hisoblash bilan bog‘liq bo‘lgan zaruriyatlar uchrab turadi. Bunday hollarda tayyorlov-yakunlov, ish joyiga xizmat ko‘rsatish vaqti sarflari xronometraj orqali kuzatiladi. O‘z navbatida, xronometrajning bunday turi ham, maxsus xronometraj, deb ataladi. Ish vaqti sarfi kuzatilishi zarur bo‘lgan xodimlar miqdoriga va mehnatni tashkil etish shakllariga qarab xronometrajning shaxsiy va guruhli (brigadali) turlari ham mavjud. Shaxsiy xronometraj deganda operatsiyaning bitta xodim tomonidan bajarilishi jarayonida operativ (asosiy va yordamchi) ish vaqti sarflarining kuzatilishi tashkil etilganligi tushuniladi. Amaliyotda, ko‘p hollarda, masalan, tibbiyot sohasida jarrohlik operatsiyalari bir guruh yoki tibbiyot xodimlari brigadasi tomonidan amalga oshiriladi. Bunday hollarda yuqorida ko‘rsatilgan operatsiyalarni bajarish davomida operativ ish vaqti sarfini kuzatishda xronometrajning guruhli yoki brigada shakli tashkil etiladi. Undan tashqari, guruh yoki brigada tarkibini to‘g‘ri aniqlash, ularning a’zolari orasida mehnat taqsimoti tashkil etilgan holatlarni bilish maqsadida ham guruhli (brigadali) xronometraj qo‘llaniladi. 14.2. Xronometraj o‘tkazish oldidan ob’ekt tanlash va unga tayyorgarlik ko‘rish Ish vaqti sarflarini kuzatish uslublaridan biri hisoblangan xronometraj o‘tkazishni tashkil etish natijasida olingan ma’lumotlarning to‘g‘riligi, sifatliligi ko‘p hollarda uni o‘tkazishga yetarli darajada tayyorgarlik ko‘rishga bog‘liq bo‘ladi. O‘z navbatida, xronometrajni o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rish asosan quyidagi ishlarni bajarishdan iborat: xronometrajni o‘tkazishdan ko‘zlangan maqsadga qarab Bunday hollarda, xronometrajning maxsus turi – siklli xronometraj qo‘llaniladi. Xronometrajning bu turi odatdagi, uzlukli turidan shu bilan farq qiladiki, bunda ish vaqti sarfini kuzatuv davomida tanlangan operatsiyaning nafaqat ayrim qisqa muddatli elementlari (usul, harakat, qimirlash) tarkibi, balki miqdori ham har xil elementlardan iborat bo‘lgan bir necha guruhlarga birlashtirilib, undan keyin o‘sha guruhlarning vaqt sarfi davomiyligi kuzatiladi. Ishlab chiqarish, xizmatlar ko‘rsatish amaliyotida nafaqat haqiqiy va rejalashtirilgan operativ ish vaqti sarflarini aniqlash, balki tayyorlov-yakunlov, ish joylariga xizmat ko‘rsatish kabi ish vaqti turlarining ham haqiqiy rejalashtirilgan miqdorini hisoblash bilan bog‘liq bo‘lgan zaruriyatlar uchrab turadi. Bunday hollarda tayyorlov-yakunlov, ish joyiga xizmat ko‘rsatish vaqti sarflari xronometraj orqali kuzatiladi. O‘z navbatida, xronometrajning bunday turi ham, maxsus xronometraj, deb ataladi. Ish vaqti sarfi kuzatilishi zarur bo‘lgan xodimlar miqdoriga va mehnatni tashkil etish shakllariga qarab xronometrajning shaxsiy va guruhli (brigadali) turlari ham mavjud. Shaxsiy xronometraj deganda operatsiyaning bitta xodim tomonidan bajarilishi jarayonida operativ (asosiy va yordamchi) ish vaqti sarflarining kuzatilishi tashkil etilganligi tushuniladi. Amaliyotda, ko‘p hollarda, masalan, tibbiyot sohasida jarrohlik operatsiyalari bir guruh yoki tibbiyot xodimlari brigadasi tomonidan amalga oshiriladi. Bunday hollarda yuqorida ko‘rsatilgan operatsiyalarni bajarish davomida operativ ish vaqti sarfini kuzatishda xronometrajning guruhli yoki brigada shakli tashkil etiladi. Undan tashqari, guruh yoki brigada tarkibini to‘g‘ri aniqlash, ularning a’zolari orasida mehnat taqsimoti tashkil etilgan holatlarni bilish maqsadida ham guruhli (brigadali) xronometraj qo‘llaniladi. 14.2. Xronometraj o‘tkazish oldidan ob’ekt tanlash va unga tayyorgarlik ko‘rish Ish vaqti sarflarini kuzatish uslublaridan biri hisoblangan xronometraj o‘tkazishni tashkil etish natijasida olingan ma’lumotlarning to‘g‘riligi, sifatliligi ko‘p hollarda uni o‘tkazishga yetarli darajada tayyorgarlik ko‘rishga bog‘liq bo‘ladi. O‘z navbatida, xronometrajni o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rish asosan quyidagi ishlarni bajarishdan iborat: xronometrajni o‘tkazishdan ko‘zlangan maqsadga qarab ob’ektni, xodimni tanlash; operatsiyani usul, harakat va qimirlash kabi mayda elementlarga bo‘lish; ularning har biri uchun fiksaj nuqtalarini belgilash; operatsiya elementlarining vaqt sarflariga ta’sir etuvchi omillarni va xronometrajni o‘tkazish miqdorini aniqlash; kuzatish davomida kerakli shart-sharoitlarni va xronometrajni to‘xtovsiz o‘tkazishni ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish; tanlangan xodimni tayyorlash, unga yo‘l-yo‘riq (instruktaj) berish; xronometraj uchun qo‘llaniladigan maxsus xronokartani to‘lg‘izish va hokazolar. Xronometraj o‘tkazishni tashkil etish natijasida kutilgan maqsadga qarab har xil ob’ekt tanlanadi. Agar xronometraj ma’lum bir operatsiyani vaqt sarfini normalashtirish, operativ vaqt normativlarini ishlab chiqish uchun dastlabki ma’lumotlarni olish yoki vaqt normasini hisoblash maqsadida o‘tkaziladigan bo‘lsa, unday holda shunday ish joylari kuzatuv ob’ekti bo‘ladiki, ular soz mashina yoki mexanizmlar bilan jihozlangan bo‘lishi kerak. Undan tashqari, ish joyi qanday halatda ekanini tekshirib ko‘rish va kuzatish natijalariga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan kamchiliklarni tuzatish kerak. Bu, birinchi galda, o‘rganiladigan usullar va harakatlar bajarilishini yengillashtiradigan moslamalar va asbob-uskunalar bilan uzluksiz ta’minlanib turishga va normal tashqi muhit sharoiti (issiqlik, namlik, yoritilganlik va h.k.) yaratilganligiga bog‘liq. Xronometraj uchun tanlangan xodimning nafaqat malakasi yuqori, balki ishlab chiqarish tajribalari va ko‘nikmalari ham yetarli bo‘lishi lozim. Shu bilan bir qatorda ijrochi mehnat usullarini bajarishning oqilona uslublarini to‘liq egallangan va topshiriqlarni miqdor ko‘rsatkichlari jihatidan ham o‘z ixtisosidagi ishlovchilarning ko‘pchilik qismiga nisbatan yuqoriroq darajada muntazam bajarib kelayotgan bo‘lishi kerak. Bunda uning yuksak mehnat natijalariga haddan tashqari ish bajarish yoki xizmat ko‘rsatish sur’ati hisobiga emas, balki mahorat hisobiga erishayotgan bo‘lishi juda muhim. Undan tashqari, bajarish darajasi o‘sha ish(operatsiya) turini bajarayotgan uchastka yoki sex xodimlari mehnat normalarining o‘rtacha ko‘rsatkichlaridan yuqori bo‘lishi zarur. Bunday hollarda mehnat normalarini bajarmagan xodimlarning mehnat ko‘rsatkichlari hisobga olinmagan holda hisoblangan mehnat normasini o‘rtacha bajarish darajasi ko‘zda tutilgan. Masalan, Toshkent traktor ishlab chiqarish korxonasida “T-28X-4” rusumli paxta terish mashinasini yig‘ishda 10 ta xodim band bo‘lib, ularning mehnat ob’ektni, xodimni tanlash; operatsiyani usul, harakat va qimirlash kabi mayda elementlarga bo‘lish; ularning har biri uchun fiksaj nuqtalarini belgilash; operatsiya elementlarining vaqt sarflariga ta’sir etuvchi omillarni va xronometrajni o‘tkazish miqdorini aniqlash; kuzatish davomida kerakli shart-sharoitlarni va xronometrajni to‘xtovsiz o‘tkazishni ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish; tanlangan xodimni tayyorlash, unga yo‘l-yo‘riq (instruktaj) berish; xronometraj uchun qo‘llaniladigan maxsus xronokartani to‘lg‘izish va hokazolar. Xronometraj o‘tkazishni tashkil etish natijasida kutilgan maqsadga qarab har xil ob’ekt tanlanadi. Agar xronometraj ma’lum bir operatsiyani vaqt sarfini normalashtirish, operativ vaqt normativlarini ishlab chiqish uchun dastlabki ma’lumotlarni olish yoki vaqt normasini hisoblash maqsadida o‘tkaziladigan bo‘lsa, unday holda shunday ish joylari kuzatuv ob’ekti bo‘ladiki, ular soz mashina yoki mexanizmlar bilan jihozlangan bo‘lishi kerak. Undan tashqari, ish joyi qanday halatda ekanini tekshirib ko‘rish va kuzatish natijalariga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan kamchiliklarni tuzatish kerak. Bu, birinchi