O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI “MANBASHUNOSLIK VA ARXIVSHUNOSLIK” KAFEDRASI “TARIXSHUNOSLIK VA MANBASHUNOSLIK” FANIDAN XOJA SAMANDAR TERMIZIY “DASTUR UL-MULUK” ASARI MANBA SIFATIDA Toshkent-2023 REJA: Kirish……………...................................................................................................3 I-BOB. XOJA SAMANDAR TERMIZIYNING TARIX FANIDA TUTGAN O‘RNI VA ROLI.................................................................................................5-14 I.1. Xoja Samandar Termiziy hayoti va olib borgan faoliyati...............................5-7 I.2. “Dastur ul-muluk” asarining tuzilish tarkibi va saqlangan nusxalari..….....8-14 II-BOB. “DASTUR UL-MULK” – XVII ASR BUXORO XONLIGI TARIXINI YORITUVCHI MANBA SIFATIDA…….…...................................................15-23 II.1.«Dastur ul-muluk» asarining mazmuni.....................................................13-20 II.2.«Dastur ul-muluk» asarida Buxoro xonligining ijtimoiy-siyosiy hayoti yoritilishi…………………………………………………………………........21-23 Xulosa................................................................................................................24-25 Foydalanilgan adabiyotlar.......................................................................................26 KIRISh Kurs ishining dolzarbligi. Istiqlolimiz sharofati tufayli yosh avlodni tarbiyalashdek muhim ishlarni avlodni tarbiyalashdek, g‘oyaviy-mafkuraviy dunyoqarashlarini shakllantirish ya’ni har tomonlama yetuk, barkamol shaxs qilib tarbiyalashdek muhim va sharafli vazifalarni bajarishda xonliklar davrida yaratilgan manbalarni haqqoniy o‘rganish bosh maqsad qilib olindi. Markaziy Osiyo tarixida Buxoro xonligining XVII asrdagi ijtimoiy-siyosiy ahvolini, shuningdek, Buxoro bilan Xiva xonliklari o‘rtasidagi siyosiy munosabatlarni chuqurroq o‘rganishda “Dastur ul-muluk” asarining tarixiy manba sifatidagi ahamiyatini aniqlash dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Ushbu mavzuga jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi ehtiyojlari yuzasidan murojaat qilishning dolzarbligi – ayni shu vaqtda aynan shu mavzuga murojaat etishning sabablarini qisqacha yoritish, jamiyatning bugungi kundagi holatining mazkur mavzuni tadqiq qilishni g‘oyat zarur qilib qo‘ygan o‘ziga xos xususiyatlarini tavsiflab berish. Ushbu mavzuga fanning ichki ehtiyojlari yuzasidan murojaat qilishning dolzarbligi – nima uchun bu mavzuning ayni shu vaqtda bunchalik dolzarb bo‘lib qolganligi, uning shu tarzda ochib berilishiga ilgari nima xalaqit qilganligini izohlash, unga murojaat qilishning fan rivojining dinamikasi, bu muammo bo‘yicha yangi axborotlarning to‘planib qolganligi, mavjud tadqiqotlarda uning yetarli darajada ishlab chiqilmaganligi, muammoni yangicha talqinda, tadqiqotning yangi uslublari va uslubiyotlaridan foydalanib o‘rganish zarurligi bilan bog‘liq ekanligini ko‘rsatish. Shu bilan bir qatorda XVII-XVII asrlarda Buxoro xonligining shaharlari, iqtisodiyoti, aholi sharoitlari, savdo munosabatlari kabi jarayonlarni to‘g‘ri o‘rganishni taqazo etadi. Kurs ishining maqsad va vazifalari. “Dastur ul-muluk” asari Orta Osiyoning XVII asr adabiyotining qiziqarli