galda, o‘rganiladigan usullar va harakatlar bajarilishini yengillashtiradigan moslamalar va asbob-uskunalar bilan uzluksiz ta’minlanib turishga va normal tashqi muhit sharoiti (issiqlik, namlik, yoritilganlik va h.k.) yaratilganligiga bog‘liq. Xronometraj uchun tanlangan xodimning nafaqat malakasi yuqori, balki ishlab chiqarish tajribalari va ko‘nikmalari ham yetarli bo‘lishi lozim. Shu bilan bir qatorda ijrochi mehnat usullarini bajarishning oqilona uslublarini to‘liq egallangan va topshiriqlarni miqdor ko‘rsatkichlari jihatidan ham o‘z ixtisosidagi ishlovchilarning ko‘pchilik qismiga nisbatan yuqoriroq darajada muntazam bajarib kelayotgan bo‘lishi kerak. Bunda uning yuksak mehnat natijalariga haddan tashqari ish bajarish yoki xizmat ko‘rsatish sur’ati hisobiga emas, balki mahorat hisobiga erishayotgan bo‘lishi juda muhim. Undan tashqari, bajarish darajasi o‘sha ish(operatsiya) turini bajarayotgan uchastka yoki sex xodimlari mehnat normalarining o‘rtacha ko‘rsatkichlaridan yuqori bo‘lishi zarur. Bunday hollarda mehnat normalarini bajarmagan xodimlarning mehnat ko‘rsatkichlari hisobga olinmagan holda hisoblangan mehnat normasini o‘rtacha bajarish darajasi ko‘zda tutilgan. Masalan, Toshkent traktor ishlab chiqarish korxonasida “T-28X-4” rusumli paxta terish mashinasini yig‘ishda 10 ta xodim band bo‘lib, ularning mehnat normalarini bajarish darajalari ish vaqti sarfini kuzatishni tashkil etishdan oldin quyidagicha bo‘lgan (% hisobida): Ahmedov Z-108; Yurtaykin S-113; Nosov F.-101; Usmonov M-111; /ozibekov A-96; Gusev P- 114; Filin G-103; Kabanov A-98; Yaqubov T-110; Toirov A-104. Paxta terish mashinasini yig‘ish bilan band bo‘lgan guruh a’zolarining mehnat normalarini o‘rtacha bajarish darajasi A./ozibekov va A.Kabanovlarning mehnat ko‘rsatkichlarini hisobga olmaganda, quyidagicha: 108 101 103 110 113 111 114 104 8 100 108%         х Shunday ekan, mehnat normasini 108%ga bajargan Z.Ahmedovning ishlash faoliyati xronometraj orqali kuzatiladi va o‘rganiladi. Xronometraj operativ vaqt sarfini normalash yoki operativ vaqt normativlarini ishlab chiqish uchun dastlabki ma’lumotlarni olish maqsadida o‘tkazilsa, ish joylarini tashkil etishni yaxshilashga, ularni kerakli xom ashyolar bilan o‘z vaqtida ta’minlashga, jihozlar ishlatilmasdan, bekor turib qolish hollarini bartaraf etishga katta e’tibor berilishi lozim. Agar, xronometrajni o‘tkazishdan maqsad, ilg‘or ish usullari va uslublarini aniqlash, o‘rganish, umumlashtirish va amaliyotga keng tatbiq etish bo‘lsa, bunday holda nafaqat ilg‘or, balki mehnat normalarini o‘rtacha bajarayotgan xodimlar ham ob’ekt sifatida tanlanadilar. Chunki, tajriba shuni ko‘rsatmoqdaki, mehnat normalarini o‘rtacha bajarayotgan xodimlar ular tanlangan operatsiyani ilg‘or ishchi tomonidan bajarganda sarflangan operativ vaqt miqdoriga nisbatan ko‘proq vaqt sarflasalar-da, u yoki bu operatsiya usullarini ishlab chiqarish ilg‘orlariga qaraganda ancha samarali bajaradilar yoki o‘sha operatsiyaning boshqa elementlariga bir xil miqdorda vaqt sarflash bilan bir qatorda ularni ilg‘or ishchiga nisbatan qulay, o‘ng‘ay yoki oson usullar bilan bajarishlari ham mumkin. Xronmetrajni bunday normalarini bajarish darajalari ish vaqti sarfini kuzatishni tashkil etishdan oldin quyidagicha bo‘lgan (% hisobida): Ahmedov Z-108; Yurtaykin S-113; Nosov F.-101; Usmonov M-111; /ozibekov A-96; Gusev P- 114; Filin G-103; Kabanov A-98; Yaqubov T-110; Toirov A-104. Paxta terish mashinasini yig‘ish bilan band bo‘lgan guruh a’zolarining mehnat normalarini o‘rtacha bajarish darajasi A./ozibekov va A.Kabanovlarning mehnat ko‘rsatkichlarini hisobga olmaganda, quyidagicha: 108 101 103 110 113 111 114 104 8 100 108%         х Shunday ekan, mehnat normasini 108%ga bajargan Z.Ahmedovning ishlash faoliyati xronometraj orqali kuzatiladi va o‘rganiladi. Xronometraj operativ vaqt sarfini normalash yoki operativ vaqt normativlarini ishlab chiqish uchun dastlabki ma’lumotlarni olish maqsadida o‘tkazilsa, ish joylarini tashkil etishni yaxshilashga, ularni kerakli xom ashyolar bilan o‘z vaqtida ta’minlashga, jihozlar ishlatilmasdan, bekor turib qolish hollarini bartaraf etishga katta e’tibor berilishi lozim. Agar, xronometrajni o‘tkazishdan maqsad, ilg‘or ish usullari va uslublarini aniqlash, o‘rganish, umumlashtirish va amaliyotga keng tatbiq etish bo‘lsa, bunday holda nafaqat ilg‘or, balki mehnat normalarini o‘rtacha bajarayotgan xodimlar ham ob’ekt sifatida tanlanadilar. Chunki, tajriba shuni ko‘rsatmoqdaki, mehnat normalarini o‘rtacha bajarayotgan xodimlar ular tanlangan operatsiyani ilg‘or ishchi tomonidan bajarganda sarflangan operativ vaqt miqdoriga nisbatan ko‘proq vaqt sarflasalar-da, u yoki bu operatsiya usullarini ishlab chiqarish ilg‘orlariga qaraganda ancha samarali bajaradilar yoki o‘sha operatsiyaning boshqa elementlariga bir xil miqdorda vaqt sarflash bilan bir qatorda ularni ilg‘or ishchiga nisbatan qulay, o‘ng‘ay yoki oson usullar bilan bajarishlari ham mumkin. Xronmetrajni bunday maqsad uchun o‘tkazish oldidan ish joylarida mehnatni tashkil etishni takomillashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqilmaydi va amalga oshirilmaydi. Mobodo, xronometrajni o‘tkazishdan maqsad mehnat normalarini bajarmaslik yoki yuqori bajarish sabablarini aniqlash bo‘lsa, unday holda kuzatuv ob’ektlari bo‘lib mehnat normalarini surunkasiga bajarmaydigan qoloq va yuqori darajada bajaradigan ilg‘or xodimlar tanlanadilar va xronometrajni o‘tkazish natijasida olingan ma’lumotlar mehnat-operativ vaqt normativlarini va ilg‘or xodimlarning ish faoliyati bo‘yicha xronometraj o‘tkazish evaziga olingan natijalar bilan solishtirilib ko‘riladi. Kuzatish ob’ekti tanlangandan keyin o‘rganiladigan operatsiya mufassal ravishda ta’riflab beriladi. Unda aynan qanday operatsiya bajarilayotganligi, u qanday materialdan yoki xom ashyodan tayyorlanishi, qanday jihozlardan, asbob- uskunalar va moslamalardan foydalanish lozimligi ko‘rsatiladi. Ta’rifda xodimning familiyasi, ismi, sharifi, tabel nomeri, professiyasi, mazkur ishdagi yoki xizmatdagi staji, tarif razryadi va h.k.lar yoziladi. Ta’rifda ish joyining tashkil qilinishi va unga xizmat ko‘rsatish masalasiga alohida e’tibor beriladi. Bunda endi mavjud vaziyatni, holatni yozish bilangina cheklanib bo‘lmaydi: ish joyining rejalashtirilishi, asbob-uskunalarning joylashishini, ish joyining xodim uchun kerakli bo‘lgan hamma narsalar bilan ta’minlanganligi, ishning tashkil qilinishi va unga xizmat ko‘rsatish jarayonidagi kamchiliklarni aniqlash kerak. Shuningdek, mazkur korxonada ish joyining tashkil qilinishi bilan unga xizmat ko‘rsatish tartibini o‘sha sohadagi ishlab chiqarish ilg‘orlari qo‘llayotgan usul, uslub va sharoitlar bilan taqqoslash lozim. Mana shu xildagi tekshirishlar natijasida shunday tadbirlar ishlab chiqiladiki, ular yordamida aniqlangan kamchiliklarni tezda bartaraf qilish mumkin bo‘ladi. Ish joyini tashkil qilish va unga xizmat ko‘rsatishni yaxshilashning bunday tartibi xronometrajni o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rishning mohiyatini, asl ma’nosini ochib beradi. Xronometrajni o‘tkazish oldidan ob’ekt tanlangandan keyin o‘sha ob’ekt bajarishi zarur bo‘lgan operatsiya tarkibini tashkil etuvchi elementlarga, ya’ni usullar yig‘indisiga, usullarga hamda harakat va qimirlashlarga bo‘linadi. O‘z maqsad uchun o‘tkazish oldidan ish joylarida mehnatni tashkil etishni takomillashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar ishlab chiqilmaydi va amalga oshirilmaydi. Mobodo, xronometrajni o‘tkazishdan maqsad mehnat normalarini bajarmaslik yoki yuqori bajarish sabablarini aniqlash bo‘lsa, unday holda kuzatuv ob’ektlari bo‘lib mehnat normalarini surunkasiga bajarmaydigan qoloq va yuqori darajada bajaradigan ilg‘or xodimlar tanlanadilar va xronometrajni o‘tkazish natijasida olingan ma’lumotlar mehnat-operativ vaqt normativlarini va ilg‘or xodimlarning ish faoliyati bo‘yicha xronometraj o‘tkazish evaziga olingan natijalar bilan solishtirilib ko‘riladi. Kuzatish ob’ekti tanlangandan keyin o‘rganiladigan operatsiya mufassal ravishda ta’riflab beriladi. Unda aynan qanday operatsiya bajarilayotganligi, u qanday materialdan yoki xom ashyodan tayyorlanishi, qanday jihozlardan, asbob- uskunalar va moslamalardan foydalanish lozimligi ko‘rsatiladi. Ta’rifda xodimning familiyasi, ismi, sharifi, tabel nomeri, professiyasi, mazkur ishdagi yoki xizmatdagi staji, tarif razryadi va h.k.lar yoziladi. Ta’rifda ish joyining tashkil qilinishi va unga xizmat ko‘rsatish masalasiga alohida e’tibor beriladi. Bunda endi mavjud vaziyatni, holatni yozish bilangina cheklanib bo‘lmaydi: ish joyining rejalashtirilishi, asbob-uskunalarning joylashishini, ish joyining xodim uchun kerakli bo‘lgan hamma narsalar bilan ta’minlanganligi, ishning tashkil qilinishi va unga xizmat ko‘rsatish jarayonidagi kamchiliklarni aniqlash kerak. Shuningdek, mazkur korxonada ish joyining tashkil qilinishi bilan unga xizmat ko‘rsatish tartibini o‘sha sohadagi ishlab chiqarish ilg‘orlari qo‘llayotgan usul, uslub va sharoitlar bilan taqqoslash lozim. Mana shu xildagi tekshirishlar natijasida shunday tadbirlar ishlab chiqiladiki, ular yordamida aniqlangan kamchiliklarni tezda bartaraf qilish mumkin bo‘ladi. Ish joyini tashkil qilish va unga xizmat ko‘rsatishni yaxshilashning bunday tartibi xronometrajni o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rishning mohiyatini, asl ma’nosini ochib beradi. Xronometrajni o‘tkazish oldidan ob’ekt tanlangandan keyin o‘sha ob’ekt bajarishi zarur bo‘lgan operatsiya tarkibini tashkil etuvchi elementlarga, ya’ni usullar yig‘indisiga, usullarga hamda harakat va qimirlashlarga bo‘linadi. O‘z navbatida, tanlangan operatsiyaning elementlarga bo‘linish darajasi quyidagi hollarga bog‘liq: 1) ishlab chiqarish turlari (tiplari). Xronometraj uchun tanlangan operatsiya ommaviy ishlab chiqarish turlarida, yakka, hatto, seriyali ishlab chiqarish turlariga nisbatan ko‘p elementlar; 2) agar tanlangan operatsiya o‘ta murakkab va mehnat sarfini ko‘p talab qilsa, unday operatsiya oddiy va kam mehnat sarfini talab qiladigan operatsiyaga nisbatan ko‘p elementlarga bo‘linadi. Tanlangan operatsiya qanchalik ko‘proq usul, harakat va qimirlash kabi elementlarga bo‘linsa, shunchalik keraksiz va noto‘g‘ri bajarilayotgan elementlarni aniqlashga, ularni yanada chuqurroq tahlil etishga yetarli shart-sharoit yaratilishiga imkon beradi. Shu bilan birga, bu jarayon juda yuqori malakaviy kuzatishni tashkil etishni va xronometrajni o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rish bilan bog‘liq bo‘lgan muddatni ancha uzaytiradi. Mazkur operatsiyani normalash yoki operativ vaqt normativini ishlab chiqish uchun dastlabki ma’lumot olish maqsadida uzluksiz(yalpi) xronometraj o‘tkazilsa, operatsiyalar quyidagi tartibda elementlarga bo‘linadi: eng oldin operatsiyaning mazmuni va uni bajarish tartibi batafsil ta’riflanadi, u puxta tahlil qilinadi. Ta’rifni tahlil qilishdan maqsad: xodimlar qo‘llagan usul, harakat haqiqatdan ham zarurmi, ularni bajarishdagi izchillik maqsadga muvofiqmi, xodim ish jarayonida qilayotgan mehnat harakatlari, qimirlashlari o‘rinlimi, keragidan ortiq harakatlar, qimirlashlar qilayotgani yo‘qmi kabi masalalarni aniqlashdir. Mana shunday tahlil asosida operatsiyalarning ratsional tarkibi va harakatdagi izchillik aniqlanadi. Shu bilan bir vaqtda operatsiya ayrim usullarga yoki usullarning texnologik majmualariga bo‘linadi. Masalan, chilangarlik jihozida vtulkani yo‘nish operatsiyasini quyidagi elementlarga bo‘lish mumkin:  detalni olish, uni gardishga yaqinlashtirish va o‘rnatish;  xalqa va gayka olish, ularni gardishga qo‘ndirish va mustahkamlash;  jihozni yurgizib yuborish;  olmosni yaqinlashtirish;  detalni yo‘nish;  olmosni yo‘nilgan detaldan chetlashtirish;  jihozni to‘xtatish; navbatida, tanlangan operatsiyaning elementlarga bo‘linish darajasi quyidagi hollarga bog‘liq: 1) ishlab chiqarish turlari (tiplari). Xronometraj uchun tanlangan operatsiya ommaviy ishlab chiqarish turlarida, yakka, hatto, seriyali ishlab chiqarish turlariga nisbatan ko‘p elementlar; 2) agar tanlangan operatsiya o‘ta murakkab va mehnat sarfini ko‘p talab qilsa, unday operatsiya oddiy va kam mehnat sarfini talab qiladigan operatsiyaga nisbatan ko‘p elementlarga bo‘linadi. Tanlangan operatsiya qanchalik ko‘proq usul, harakat va qimirlash kabi elementlarga bo‘linsa, shunchalik keraksiz va noto‘g‘ri bajarilayotgan elementlarni aniqlashga, ularni yanada chuqurroq tahlil etishga yetarli shart-sharoit yaratilishiga imkon beradi. Shu bilan birga, bu jarayon juda yuqori malakaviy kuzatishni tashkil etishni va xronometrajni o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rish bilan bog‘liq bo‘lgan muddatni ancha uzaytiradi. Mazkur operatsiyani normalash yoki operativ vaqt normativini ishlab chiqish uchun dastlabki ma’lumot olish maqsadida uzluksiz(yalpi) xronometraj o‘tkazilsa, operatsiyalar quyidagi tartibda elementlarga bo‘linadi: eng oldin operatsiyaning mazmuni va uni bajarish tartibi batafsil ta’riflanadi, u puxta tahlil qilinadi. Ta’rifni tahlil qilishdan maqsad: xodimlar qo‘llagan usul, harakat haqiqatdan ham zarurmi, ularni bajarishdagi izchillik maqsadga muvofiqmi, xodim ish jarayonida qilayotgan mehnat harakatlari, qimirlashlari o‘rinlimi, keragidan ortiq harakatlar, qimirlashlar qilayotgani yo‘qmi kabi masalalarni aniqlashdir. Mana shunday tahlil asosida operatsiyalarning ratsional tarkibi va harakatdagi izchillik aniqlanadi. Shu bilan bir vaqtda operatsiya ayrim usullarga yoki usullarning texnologik majmualariga bo‘linadi. Masalan, chilangarlik jihozida vtulkani yo‘nish operatsiyasini quyidagi elementlarga bo‘lish mumkin:  detalni olish, uni gardishga yaqinlashtirish va o‘rnatish;  xalqa va gayka olish, ularni gardishga qo‘ndirish va mustahkamlash;  jihozni yurgizib yuborish;  olmosni yaqinlashtirish;  detalni yo‘nish;  olmosni yo‘nilgan detaldan chetlashtirish;  jihozni to‘xtatish;  gaykani burab bo‘shatish va xalqani chiqarib olish;  yo‘nilgan detalni ko‘tarib olish va joyiga olib qo‘yish. Tanlab o‘tkaziladigan xronometrajda esa operatsiyalar bu kabi izchilikda elementlarga bo‘linmaydi, chunki bunda xronometraj qilinadigan operatsiyaning boshlang‘ich va oxirgi elementi qayd etiladi, ya’ni kuzatuvchiga mazkur operatsiya elementining boshlanishi va tugashini aniq bildirib turadigan tashqi sabablar qayd qilinadi, xolos. Masalan, operatsiyaning (detalni olish, yaqinlashtirish va gardishga qo‘ndirish) elementi uchun boshlang‘ich qayd qilish nuqtasi bo‘lib qo‘lning detalga olib borilishi, oxirgi tugallovchi nuqta bo‘lib esa, detaldan qo‘lni olish xizmat qiladi. Tanlangan operatsiya usul, harakat, qimirlash kabi elementlarga bo‘linib bo‘lgandan keyin, uning har bir elementi uchun fiksaj nuqtasini aniqlashga kirishiladi. Bu fiksaj nuqtalar, operatsiyaning har bir elementini ajratish, bitta elementining boshlanish va boshqa elementini tugallanish chegaralarini qayd qilish(belgilash) uchun kerak. Operatsiyaning har bir elementi uchun boshlanish va tugallanish chegarasi to‘g‘ri aniqlanmasa, ular bajarilayotganda sarflanayotgan joriy vaqt miqdorini to‘liq va aniq o‘lchashga imkoniyat bo‘lmaydi. Bu esa, har bir operatsiya elementining vaqt sarfi miqdorini to‘g‘ri o‘lchash va aniqlash imkoniyatini bermaydi. Odatda, tanlangan operatsiyaning birinchi elementi uchun ikkita (boshlanish va tugallanish) fiksaj nuqtasi, qolgan elementlari uchun esa bittadan fiksaj nuqtalari aniqlanadi. Sababi, operatsiyani birinchi elementining tugallanish fiksaj nuqtasi o‘sha operatsiya ikkinchi elementining boshlanish fiksaj nuqtasi, ikkinchi elemntning tugallanish fiksaj nuqtasi, uchinchi elementning boshlanish fiksaj nuqtasi va h.k.lari hisoblanadi. Odatda, fiksaj nuqtalarining boshlanishi, olinayotgan asbob-uskunalarga, xom ashyolarga qo‘lning ko‘tarilishi, tegishi va hokazolar bilan aniqlansa, fiksaj nuqtalarining tugallanishi esa olingan xom ashyolarni, asbob-uskunalarni biron joyga qo‘yganda, o‘sha joyga tegib ovoz chiqqani, ulardan qo‘lning uzilgani va hokazolar bilan aniqlanadi. Masalan, tanlagan misolimizda keltirilgan operatsiyaning, «mijozdan pattani olib, uni mahkamlab» deb nomlangan birinchi elementi boshlanish fiksaj nuqtasi «mijozga qo‘lning ko‘tarilishi bo‘lsa», tugallanish fiksaj nuqtasi esa «mahkamlangan pattadan qo‘lni uzish» hisoblanadi.  