boyligi hisoblanadi. Ammo u nafaqat etika-didaktik adabiyotining asari sifatida, balki Buxoro xonligining XVII asr so‘nggi choragidagi muhim voqealar o‘z aksini topgan tarixiy manba sifatida ham ahamiyatga egaligini aniqlash lozim. Xoja Samandarning “Dastur ul-muluk” asarining tarixiy qismi biz uchun ikki munosabatlarda muhim: bir tomondan, unda boshqa manbalardagi ma’lumotlarni to‘ldiruvchi O‘rta Osiyoning XVII asr oxiri tarixi bo‘yicha qimmatli ma’lumotlar mavjud bo‘lsa, ikkinchi tomondan, unda o‘sha davr Buxoro aholisining turmush tarzi hamda urf-odatini yorituvchi asl faktlar keltirib o‘tiladi. Kurs ishining obyekti va predmeti. Tadqiqotning tarixiy manbasini Buxoro xonligidagi Ashtarxoniylar sulolasi davrini yoritish tashkil etadi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Akademiklardan G. Zaleman birinchi bo‘lib Kun to‘plamidagi qo‘lyozmalar ro‘yxatini nashr qilganida “Dastur ul-muluk” asarini qayd etdi. Olima M.Salohitdinovaning so‘zlariga ko‘ra, bu asar tadqiqiotchilarni SSSR FA sharqshunoslik institutining fors va tojik qo‘lyozmalari qisqa katalogini tuzish vaqtida qiziqtiradi, chunki asarning uchdan ikki qismini tarixiy mazmundagi ma’lumotlar tashkil etadi. 1964-yil eron filologiyasi bo‘yicha IV Butunittifoq ilmiy konferensiyasida “O‘rta Osiyo tarixi bo‘yicha yangi manba” mavzusida ma’ruza o‘qildi. Ushbu ma’ruzada “Dastur ul-muluk”ning muallifi haqida qisqa ma’lumotlar berilib, asarning tarixiy manba ekanligini tushuntirishga harakat qilindi. M.Salohitdinova 1971-yili “Dastur ul-muluk” asarining forsiy matnining ruscha tarjimasini zarur izohlar bilan chop etdi1. Asarning o‘zbekcha nashri 1997-yili Jabbor Esonov tomondan amalga oshirildi2. Shu o‘rinda 1990-yilda Dushanbening “Adib” nashriyotida Samandar Termiziyning “Dastur ul-muluk” asarining (nashrga tayyorlovchi, qisqacha muqaddima va izohli lug‘atlar muallifi S.Halimov) qisqartirilgan matni bosildi3. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Tadqiqot kirish, 2 bob va 4 paragraf, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. 1 Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. Salohiddinova M. A.ning fors tilidan qadimgi qo'lyozma faksimilesi. M.: «Nauka», 1971 (rus tilida). 2 Мухаммад Баде ибн Мухаммад Шариф Малехо, Музаккир ул-асхоб, 330-бет. 3 Xoja Samandar Termiziy. “Dastur ul-muluk”.S.Halimovning asar qisqacha muqaddimasi va izohli lug‘ati. D.: «Adib», 1990. I-BOB. XOJA SAMANDAR TERMIZIYNING TARIX FANIDA TUTGAN O‘RNI VA ROLI I.1. Xoja Samandar Termiziy hayoti va olib borgan faoliyati “Dastur ul-muluk”(“Podshohlarga qo‘llanma”) nomli qimmatli asarning muallifi XVII asr tarixchisi Xoja Samandar Termiziy bo‘lib, uning to‘g‘risidagi ma’lumotlar deyarli kam. U haqidagi ma’lumotlar asosan “Dastur ul-muluk”ning o‘zida, shuningdek muallifga zamondosh bo‘lgan mashhur shoirlardan Muhammad Ba’di ibn Muhammad Sharif Samarqandiy Malihning “Muzakkir ul-asxob antologiyasida mavjud. Muallifning haqiqiy ismi so‘nggi vaqtlargacha noma’lumligicha qolgan edi. “Dastur u-muluk” va Malihning “Muzakkir ul-asxob” asarlarida uning faqat taxallusi – Samandar ko‘rsatilgan edi. Bu taxallus unga uning tilining o‘tkirligi, o‘z ishiga jiddiy yondashganidan berilgan bo‘lishi kerak. Faqatgina “Muzakkir ul- asxob” asaridagina Xoja Samandarning asl ismi - Muhammad Baqo berilgan4. Muallif hayotining aniq sanasi hali to‘liq o‘rnatilmagan edi. U uzoq umr ko‘rgan degan asoslar ham bor. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra, Xoja Samandar taxminan 1638-yil Termizda sayyidlar oilasida tavallud topgan bo‘lib, 1740- yilgacha Qumqo‘rg‘onda yashab o‘tgan. Buxoroda madrasa tahsilini olgan. Dastlab Narpayda qozilik qilgan(1660 – 1662-yillar)5. Hayotining birinchi yarmi sayohat qilib yurish bilan kechgan. Malih u haqida shunday yozadi: “U sharq va g‘arb shaharlari bo‘ylab sayohat qilib, taqdirning shirin va achchiq damlarini boshidan kechirgan”. Yana shunday asoslar ham borki, bu davrda muallif darveshona hayot tarzini ham boshidan kechirgan. Keyinchalik esa o‘z hayot tarzini o‘zgartirgan bo‘lishi mumkin. Xoja Samandar uzoq vaqt Qarshi(Nasaf)da yashagan bo‘lishi kerak. Yo‘l- yo‘lakay shuni ham ta’kidlab o‘tish lozimki, muallifimiz to‘g‘risida yozayotgan Malih 1100/1688 – 89-yili uni Nasafiy deb ataydi. Bu yerda u ikki bor Qarshi raisi 4 Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. Salohiddinova M. A.ning fors tilidan qadimgi qo'lyozma faksimilesi. M.: «Nauka», 1971 (rus tilida).10-bet. 5 Madraimov A., Fuzailova G. Manbashunoslik. Darslik. T.: O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2008.78-bet. lavozimiga tayinlangan. Malihning so‘zlariga ko‘ra, u “rayosat panoh” faxriy unvoniga ega bo‘lgan6. 1670-yillarda Buxoroga qaytib, Ashtarxoniylardan Abdulazizxon(1055 – 1091/1645 – 1680) saroyida tarixchi (voqeanavis) lavozimida ishlagan. U Abdulazizxonning Buxoroga kirib kelgan xorazmiylarga qarshi yurishida ishtirok etgan. Xoja Samandar Subhonqulixon(1091 – 1114/1680 – 1702)ning Balxga 1097/1685, 1104/1693 va 1107/1695-yillarda amalga oshirgan uchta yurishining ishtirokchisi bo‘lgan. Shuningdek, Xoja Samandar elchilik vazifasini ham amalga oshirgan. U Subhonqulixon tomonidan Samarqandning isyonkor hukmdori Xo‘jaquli bilan uni xon bilan yarashishga ko‘ndirish maqsadida muzokaralar olib borish uchun ikki marta vakil qilib yuborilgan edi. Bularning barchasi haqida muallifning shaxsan o‘zidan, uning Balxga 1107/1695-yilgi yurishida ishtirok etishi to‘g‘risida esa Xoja Samandarga zamondosh bo‘lmish Muhammad Amin ibn Muhammad Zamonning “Muhit at-tavorix” nomli tarixiy asaridan bilish mumkin7. Muallifning 1702-yili Qarshiga kelishi uning uchun katta falokat bilan tugagan. Uning so‘zlariga qaraganda, unga qarshi axloqan past, ammo Qarshida juda katta ta’sir kuchiga ega bo‘lgan Avaz xo‘ja degan kishi boshchiligidagi harakat uyushtirilgan edi. Ushbu tuhmat natijasida Xoja Samandardan do‘stlari yuz o‘girishadi; uning Qarshi jamiyatidan uzilishiga va darveshona hayotini eslatuvchi turmush tarzini boshidan kechirishiga to‘g‘ri kelgan. Shu bilan u umrining oxirigacha faqat ilmiy faoliyat bilan shug‘ullanadi. Xoja Samandarning hayoti va ijodida Balxda yashovchi qozi Yusuf mirzo degan kishi katta rol o‘ynagan va muallifimiz u bilan asosan yozishmalar orqali aloqada bo‘lgan. Bu ikki shaxsning xatlari “Dastur ul-muluk”da keltirib o‘tilgan. Xoja Samandar Yusuf mirzoni yuksak