gaykani burab bo‘shatish va xalqani chiqarib olish;  yo‘nilgan detalni ko‘tarib olish va joyiga olib qo‘yish. Tanlab o‘tkaziladigan xronometrajda esa operatsiyalar bu kabi izchilikda elementlarga bo‘linmaydi, chunki bunda xronometraj qilinadigan operatsiyaning boshlang‘ich va oxirgi elementi qayd etiladi, ya’ni kuzatuvchiga mazkur operatsiya elementining boshlanishi va tugashini aniq bildirib turadigan tashqi sabablar qayd qilinadi, xolos. Masalan, operatsiyaning (detalni olish, yaqinlashtirish va gardishga qo‘ndirish) elementi uchun boshlang‘ich qayd qilish nuqtasi bo‘lib qo‘lning detalga olib borilishi, oxirgi tugallovchi nuqta bo‘lib esa, detaldan qo‘lni olish xizmat qiladi. Tanlangan operatsiya usul, harakat, qimirlash kabi elementlarga bo‘linib bo‘lgandan keyin, uning har bir elementi uchun fiksaj nuqtasini aniqlashga kirishiladi. Bu fiksaj nuqtalar, operatsiyaning har bir elementini ajratish, bitta elementining boshlanish va boshqa elementini tugallanish chegaralarini qayd qilish(belgilash) uchun kerak. Operatsiyaning har bir elementi uchun boshlanish va tugallanish chegarasi to‘g‘ri aniqlanmasa, ular bajarilayotganda sarflanayotgan joriy vaqt miqdorini to‘liq va aniq o‘lchashga imkoniyat bo‘lmaydi. Bu esa, har bir operatsiya elementining vaqt sarfi miqdorini to‘g‘ri o‘lchash va aniqlash imkoniyatini bermaydi. Odatda, tanlangan operatsiyaning birinchi elementi uchun ikkita (boshlanish va tugallanish) fiksaj nuqtasi, qolgan elementlari uchun esa bittadan fiksaj nuqtalari aniqlanadi. Sababi, operatsiyani birinchi elementining tugallanish fiksaj nuqtasi o‘sha operatsiya ikkinchi elementining boshlanish fiksaj nuqtasi, ikkinchi elemntning tugallanish fiksaj nuqtasi, uchinchi elementning boshlanish fiksaj nuqtasi va h.k.lari hisoblanadi. Odatda, fiksaj nuqtalarining boshlanishi, olinayotgan asbob-uskunalarga, xom ashyolarga qo‘lning ko‘tarilishi, tegishi va hokazolar bilan aniqlansa, fiksaj nuqtalarining tugallanishi esa olingan xom ashyolarni, asbob-uskunalarni biron joyga qo‘yganda, o‘sha joyga tegib ovoz chiqqani, ulardan qo‘lning uzilgani va hokazolar bilan aniqlanadi. Masalan, tanlagan misolimizda keltirilgan operatsiyaning, «mijozdan pattani olib, uni mahkamlab» deb nomlangan birinchi elementi boshlanish fiksaj nuqtasi «mijozga qo‘lning ko‘tarilishi bo‘lsa», tugallanish fiksaj nuqtasi esa «mahkamlangan pattadan qo‘lni uzish» hisoblanadi. Xronometrajni o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rishdagi bosqichlaridan biri – bu, kuzatish miqdorini aniqlashdir. Hatto, eng barqaror ishda yoki xizmat ko‘rsatishda xodimga bog‘liq yoki bog‘liq bo‘lmagan har xil sabablarning ta’siri natijasida bir xil usullarga, harakatlarga, qimirlashlarga ketgan vaqt sarflari bir tekis, ya’ni bir xil miqdorda bo‘lmaydi. Shuning uchun ham kuzatilishi uchun ob’ekt qilib tanlangan operatsiyaning har bir elementiga zarur bo‘lgan vaqt sarfi miqdorini to‘g‘ri aniqlashga, yetarli va ishonchli ma’lumotga ega bo‘lish uchun iloji boricha kuzatuv soni (miqdori)ni ko‘paytirishga harakat qilinadi. Sababi, kuzatuv juda ko‘p miqdorda o‘tkazilganida o‘lchash jarayonida yuz bergan ayrim chetga chiqishlar, yo‘l qo‘yilgan xatolar o‘zaro bir-birlarini qoplaydi. Ammo, kuzatuv miqdori juda ko‘p bo‘lganda xronometrajning bevosita o‘tkazish muddatini sezilarli darajada uzaytiradi va ish vaqti sarfining kuzatuv ishini ancha murakkablashtiradi hamda xronmetrajni o‘tkazish davomida kuzatuvchidan diqqat va e’tiborni yanada kuchaytirishni talab etadi. Xronometrajni o‘tkazish uchun kerakli kuzatuv miqdori aniqlanayotganda (hisoblanganda) hech bo‘lmaganda quyidagi holatlarni baholi qudrat inobatga olish tavsiya etiladi: tanlangan operatsiyaning vaqt sarfi miqdori qancha qisqa bo‘lsa, kuzatuvlar soni shuncha ko‘p bo‘lishi kerak; xronoqatorlar orasidagi koeffitsientlar qancha barqaror, ya’ni 1,0ga qanchalik yaqin bo‘lsa, kuzatuv miqdori shuncha kam bo‘ladi; kuzatish o‘tkazish uchun ob’ekt qilib tanlangan operatsiya ish kuni davomida qancha ko‘p qaytarilsa (bajarilsa), kuzatuv miqdori ko‘p bo‘ladi va hokozo. Ishlab chiqarish korxonalarida operatsiyaning har bir elementiga tegishli qatorlarning barqarorlik darajasi yetarli bo‘lgan hollarda quyidagi kuzatuv yoki o‘lchash miqdorlari tavsiya etiladi (15-jadvalga qarang). 15-jadval Taxminiy kuzatish yoki o‘lchash miqdorlari(eng kamida) Xronometrajni o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rishdagi bosqichlaridan biri – bu, kuzatish miqdorini aniqlashdir. Hatto, eng barqaror ishda yoki xizmat ko‘rsatishda xodimga bog‘liq yoki bog‘liq bo‘lmagan har xil sabablarning ta’siri natijasida bir xil usullarga, harakatlarga, qimirlashlarga ketgan vaqt sarflari bir tekis, ya’ni bir xil miqdorda bo‘lmaydi. Shuning uchun ham kuzatilishi uchun ob’ekt qilib tanlangan operatsiyaning har bir elementiga zarur bo‘lgan vaqt sarfi miqdorini to‘g‘ri aniqlashga, yetarli va ishonchli ma’lumotga ega bo‘lish uchun iloji boricha kuzatuv soni (miqdori)ni ko‘paytirishga harakat qilinadi. Sababi, kuzatuv juda ko‘p miqdorda o‘tkazilganida o‘lchash jarayonida yuz bergan ayrim chetga chiqishlar, yo‘l qo‘yilgan xatolar o‘zaro bir-birlarini qoplaydi. Ammo, kuzatuv miqdori juda ko‘p bo‘lganda xronometrajning bevosita o‘tkazish muddatini sezilarli darajada uzaytiradi va ish vaqti sarfining kuzatuv ishini ancha murakkablashtiradi hamda xronmetrajni o‘tkazish davomida kuzatuvchidan diqqat va e’tiborni yanada kuchaytirishni talab etadi. Xronometrajni o‘tkazish uchun kerakli kuzatuv miqdori aniqlanayotganda (hisoblanganda) hech bo‘lmaganda quyidagi holatlarni baholi qudrat inobatga olish tavsiya etiladi: tanlangan operatsiyaning vaqt sarfi miqdori qancha qisqa bo‘lsa, kuzatuvlar soni shuncha ko‘p bo‘lishi kerak; xronoqatorlar orasidagi koeffitsientlar qancha barqaror, ya’ni 1,0ga qanchalik yaqin bo‘lsa, kuzatuv miqdori shuncha kam bo‘ladi; kuzatish o‘tkazish uchun ob’ekt qilib tanlangan operatsiya ish kuni davomida qancha ko‘p qaytarilsa (bajarilsa), kuzatuv miqdori ko‘p bo‘ladi va hokozo. Ishlab chiqarish korxonalarida operatsiyaning har bir elementiga tegishli qatorlarning barqarorlik darajasi yetarli bo‘lgan hollarda quyidagi kuzatuv yoki o‘lchash miqdorlari tavsiya etiladi (15-jadvalga qarang). 15-jadval Taxminiy kuzatish yoki o‘lchash miqdorlari(eng kamida) Ishlab chiqarish turlari (tiplari) Operatsiyani yoki har bir kuzatuvni o‘tkazish muddati, min. hisobida 0,1gac ha 0,1- 0,25 0,25- 0,5 0,5- 1,0 1,0- 2,0 2,0- 5,0 5,0- 10,0 10,0 - 20,0 20,0 oshgan da Ommaviy 125 80 50 35 25 20 15 12 - Katta seriyali - - 35 25 20 15 12 10 - Seriyali - - - - 15 12 10 8 6 Kichik seriyali - - - - - 10 8 6 5 Kuzatish miqdori hisoblanishi zarur bo‘lgan mehnat normasining sifatiga (foiz hisobida) qo‘yiladigan talablarga (yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan xatolar miqdoriga) ham bog‘liq. Bu ko‘rsatgich ommaviy ishlab chiqarish jarayoni uchun- 3-5%ni, yirik seriyaligiga-5-8%, seriyaligiga-8-10%, mayda seriyaligiga va yakka ishlab chiqarish turi uchun esa-10-20%ni tashkil etadi. 16-jadval Zarur bo‘lgan kuzatuv miqdorini aniqlash Xronoqatorning normalashtirilgan barqarorlik koeffitsienti, Ku Kuzatishning aynan to‘g‘riligi, % 3 5 8 10 15 20 Kuzatish miqdori 1,1 6 4 4 3 - - 1,2 12 7 5 4 3 - 1,3 22 10 6 5 4 - 1,4 31 14 7 6 5 3 1,5 45 19 9 7 5 4 Ishlab chiqarish turlari (tiplari) Operatsiyani yoki har bir kuzatuvni o‘tkazish muddati, min. hisobida 0,1gac ha 0,1- 0,25 0,25- 0,5 0,5- 1,0 1,0- 2,0 2,0- 5,0 5,0- 10,0 10,0 - 20,0 20,0 oshgan da Ommaviy 125 80 50 35 25 20 15 12 - Katta seriyali - - 35 25 20 15 12 10 - Seriyali - - - - 15 12 10 8 6 Kichik seriyali - - - - - 10 8 6 5 Kuzatish miqdori hisoblanishi zarur bo‘lgan mehnat normasining sifatiga (foiz hisobida) qo‘yiladigan talablarga (yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan xatolar miqdoriga) ham bog‘liq. Bu ko‘rsatgich ommaviy ishlab chiqarish jarayoni uchun- 3-5%ni, yirik seriyaligiga-5-8%, seriyaligiga-8-10%, mayda seriyaligiga va yakka ishlab chiqarish turi uchun esa-10-20%ni tashkil etadi. 16-jadval Zarur bo‘lgan kuzatuv miqdorini aniqlash Xronoqatorning normalashtirilgan barqarorlik koeffitsienti, Ku Kuzatishning aynan to‘g‘riligi, % 3 5 8 10 15 20 Kuzatish miqdori 1,1 6 4 4 3 - - 1,2 12 7 5 4 3 - 1,3 22 10 6 5 4 - 1,4 31 14 7 6 5 3 1,5 45 19 9 7 5 4 1,6 60 22 11 8 6 5 1,7 75 27 13 10 6 5 1,8 91 33 16 11 7 5 2,0 12 5 45 22 14 8 6 2,3 17 4 63 25 19 10 7 2,5 20 5 75 30 21 11 8 3,0 27 8 100 40 23 14 10 Chet el korxonalarining amaliyotida ham xronometrajni o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan kuzatuv miqdorini aniqlash sohasida hanuzgacha yagona taklif (tavsiya) uchramaydi. Ayrim chet ellik olimlarning bu boradagi fikri, tavsiyalari ham asosan biz yuqorida qayd etgan va tavsiya qilgan takliflardan iborat. Masalan, AQShdagi Djeneral elektrik kompaniyasiga tegishli sanoat korxonalarida tanlangan operatsiyaning vaqt sarfi miqdoriga qarab quyida ko‘rsatilgan miqdorda ish vaqti sarfini xronometraj orqali kuzatish tavsiya etiladi (17-jadval): 17-jadval Tanlangan operatsiyaning vaqt sarfi miqdoriga qarab kuzatuv sonlari Opreatsiyaning vaqt sarfi miqdori minutgacha 0,10 0,25 0,5 0,75 1,0 Kuzatish(o‘lchash) soni 200 100 60 40 30 Operatsiyaning vaqt sarfi miqdori minutgacha 2,0 5 10 20 40 40dan ortiq Kuzatish(o‘lchash)soni 20 15 10 8 5 3 1,6 60 22 11 8 6 5 1,7 75 27 13 10 6 5 1,8 91 33 16 11 7 5 2,0 12 5 45 22 14 8 6 2,3 17 4 63 25 19 10 7 2,5 20 5 75 30 21 11 8 3,0 27 8 100 40 23 14 10 Chet el korxonalarining amaliyotida ham xronometrajni o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan kuzatuv miqdorini aniqlash sohasida hanuzgacha yagona taklif (tavsiya) uchramaydi. Ayrim chet ellik olimlarning bu boradagi fikri, tavsiyalari ham asosan biz yuqorida qayd etgan va tavsiya qilgan takliflardan iborat. Masalan, AQShdagi Djeneral elektrik kompaniyasiga tegishli sanoat korxonalarida tanlangan operatsiyaning vaqt sarfi miqdoriga qarab quyida ko‘rsatilgan miqdorda ish vaqti sarfini xronometraj orqali kuzatish tavsiya etiladi (17-jadval): 17-jadval Tanlangan operatsiyaning vaqt sarfi miqdoriga qarab kuzatuv sonlari Opreatsiyaning vaqt sarfi miqdori minutgacha 0,10 0,25 0,5 0,75 1,0 Kuzatish(o‘lchash) soni 200 100 60 40 30 Operatsiyaning vaqt sarfi miqdori minutgacha 2,0 5 10 20 40 40dan ortiq Kuzatish(o‘lchash)soni 20 15 10 8 5 3 Ish vaqti sarfini xronometraj yordamida o‘lchaganda kuzatuv miqdorini aniqlash jarayonida Amerikaning “Vestingauz elektrik Korporeyshn” kompaniyasi, nafaqat operatsiya yoki uning elementlari vaqt miqdorlarini, balki ularning yil davomida qaytarilishini ham inobatga olishni tavsiya etadi (18-jadval). 18-jadval Xronometrajni o‘tkazishda kerakli o‘lchov (kuzatish) sonlari Operatsiyaning davomiyligi (minut) Yil davomida bajariladiga n operatsiyalar 0,12 kam roq 0,12 0,1 8 0,3 0,4 8 0,7 2 1,2 2,1 3,0 4,8 7,2 1 2,0 1 8,0 3 0,0 10000dan ortiqroq 140 120 10 0 80 60 50 40 30 25 20 15 12 10 8 1000dan 10000gacha 80 60 50 40 30 25 20 15 12 10 8 6 5 4 1000dan kamroq 60 50 40 30 25 20 15 12 10 8 6 5 5 3 Xronometrajni o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rish bosqichlaridan yana biri, uni bevosita o‘tkazishni ta’minlovchi shart-sharoitni yetarlicha yaratib berishdir. Haqiqatda kuzatiladigan ish joyida tanlangan xodim unumli va samarali ishlashi yoki xizmat ko‘rsatishi uchun unga zarur shart-sharoit yaratilmas ekan, xronometrajni o‘tkazish natijasida kerakli va ishonchli ma’lumotlarga ega bo‘lish imkoni bo‘lmaydi. 14.3. Xronometrajni o‘tkazishni tashkil etish va u orqali olingan ma’lumotlarga ishlov berish Ish vaqti sarfini xronometraj yordamida o‘lchaganda kuzatuv miqdorini aniqlash jarayonida Amerikaning “Vestingauz elektrik Korporeyshn” kompaniyasi, nafaqat operatsiya yoki uning elementlari vaqt miqdorlarini, balki ularning yil davomida qaytarilishini ham inobatga olishni tavsiya etadi (18-jadval). 18-jadval Xronometrajni o‘tkazishda kerakli o‘lchov (kuzatish) sonlari Operatsiyaning davomiyligi (minut) Yil davomida bajariladiga n operatsiyalar 0,12 kam roq 0,12 0,1 8 0,3 0,4 8 0,7 2 1,2 2,1 3,0 4,8 7,2 1 2,0 1 8,0 3 0,0 10000dan ortiqroq 140 120 10 0 80 60 50 40 30 25 20 15 12 10 8 1000dan 10000gacha 80 60 50 40 30 25 20 15 12 10 8 6 5 4 1000dan kamroq 60 50 40 30 25 20 15 12 10 8 6 5 5 3 Xronometrajni o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rish bosqichlaridan yana biri, uni bevosita o‘tkazishni ta’minlovchi shart-sharoitni yetarlicha yaratib berishdir. Haqiqatda kuzatiladigan ish joyida tanlangan xodim unumli va samarali ishlashi yoki xizmat ko‘rsatishi uchun unga zarur shart-sharoit yaratilmas ekan, xronometrajni o‘tkazish natijasida kerakli va ishonchli ma’lumotlarga ega bo‘lish imkoni bo‘lmaydi. 14.3. Xronometrajni o‘tkazishni tashkil etish va u orqali olingan ma’lumotlarga ishlov berish Xodimlar xronometrajga ongli ravishda ishlash bilan javob berishlari uchun ularga xronometraj nima ekanligini, nima maqsadda va qanday qilib o‘tkazilishini tushuntirish kerak. Misolimizda xronometraj o‘tkazishni tashkil etish uchun tanlangan operatsiya «Xarid qilingan, poyabzalni mijozga topshirish». Xronometraj o‘tkazish uchun maxsus kuzatuv varaqasi – xronokartadan foydalaniladi. Uning ichki tomoni 19-jadvalda aks ettirilgan. Xronometrajni o‘tkazishni tashkil etish uchun mo‘ljallangan operatsiya elementlarining ro‘yxati va ularga muvofiq yozib olish, qayd qilish (fiksaj) nuqtalari xronokartaning bular uchun ajratilgan maxsus bo‘limlariga yozib qo‘yiladi. Xronometrajni o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rib bo‘linganidan keyin xronokarta bo‘yicha operatsiya elementlarini bajarishga ketadigan ish vaqti sarfini kuzatishga va o‘lchashga kirishiladi. Xronometraj o‘tkazishga kirishishdan oldin ish shunday tashkil qilingan bo‘lishi kerakki, bunda xodim hamma zarur narsalar bilan ta’minlangan, ish joyida tartib o‘rnatilgan, asbob-uskunalar, xom ashyolar xodimga yaqin va qulay yerga qo‘yilgan, jihoz shay qilib qo‘yilgan, moylangan, moslamalar va asbob-uskunalar mustahkamlab qo‘yilgan, sifat jihatidan texnikaviy talablarga javob beradigan bo‘lishi kerak. Kuzatuvchi xronometrajni xronokartada kuzatuvni boshlash belgisi qo‘yilgan vaqtdan boshlaydi. U qayd qilish (fiksaj) nuqtasini fahmlash, sekundomerga qarab vaqt sarfini sanash, ularni xronokartaga yozib borish bilangina cheklanmasdan, balki xodim operatsiyaning mazkur elementini qanday bajarayotganini ham kuzatib borishi kerak. Buning uchun xronokartada maxsus bo‘lim bo‘lib, u yerga operatsiyaning qanday elementida, kuzatuvning qaysi tartib raqamida mazkur operatsiya uchun belgilangan mazmundan chekinish bo‘lishini va u nimadan iborat