faxr bilan tilga oladi. Xoja Samandar Termiziy o‘z davrining keng ma’lumotli kishilari jumlasidan bo‘lgan. Malihning bergan ma’lumotlariga asosan, Xoja Samandar yetuk shoir, 6 O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. VIII tom. T.: O'zbekiston Milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2004.170-bet. 7 Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 3-4-b. yozuvchi va tarixchi olim bo‘lgan, ilohiyot ilmini ham yaxshi bilgan, ko‘p sayohat qilib, nazariy bilimini mustahkamlagan. Uning adabiy faoliyati 1100/1688 – 89- yillarda Qarshida boshlangan. Bizning zamonimizgacha olimning ikki muhim asari yetib kelgan. Bulardan biri “Dastur ul-muluk” va ikkinchisi “Anis ul- fuqaro”(“Faqirlar do‘sti”) nomi bilan mashhur bo‘lib, 1735-yili yozilgan. Malihning so‘zlariga ko‘ra, ”Dastur ul-muluk” Xoja Samandarning ilk yirik asari bo‘lishi mumkin8. Ushbu asar, muallifning so‘zlariga qaraganda, qandaydir yosh odamning iltimosi bilan yozilgan edi. Iltimos esa qandaydir nufuzli kishidan kelib chiqqan, zero muallif uning iltimosiga qarshi chiqa olmagan. Asar Subhonqulixonga bag‘ishlangan. U 1694 – 95-yillarda tuzilgan bo‘lib, unda ushbu yillar voqealari haqidagi hikoyalar mavjud. 8 O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. VIII tom. T.: O'zbekiston Milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2004.171-bet. II.2. “Dastur ul-muluk” asarining tuzilishi va tarkibi 1890-yil sobiq Fanlar Akademiyasining Osiyo muzeyida A. L. Kunning to‘plamlari orasida Xoja Samandar Termiziy asarini o‘z ichiga olgan qo‘lyozma ham mavjud bo‘lgan. K. G. Zaleman birinchi bo‘lib Kun to‘plamidagi qo‘lyozmalar ro‘yxatini nashr qilganida ushbu asarni qayd etdi. Zaleman asar, muallif nomi va vaqtini ham keltirib o‘tdi. O‘shandan keyin asar tadqiqotchilar e’tiborini o‘ziga tortmadi. Sababi asar nomi va tuzilishi (boblar ro‘yxati) uning etika-didaktik mazmundagi asar deb qaralishiga sabab bo‘lgan. M. A. Salohiddinovaning so‘zlariga ko‘ra, bu asar tadqiqiotchilarni SSSR FA sharqshunoslik institutining fors va tojik qo‘lyozmalari qisqa katalogini tuzish vaqtida qiziqtiradi, chunki asarning uchdan ikki qismini tarixiy mazmundagi ma’lumotlar tashkil etadi. 1964-yil Eron filologiyasi bo‘yicha IV Butunittifoq ilmiy konferensiyasida “O‘rta Osiyo tarixi bo‘yicha yangi manba” mavzusida ma’ruza o‘qildi. Ushbu ma’ruzada “Dastur ul-muluk” ning muallifi haqida qisqa ma’lumotlar berilib, asarning tarixiy manba ekanligini tushuntirishga harakat qilindi9. Xojaning “Dastur ul-mulk” asari xorijiy sharqshunoslarning ham tadqiq etish, o‘rganish mavzusiga aylangan. Chunonchi mashhur chex sharqshunos olimasi Irti Bechka: “ XVII asr O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishda Xoja Samandar Termiziyning “Dastur ul-mulk” asari muhim tarixiy manba hisoblanadi”10, - deb yozgan edi. “Dastur ul-muluk” asari O‘rta Osiyoning XVII asr adabiyoti boyligi hisoblanadi. U nafaqat etika-didaktik asar sifatida, balki Buxoro xonligining XVII asr so‘nggi choragidagi muhim voqealar o‘z aksini topgan tarixiy manba sifatida ham ahamiyatlidir. “Dastur ul-muluk”ning kirish qismida berilganidek, muallif bu asarni avvalo 21 bobdan tuzmoqchi bo‘lgan, etika-didaktik