ekanligi yoziladi. Operatsiyaning barcha elementlari joriy vaqt usulida xronometraj qilinganda kuzatuvchi joriy vaqtni qayd qilar ekan, u ish jarayonida uchraydigan tanaffusning boshlanishi va tugashi paytini, bu tanaffus kuzatilayotgan operatsiyaning qaysi elementi bajarilayotganda sodir bo‘lganligini, kuzatuvning qaysi tartib raqamiga tegishli ekanligini, shuningdek, uning sabablarini ko‘rsatishi kerak. Xodimlar xronometrajga ongli ravishda ishlash bilan javob berishlari uchun ularga xronometraj nima ekanligini, nima maqsadda va qanday qilib o‘tkazilishini tushuntirish kerak. Misolimizda xronometraj o‘tkazishni tashkil etish uchun tanlangan operatsiya «Xarid qilingan, poyabzalni mijozga topshirish». Xronometraj o‘tkazish uchun maxsus kuzatuv varaqasi – xronokartadan foydalaniladi. Uning ichki tomoni 19-jadvalda aks ettirilgan. Xronometrajni o‘tkazishni tashkil etish uchun mo‘ljallangan operatsiya elementlarining ro‘yxati va ularga muvofiq yozib olish, qayd qilish (fiksaj) nuqtalari xronokartaning bular uchun ajratilgan maxsus bo‘limlariga yozib qo‘yiladi. Xronometrajni o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rib bo‘linganidan keyin xronokarta bo‘yicha operatsiya elementlarini bajarishga ketadigan ish vaqti sarfini kuzatishga va o‘lchashga kirishiladi. Xronometraj o‘tkazishga kirishishdan oldin ish shunday tashkil qilingan bo‘lishi kerakki, bunda xodim hamma zarur narsalar bilan ta’minlangan, ish joyida tartib o‘rnatilgan, asbob-uskunalar, xom ashyolar xodimga yaqin va qulay yerga qo‘yilgan, jihoz shay qilib qo‘yilgan, moylangan, moslamalar va asbob-uskunalar mustahkamlab qo‘yilgan, sifat jihatidan texnikaviy talablarga javob beradigan bo‘lishi kerak. Kuzatuvchi xronometrajni xronokartada kuzatuvni boshlash belgisi qo‘yilgan vaqtdan boshlaydi. U qayd qilish (fiksaj) nuqtasini fahmlash, sekundomerga qarab vaqt sarfini sanash, ularni xronokartaga yozib borish bilangina cheklanmasdan, balki xodim operatsiyaning mazkur elementini qanday bajarayotganini ham kuzatib borishi kerak. Buning uchun xronokartada maxsus bo‘lim bo‘lib, u yerga operatsiyaning qanday elementida, kuzatuvning qaysi tartib raqamida mazkur operatsiya uchun belgilangan mazmundan chekinish bo‘lishini va u nimadan iborat ekanligi yoziladi. Operatsiyaning barcha elementlari joriy vaqt usulida xronometraj qilinganda kuzatuvchi joriy vaqtni qayd qilar ekan, u ish jarayonida uchraydigan tanaffusning boshlanishi va tugashi paytini, bu tanaffus kuzatilayotgan operatsiyaning qaysi elementi bajarilayotganda sodir bo‘lganligini, kuzatuvning qaysi tartib raqamiga tegishli ekanligini, shuningdek, uning sabablarini ko‘rsatishi kerak. Xronometrajni o‘tkazish natijasida operatsiyaning har bir elementi qancha davom etishini ko‘rsatuvchi qator miqdor o‘lchovlari hosil bo‘ladi, buni xronometraj kuzatuvlarida xronoryad (xronoqatorlar) deb ataladi. Xronometraj o‘tkazib bo‘lingandan keyin, xronokartadagi ma’lumotlarga ishlov beriladi va dastlab operatsiyaning har bir elementiga ketgan vaqt sarfi davomiyligi aniqlanadi. Misolimizda birinchi xronoqatordagi birinchi elemetning vaqt sarfi miqdori 24 sekundga, ya’ni joriy vaqt miqdoriga teng. Ikkinchi xronoqatordagi ikkinchi elementning vaqt sarfi miqdori (37-24) 13 sekundga, uchinchi qatordagi uchinchi elementning vaqt sarfi miqdori esa (2-12-37)95 sekundga teng va h.k.lar. Kuzatilgan operatsiyaning xronoqatordagi hamma elementlar vaqt sarfi miqdorlari aniqlangandan keyin, xronometraj o‘tkazish natijasida vujudga kelgan yaroqli va yaroqsiz kuzatuvlar sonlari aniqlanib, har bir elementning xronoqatordagi yaroqli kuzatuvlar miqdorlari yoziladi. Agar har bir xronoqatordagi elementlar o‘zlarining vaqt miqdorlari bilan bir-birlaridan katta farq qilsalar(maksimal yoki minimal vaqt sarfi miqdorlari bo‘yicha), unda, bunday kuzatuvlar yaroqsiz, deb topiladi. Ular doira ichiga olinib, keyinchalik bo‘ladigan hisob-kitoblarda qatnashmaydilar. Misolimizda ikkinchi xronoqatordagi uchinchi va oltinchi kuzatuvlar, yaroqsiz kuzatuvlar, deb topiladi. Shuning uchun ikkinchi xronoqatordagi yaroqli kuzatuvlar soni ustuniga «8» raqami, qolgan (birinchi, uchinchi, to‘rtinchi va beshinchi xronoqatorlarda) yaroqli elementlar soni ustunlariga 10 raqamlari yoziladi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, har qanday xronoqatorda operatsiya mazkur elementining davom etishida tafovutlar bo‘ladi, ya’ni sarflanadigan minutlar yoki sekundlar miqdori bir xil bo‘lavermaydi. Buning sabablari ko‘p. Ulardan eng asosiylari quyidagilardir: birinchidan, tanlangan operatsiya elementlariga sarflanadigan vaqt miqdoridagi tafovutlar ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish jarayonida ob’ektiv yoki sub’ektiv sabablarga ko‘ra yuz beradi. Masalan, xodim operatsiya elementlarini bajarayotganda o‘z harakatini bir qadar susaytirishi yoki tezlashtirishi, boshqa narsaga bir lahza bo‘lmasada, alaxsib qolishi mumkin. Bu hol operatsiya elementi uchun sarflanadigan vaqt miqdorida tafovutlar bo‘lishiga olib keladi. Operatsiya elementlariga sarflar miqdori (xronoqatorda minut yoki sekund ko‘rsatgichlari) bir-biridan uncha katta farq qilmasdan davom etsa, uning qatori ham Xronometrajni o‘tkazish natijasida operatsiyaning har bir elementi qancha davom etishini ko‘rsatuvchi qator miqdor o‘lchovlari hosil bo‘ladi, buni xronometraj kuzatuvlarida xronoryad (xronoqatorlar) deb ataladi. Xronometraj o‘tkazib bo‘lingandan keyin, xronokartadagi ma’lumotlarga ishlov beriladi va dastlab operatsiyaning har bir elementiga ketgan vaqt sarfi davomiyligi aniqlanadi. Misolimizda birinchi xronoqatordagi birinchi elemetning vaqt sarfi miqdori 24 sekundga, ya’ni joriy vaqt miqdoriga teng. Ikkinchi xronoqatordagi ikkinchi elementning vaqt sarfi miqdori (37-24) 13 sekundga, uchinchi qatordagi uchinchi elementning vaqt sarfi miqdori esa (2-12-37)95 sekundga teng va h.k.lar. Kuzatilgan operatsiyaning xronoqatordagi hamma elementlar vaqt sarfi miqdorlari aniqlangandan keyin, xronometraj o‘tkazish natijasida vujudga kelgan yaroqli va yaroqsiz kuzatuvlar sonlari aniqlanib, har bir elementning xronoqatordagi yaroqli kuzatuvlar miqdorlari yoziladi. Agar har bir xronoqatordagi elementlar o‘zlarining vaqt miqdorlari bilan bir-birlaridan katta farq qilsalar(maksimal yoki minimal vaqt sarfi miqdorlari bo‘yicha), unda, bunday kuzatuvlar yaroqsiz, deb topiladi. Ular doira ichiga olinib, keyinchalik bo‘ladigan hisob-kitoblarda qatnashmaydilar. Misolimizda ikkinchi xronoqatordagi uchinchi va oltinchi kuzatuvlar, yaroqsiz kuzatuvlar, deb topiladi. Shuning uchun ikkinchi xronoqatordagi yaroqli kuzatuvlar soni ustuniga «8» raqami, qolgan (birinchi, uchinchi, to‘rtinchi va beshinchi xronoqatorlarda) yaroqli elementlar soni ustunlariga 10 raqamlari yoziladi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, har qanday xronoqatorda operatsiya mazkur elementining davom etishida tafovutlar bo‘ladi, ya’ni sarflanadigan minutlar yoki sekundlar miqdori bir xil bo‘lavermaydi. Buning sabablari ko‘p. Ulardan eng asosiylari quyidagilardir: birinchidan, tanlangan operatsiya elementlariga sarflanadigan vaqt miqdoridagi tafovutlar ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish jarayonida ob’ektiv yoki sub’ektiv sabablarga ko‘ra yuz beradi. Masalan, xodim operatsiya elementlarini bajarayotganda o‘z harakatini bir qadar susaytirishi yoki tezlashtirishi, boshqa narsaga bir lahza bo‘lmasada, alaxsib qolishi mumkin. Bu hol operatsiya elementi uchun sarflanadigan vaqt miqdorida tafovutlar bo‘lishiga olib keladi. Operatsiya elementlariga sarflar miqdori (xronoqatorda minut yoki sekund ko‘rsatgichlari) bir-biridan uncha katta farq qilmasdan davom etsa, uning qatori ham deyarli bir tekis bo‘ladi. Bunday tekislik, yuqorida qayd qilinganidek, xronoqatorlarning barqarorligini ko‘rsatadi. Ikkinchidan, xronoqatorlarda elementlarning davom etishida notekis tafovutlar ham bo‘ladi. Bu hol operatsiya elementlarini bajarishda xodimning keskin alaxsirashi, yonidagi xodim bilan gaplashib qolishi, ishlatiladigan mehnat qurollarini o‘z joyiga va tartib bilan qo‘ymasligi, to‘satdan tushirib yuborishi va ba’zi tashkiliy- texnik kamchiliklar natijasida ro‘y beradi. Xronkartadagi mazkur operatsiyani bajarish borasida yuz bergan bunday kamchiliklar natijasida ortiqcha sarflangan vaqtlar xronoqatorlarda yuqorida qayd qilganimizdek, maxsus belgilanadi va operatsiyaning shu elementi uchun sarflangan o‘rtacha vaqt hisob-kitobiga kiritilmaydi. Va nihoyat, uchinchidan, kuzatuvchining xatosi natijasida, ya’ni har bir elementni boshlanishidagi yoki tugallanganligidagi joriy vaqtlar noto‘g‘ri ko‘rsatilgan bo‘lishi mumkin. Yaroqli kuzatuvlar miqdori aniqlanib bo‘lgandan keyin, har bir xronoqator uchun vaqt sarflarining davomiyligi yig‘indisi aniqlanadi. Birinchi xronoqatorning vaqt sarfi davomiylik yig‘indisi (24Q25Q28Q27Q24Q23Q26Q30Q30Q32)q259 sekundga teng. qolgan xronoqatorlarning vaqt sarflari davomiyligi yig‘indilari ham xuddi yuqorida ko‘rsatilgan tartibda aniqlanadi. Xronokartaning o‘rtacha davomiylik ustunidagi ko‘rsatkichlar har bir elementning «davomiylik yig‘indisi»ni o‘sha elementning «yaroqli kuzatuvlar soni»ga bo‘lish natijasida aniqlanadi. Masalan, operatsiyaning birinchi «mijozdan pattani olib, uni mahkamlash» elementi uchun bu ko‘rsatkich х секундга            24 25 28 27 24 23 26 30 30 32 10 25 9, teng bo‘ladi. Xronokartadagi ma’lumotlarga ishlov berishning navbatdagi bosqichi – bu, tanlangan operatsiyaning har bir elementi uchun xronometraj to‘g‘ri yoki xato o‘tkazilganligini aniqlashdir. Boshqacha qilib aytganda, xronoqatordagi keskin notekis tafovutlar bartaraf qilingandan keyin uning haqiqiy barqarorlik koeffitsienti topiladi. Buning uchun operatsiyaning har bir elementi haqiqiy barqarorlik deyarli bir tekis bo‘ladi. Bunday tekislik, yuqorida qayd qilinganidek, xronoqatorlarning barqarorligini ko‘rsatadi. Ikkinchidan, xronoqatorlarda elementlarning davom etishida notekis tafovutlar ham bo‘ladi. Bu hol operatsiya elementlarini bajarishda xodimning keskin alaxsirashi, yonidagi xodim bilan gaplashib qolishi, ishlatiladigan mehnat qurollarini o‘z joyiga va tartib bilan qo‘ymasligi, to‘satdan tushirib yuborishi va ba’zi tashkiliy- texnik kamchiliklar natijasida ro‘y beradi. Xronkartadagi mazkur operatsiyani bajarish borasida yuz bergan bunday kamchiliklar natijasida ortiqcha sarflangan vaqtlar xronoqatorlarda yuqorida qayd qilganimizdek, maxsus belgilanadi va operatsiyaning shu elementi uchun sarflangan o‘rtacha vaqt hisob-kitobiga kiritilmaydi. Va nihoyat, uchinchidan, kuzatuvchining xatosi natijasida, ya’ni har bir elementni boshlanishidagi yoki tugallanganligidagi joriy vaqtlar noto‘g‘ri ko‘rsatilgan bo‘lishi mumkin. Yaroqli kuzatuvlar miqdori aniqlanib bo‘lgandan keyin, har bir xronoqator uchun vaqt sarflarining davomiyligi yig‘indisi aniqlanadi. Birinchi xronoqatorning vaqt sarfi davomiylik yig‘indisi (24Q25Q28Q27Q24Q23Q26Q30Q30Q32)q259 sekundga teng. qolgan xronoqatorlarning vaqt sarflari davomiyligi yig‘indilari ham xuddi yuqorida ko‘rsatilgan tartibda aniqlanadi. Xronokartaning o‘rtacha davomiylik ustunidagi ko‘rsatkichlar har bir elementning «davomiylik yig‘indisi»ni o‘sha elementning «yaroqli kuzatuvlar soni»ga bo‘lish natijasida aniqlanadi. Masalan, operatsiyaning birinchi «mijozdan pattani olib, uni mahkamlash» elementi uchun bu ko‘rsatkich х секундга            24 25 28 27 24 23 26 30 30 32 10 25 9, teng bo‘ladi. Xronokartadagi ma’lumotlarga ishlov berishning navbatdagi bosqichi – bu, tanlangan operatsiyaning har bir elementi uchun xronometraj to‘g‘ri yoki xato o‘tkazilganligini aniqlashdir. Boshqacha qilib aytganda, xronoqatordagi keskin notekis tafovutlar bartaraf qilingandan keyin uning haqiqiy barqarorlik koeffitsienti topiladi. Buning uchun operatsiyaning har bir elementi haqiqiy barqarorlik koeffitsientining o‘sha elementdagi maksimal vaqt davomiyligini minimal vaqt davomiyligiga bo‘lish natijasida topiladi. Bunda xato deb topilgan elementlar qatnashmaydi. Masalan, operatsiyaning “mijozdan pattani olib, uni mahkamlash” elementining haqiqiy barqarorlik koeffitsienti ( : ) , 3223  136 ga teng. Hamma elementlar uchun shu tartibda aniqlangan haqiqiy barqarorlik koeffitsientlari, o‘sha elementlar uchun oldindan tayyor berilgan, normalashtirilgan barqarorlik koeffitsientlari bilan taqqoslab ko‘riladi. Bunda qaysi elementning haqiqiy barqarorlik koeffitsienti normalashtirilganiga teng yoki undan kichik bo‘lsa, o‘sha element bo‘yicha xronoqator barqaror va xronometraj to‘g‘ri o‘tkazilgan, deb topiladi. Agarda operatsiyaning biron elementi bo‘yicha haqiqiy barqarorlik koeffitsienti normalashtirilganidan katta bo‘lsa, o‘sha element bo‘yicha xronometraj xato o‘tkazilgan, deb hisoblanadi. Bunday holda, o‘sha element uchun qaytadan ikkinchi marta haqiqiy barqarorlik koeffitsienti aniqlanadi. Buning uchun o‘sha elementdagi keyingi (ikkinchi) maksimal davomiylikni dastlabki minimal davomiylikka yoki dastlabki maksimal davomiylikni keyingi minimal davomiylikka (yaxshisi, birinchi variantni qo‘llagan ma’qul) bo‘lish natijasida ikkinchi haqiqiy barqarorlik koeffitsienti aniqlanadi. Ikkinchi marta aniqlangan barqarorlik koeffitsienti normalashtirilgan barqarorlik koeffitsientidan kichkina yoki unga teng bo‘lsa, xronometraj o‘sha element(xronoqator) bo‘yicha to‘g‘ri o‘tkazilgan hisoblanadi. Moboda, ikkinchi marta aniqlangan o‘sha haqiqiy barqarorlik koeffitsienti normalashtirilgan barqarorlik koeffitsientidan yana katta bo‘lsa, unda o‘sha element bo‘yicha xronometraj xato o‘tkazilgan, deb topiladi. Bunday elementlarning vaqt sarflari xronometrajni qaytadan o‘tkazish orqali kuzatiladi va o‘rganiladi. Bunday holda xronometrajning tanlab o‘tkazish usuli qo‘llaniladi va operatsiyaning o‘sha elementlaridan har biri uchun ikkitadan, ya’ni boshlanish va tugallanish fiksaj nuqtalari aniqlanadi. Har bir xronoqator uchun barqarorlik koeffitsientlari xronometrajning hamma turlari (uzluksiz, uzlukli va siklli) bo‘yicha aniqlanishi shart. Xronoqatorning normalashtirilgan barqarorlik koeffitsienti kuzatilayotgan ish(operatsiya) elementining vaqt sarfi miqdoriga va ishlab chiqarish turlariga (tiplariga) bog‘liqligini inobatga olgan holda oldindan hisoblab qo‘yilgan bo‘ladi (20-jadvalga qarang). koeffitsientining o‘sha elementdagi maksimal vaqt davomiyligini minimal vaqt davomiyligiga bo‘lish natijasida topiladi. Bunda xato deb topilgan elementlar qatnashmaydi. Masalan, operatsiyaning “mijozdan pattani olib, uni mahkamlash” elementining haqiqiy barqarorlik koeffitsienti ( : ) , 3223  136 ga teng. Hamma elementlar uchun shu tartibda aniqlangan haqiqiy barqarorlik koeffitsientlari, o‘sha elementlar uchun oldindan tayyor berilgan, normalashtirilgan barqarorlik koeffitsientlari bilan taqqoslab ko‘riladi. Bunda qaysi elementning haqiqiy barqarorlik koeffitsienti normalashtirilganiga teng yoki undan kichik bo‘lsa, o‘sha element bo‘yicha xronoqator barqaror va xronometraj to‘g‘ri o‘tkazilgan, deb topiladi. Agarda operatsiyaning biron elementi bo‘yicha haqiqiy barqarorlik koeffitsienti normalashtirilganidan katta bo‘lsa, o‘sha element bo‘yicha xronometraj xato o‘tkazilgan, deb hisoblanadi. Bunday holda, o‘sha element uchun qaytadan ikkinchi marta haqiqiy barqarorlik koeffitsienti aniqlanadi. Buning uchun o‘sha elementdagi keyingi (ikkinchi) maksimal davomiylikni dastlabki minimal davomiylikka yoki dastlabki maksimal davomiylikni keyingi minimal davomiylikka (yaxshisi, birinchi variantni qo‘llagan ma’qul) bo‘lish natijasida ikkinchi haqiqiy barqarorlik koeffitsienti aniqlanadi. Ikkinchi marta aniqlangan barqarorlik koeffitsienti normalashtirilgan barqarorlik koeffitsientidan kichkina yoki unga teng bo‘lsa, xronometraj o‘sha element(xronoqator) bo‘yicha to‘g‘ri o‘tkazilgan hisoblanadi. Moboda, ikkinchi marta aniqlangan o‘sha haqiqiy barqarorlik koeffitsienti normalashtirilgan barqarorlik koeffitsientidan yana katta bo‘lsa, unda o‘sha element bo‘yicha xronometraj xato o‘tkazilgan, deb topiladi. Bunday elementlarning vaqt sarflari xronometrajni qaytadan o‘tkazish orqali kuzatiladi va o‘rganiladi. Bunday holda xronometrajning tanlab o‘tkazish usuli qo‘llaniladi va operatsiyaning o‘sha elementlaridan har biri uchun ikkitadan, ya’ni boshlanish va tugallanish fiksaj nuqtalari aniqlanadi. Har bir xronoqator uchun barqarorlik koeffitsientlari xronometrajning hamma turlari (uzluksiz, uzlukli va siklli) bo‘yicha aniqlanishi shart. Xronoqatorning normalashtirilgan barqarorlik koeffitsienti kuzatilayotgan ish(operatsiya) elementining vaqt sarfi miqdoriga va ishlab chiqarish turlariga (tiplariga) bog‘liqligini inobatga olgan holda oldindan hisoblab qo‘yilgan bo‘ladi (20-jadvalga qarang). 20- jadval Xronoqatorlarning normalashtirilgan barqarorlik koeffitsientlari Xronoqatorning normalashtirilgan barqarorlik koeffitsienti Ishlab chiqarish turlari(tiplari) va kuzatilayotgan elementning vaqt sarfi miqdori,sek mashina bilan bajarilganda mashina-qo‘l bilan bajarilganda jihozni ishlash jarayoni kuzatilganda qo‘l kuchi bilan bajarilganda Ommaviy:   10 10 1,2 1,1 1,5 1,2 1,5 1,3 2,0 1,5 Yirik seriyali: :   10 10 1,2 1,1 1,6 1,3 1,8 1,5 2,3 1,7 Seriyali: 10 10   1,2 1,1 2,0 1,6 2,0 1,8 2,5 2,3 Kichik seriyali va yakka ishlab chiqarish 1,2 2,0 2,5 3,0 Nihoyat, operatsiyadagi har bir elementning o‘rtacha davomiylik vaqt sarflarining yig‘indisi tanlangan operatsiyani bajarishga sarflangan operativ vaqt miqdorini beradi. Misolimizda tanlangan operatsiyaning haqiqiy operativ vaqt miqdori (25,9Q12,0Q93,5Q8,2Q24,3)q164,1 sekund yoki 2 minut, 44,1 sekundga teng. Xronometrajni o‘tkazish natijasida olingan ma’lumotlar tahlilini tashkil etishda tanlangan operatsiyaning har bir elementi vaqt sarfiga ta’sir etuvchi omillarni xronokartada to‘g‘ri belgilash va ko‘rsatish juda katta ahamiyat kasb etadi. Bu turdagi omillar nafaqat operatsiyaning o‘ziga, balki, uning asosiy tarkibini tashkil etuvchi usul, harakat, qimirlash kabi elementlariga ham har xil ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, operatsiyaning elementi hisoblangan «Ishlov beriladigan qismni olish va 20- jadval Xronoqatorlarning normalashtirilgan barqarorlik koeffitsientlari Xronoqatorning normalashtirilgan barqarorlik koeffitsienti Ishlab chiqarish turlari(tiplari) va kuzatilayotgan elementning vaqt sarfi miqdori,sek mashina bilan bajarilganda mashina-qo‘l bilan bajarilganda jihozni ishlash jarayoni kuzatilganda qo‘l kuchi bilan bajarilganda Ommaviy:   10 10 1,2 1,1 1,5 1,2 1,5 1,3 2,0 1,5 Yirik seriyali: :   10 10 1,2 1,1 1,6 1,3 1,8 1,5 2,3 1,7 Seriyali: 10 10   1,2 1,1 2,0 1,6 2,0 1,8 2,5 2,3 Kichik seriyali va yakka ishlab chiqarish 1,2 2,0 2,5 3,0 Nihoyat, operatsiyadagi har bir elementning o‘rtacha davomiylik vaqt sarflarining yig‘indisi tanlangan operatsiyani bajarishga sarflangan operativ vaqt miqdorini beradi. Misolimizda tanlangan operatsiyaning haqiqiy operativ vaqt miqdori (25,9Q12,0Q93,5Q8,2Q24,3)q164,1 sekund yoki 2 minut, 44,1 sekundga teng. Xronometrajni o‘tkazish natijasida olingan ma’lumotlar tahlilini tashkil etishda tanlangan operatsiyaning har bir elementi vaqt sarfiga ta’sir etuvchi omillarni xronokartada to‘g‘ri belgilash va ko‘rsatish juda katta ahamiyat kasb etadi. Bu turdagi omillar nafaqat operatsiyaning o‘ziga, balki, uning asosiy tarkibini tashkil etuvchi usul, harakat, qimirlash kabi elementlariga ham har xil ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, operatsiyaning elementi hisoblangan «Ishlov beriladigan qismni olish va uni jihozga o‘rnatish» elementining vaqt sarfiga ta’sir etuvchi yetakchi omili bo‘lib ishlov beriladigan qismining og‘irligi hisoblanadi. Yoki bo‘lmasa, xodimning jihozdan jihozga xizmat ko‘rsatish uchun o‘tishiga o‘rnatilgan jihozlar o‘rtasidagi masofa asosiy omil sanaladi. Ish vaqti fotografiyasi, ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish jarayonlarining fotografiyasi bilan xronometraj o‘rtasida ko‘p umumiy jihatlar bor. Shu bilan bir qatorda ularning farq qiladigan tomonlari ham bir qancha. Bu 21-jadvalda aks ettirilgan. 21-jadval Ish vaqti sarflarini kuzatishda qo‘llanadigan har xil turdagi uslublarning eng muhim farqlari Ajratib turadigan belgilari Kuzati sh uslubi Kuzatuv ob’ekti Vaqt Mashina vaqtini o‘rganis h Ish tarkibin ing doimiyl igi Ishnin g takrorl anishi Ishning davom etish muddati Kuzatish ning boshlanis h momenti Hisoblan gan vaqtning to‘g‘rilig i Ish vaqti fotogra fiyasi Ish kuni yoki uning bir qismi Ish vaqtini ng hamma turlari O‘rganil adi Shart emas Har qanday Har qanday Odatda, ish kuni boshida Odatda 1min.ga cha Ish(ishl ab chiqari sh) jarayon i fotogra fiyasi Ish(ishla b chiqaris h) jarayon i Bu ham Bu ham Bu ham Bu ham Odatda kattaroq Ish(ishla b chiqarish jarayonin ing) boshlanis hida Bu ham uni jihozga o‘rnatish» elementining vaqt sarfiga ta’sir etuvchi yetakchi omili bo‘lib ishlov beriladigan qismining og‘irligi hisoblanadi. Yoki bo‘lmasa, xodimning jihozdan jihozga xizmat ko‘rsatish uchun o‘tishiga o‘rnatilgan jihozlar o‘rtasidagi masofa asosiy omil sanaladi. Ish vaqti fotografiyasi, ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish jarayonlarining fotografiyasi bilan xronometraj o‘rtasida ko‘p umumiy jihatlar bor. Shu bilan bir qatorda ularning farq qiladigan tomonlari ham bir qancha. Bu 21-jadvalda aks ettirilgan. 21-jadval Ish vaqti sarflarini kuzatishda qo‘llanadigan har xil turdagi uslublarning eng muhim farqlari Ajratib turadigan belgilari Kuzati sh uslubi Kuzatuv ob’ekti Vaqt Mashina vaqtini o‘rganis h Ish tarkibin ing doimiyl igi Ishnin g takrorl anishi Ishning davom etish muddati Kuzatish ning boshlanis h momenti Hisoblan gan vaqtning to‘g‘rilig i Ish vaqti fotogra fiyasi Ish kuni yoki uning bir qismi Ish vaqtini ng hamma turlari O‘rganil adi Shart emas Har qanday Har qanday Odatda, ish kuni boshida Odatda 1min.ga cha Ish(ishl ab chiqari sh) jarayon i fotogra fiyasi Ish(ishla b chiqaris h) jarayon i Bu ham Bu ham Bu ham Bu ham Odatda kattaroq Ish(ishla b chiqarish jarayonin ing) boshlanis hida Bu ham Xrono metraj Opreatsi ya, usul, harakat Asosiy va yordam chi ish vaqti O‘rganil- maydi Shart Tez- tez Nisbatan qisqa Ish kunini xohlanga n vaqtida Odatda 1 sek.gach a Yuqorida berilgan misolimizda tanlangan operatsiyaning barcha elementlari davom etishining operativ vaqt miqdori yig‘indisi (164,1 sekund yoki 2,44 minut) operativ vaqtni (OP) bildiradi. Bundan keyin vaqt normasini belgilashni hisob-kitob qilish uchun amaldagi mehnat normativlariga asoslanib tayyorgarlik – yakunlovchi vaqt (TYa), ish joyiga xizmat ko‘rsatish(IJXK), dam olish va shaxsiy ehtiyojlar uchun sarflanadigan tanaffus (DOShE) vaqtlarini qo‘shish kerak. Xrono metraj Opreatsi ya, usul, harakat Asosiy va yordam chi ish vaqti O‘rganil- maydi Shart Tez- tez Nisbatan qisqa Ish kunini xohlanga n vaqtida Odatda 1 sek.gach a Yuqorida berilgan misolimizda tanlangan operatsiyaning barcha elementlari davom etishining operativ vaqt miqdori yig‘indisi (164,1 sekund yoki 2,44 minut) operativ vaqtni (OP) bildiradi. Bundan keyin vaqt normasini belgilashni hisob-kitob qilish uchun amaldagi mehnat normativlariga asoslanib tayyorgarlik – yakunlovchi vaqt (TYa), ish joyiga xizmat ko‘rsatish(IJXK), dam olish va shaxsiy ehtiyojlar uchun sarflanadigan tanaffus (DOShE) vaqtlarini qo‘shish kerak.