mazmundagi 20 bob hamda 9 Мухаммад Баде ибн Мухаммад Шариф Малехо, Музаккир ул-асхоб, 330-бет. 10 Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 5-b. Subhonqulixon boshqaruvi va uning hukmronligining birinchi o‘n yilligi voqealari haqidagi so‘nggi 21-bobni qo‘shmoqchi bo‘ldi. O‘z navbatida muallif mazkur bobni 4 qism (maqola)ga bo‘lmoqchi edi. Keyinchalik yozish davomida Xoja Samandar bir necha marta asarning dastlabki rejasini o‘zgartirdi. Unga yana bir bob – “Ishq- muhabbat haqida” nomli bob qo‘shdi va uni 20-bob sifatida kiritdi. Ko‘zda tutilgan “Olamning o‘zgaruvchanligi to‘g‘risida” nomli 20-bobni esa oxiriga joylashtirdi va u 22-bobni tashkil etdi. 21-bobni esa oldindan mo‘ljallangan 4 qismga qo‘shib kengaytirdi. Shu tariqa asar 22 bobni o‘z ichiga oladi.Asarning 22 bobidan ilk 20 ta bobi hamda so‘nggi 22-bobi etika, axloq va odob masalalariga, 21-bob esa asosan muallif davridagi tarixiy voqealar haqidagi hikoyalarga bag‘ishlangan. Shu tarzda asar uning mazmuniga ko‘ra ikki qismga: etika-didaktik va tarixiy qismga bo‘linadi. Etika-didaktik qismi deyarli oldingi etika-didaktik asarlardan kelib chiqqan holda tuzilgan. Ikkinchi tarixiy qismi esa muallifning shaxsiy kuzatuvlari asosida yozilgan. “Dastur ul-muluk”ning muqaddimasida muallif tomonidan foydalanilgan manbalar ro‘yxati berilmagan va ular faqatgina ko‘chirilayotgan vaqtda tilga olinishi mumkin. Asarda quyidagi mashhur mualliflarning asarlaridan ko‘chirmalar keltiriladi: taniqli so‘fiy shayx Abu Sa’id ibn Abulxayr al-Mayxoniy, Nizomiy Ganjaviy, Jaloliddin Rumiy, Sa’diy Sheroziy (muallif uning “Bo‘ston” va ”Guliston” asarlaridan keng foydalanadi), Husayn Voiz al-Koshifiy (uning “Anvar-i Suhayli” asari misolida), Abdulloh Habushani Jomiy Xatifiy, Muhammad ibn Sulaymon Fuzuliy va muallifga zamondosh: Nozim Xoroviy, Muhammad Ali Tabriziy Isfag‘oniy Soib, Mir Obid Nasafiy Said, Fozil Valiy, Hasanbek Ra’fiy, Muhammad Shavkat Buxoriy. Shuningdek, muallif “Axloq” deb tilga oladigan asarni ham misol qilib ko‘rsatadi. Tarixchilar tomonidan aniqlanishicha, bu nom ostida Xoji Yusufga tegishli “Ilm al-axloq” asari yashiringan. Yuqorida sanab o‘tilgan manbalar orasida asosan uchtasi keng qo‘llanilgan: 1) Husayn Voiz al-Kashifiyning “Anvar-i Suhayli”; 2) Xoji Yusufning “Ilm al- axloq” va 3) Sa’diyning “Bo‘ston”i. Xoja Samandar boshidagi ikki asardan ko‘plab hikoya va fikrlarni “Dastur ul-muluk”ga qo‘shadi11. Muallifning tilga olingan manbalarga nisbatan ularni qo‘llash nuqtai- nazaridan yondashishini qayd etish ham qiziqarlidir. Odatda boshqa mualliflarning she’rlari Xoja Samandar tomonidan o‘zgartirishsiz o‘zlashtirib olingan, nasriy matni esa ko‘p hollarda qisqartirishlarga uchragan. Hozirgi vaqtda muallif tomonidan foydalanilgan manbalarning to‘liq doirasi haqida ishonch bilan aytib bo‘lmaydi. Shu sababli muallif tomonidan o‘zlashtirib olingan yoki muallifning asl matnlari asardagi etika-didaktik qismning qancha ulushini tashkil etishini aniqlab bo‘lmaydi. Biroq ko‘plab she’rlari muallif so‘zlari bilan yonma-yon keladi: ”…aytganlaridek”. Demak bundan bilsa bo‘ladiki, she’rlarning hammasi bo‘lmasa ham ko‘pchiligi Xoja Samandarga tegishli bo‘lmay, boshqa mualliflarga taalluqlidir. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, “Dastur ul-muluk”ning etika-didaktik qismi muallif tomonidan o‘zidan oldin o‘tganlarning asarlaridan keng o‘zlashtirilgan. Ammo ma’lumotlarni terish hamda o‘zlashtirilgan qismlar o‘rtasidagi uyg‘unlashuvi muvaffaqiyatli amalga oshirilgan va bunday san’at asari nafaqat muallifning zamondoshlari, balki undan keyin yashab o‘tganlarga manzur bo‘lgan. Buni quyidagi fakt ham tasdiqlaydi: ”Gulshan ul-muluk” tarixiy asarning muallifi – Muhammad Yoqub mirzo ibn Muhammad Doniyolbiy otaliq “Dastur ul-muluk” yozilganidan 130 yil o‘tgach, o‘z asarining oxiriga Xoja Samandar asarining etika- didaktik qismidan katta parcha joylashtiradi. Mazkur qism biz uchun XVII asr oxiri O‘rta Osiyo adabiyotining etika-didaktik yodgorligi sifatida muhim12. O‘zbekiston tarixini o‘rganishda Xoja Samandar Termiziyning “Dastur ul- muluk” asari katta ahamiyatga ega. Asarda o‘zaro kurashlar, oily martabali mansabdorlar orasida keng tarqalgan buzuqlik, poraxo‘rlik, zulm va mehnatkash xalqning og‘ir ahvoli haqida qimmatli ma’lumotlar mavjud. “Dastur ul-muluk”da o‘zbeklarning etnik tarkibi haqida ham muhim dalil va ma’lumotlarni uchratish 11 Madraimov A., Fuzailova G. Manbashunoslik. T.: O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2008, 234-b. 12 Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 3, 6-b. mumkin 13 . Uning 21-bobini tashkil etuvchi ikkinchi katta qismida, yuqorida aytilganidek, muallif davridagi voqealar bayoni o‘z aksini topadi va qolgan boblardan farqli mustaqil, asl hisoblanadi. Bu qismda muallifning biror manbadan foydalanganligi (she’rlardan tashqari) to‘g‘risida gapirilmaydi. Malihning so‘ziga ko‘ra, Xoja Samandardek oliy ma’lumotli inson tarixiy adabiyot bilan tanish bo‘lmasligi mumkin emas14. Biroq u o‘z zamonasining voqealarini yozishda foydalanishi mumkin bo‘lgan manbalar bo‘lmagan. Haqiqatan, Xoja Samandar tomonidan tasvirlangan davr o‘z aksini topgan Muhammad Aminning “Muhit at- tavorix” va Muhammad Yusuf Munshining “Tarixi Muqimxoniy” kabi mashhur tarixiy asarlar “Dastur ul- muluk”dan keyin vujudga kelgan. Dastur ul-muluk”da quyidagi siyosiy voqealar bayon etilgan: Xiva xoni Anushaxonning Buxoro xonligining markaziy shaharlariga bosqini (1092/1681, 1095–1097/1683–1686), Subhonqulixonning Balxga ikki marta yurishi (1096/1685 va 1104/1693), Subhonqulixon qo‘shinining Xurosonga Bolo-Murg‘ob qal’asini egallash uchun yurishi (1100/1688-89), isyonkor rahbarlarning Subhonqulixonga qarshi g‘alayoni va shu bilan bog‘liq Xiva xoni Anushaxonning o‘g‘li Erengxonning Qorako‘l shahrining tumanlariga hujumi. Mazkur voqealar yuqoridagi “Muhit at-tavorix” va “Tarixi Muqimxoniy” tarixiy asarlarida o‘z aksini topgan. Biroq, Xoja Samandar bu asarlarda yozilmagan ko‘plab aniqliklarni keltirib o‘tadi. Shuningdek, Xiva xoni Anushaxonning Buxoroga 1092/1681-yili bosqini hamda uning Abdulazizxon tomonidan bu shahardan quvg‘in qilinishi nafaqat “Dastur ul-muluk”da, balki “Tarixi Muqimxoniy” va “Muhit at-tavorix”da juda batafsil yoritilgan. Ammo bu vaqtda Abdulazizxon huzurida bo‘lgan Xoja Samandar keltirib o‘tgan ma’lumotlaridan biz Buxoroning xorazmiklarning hujumiga qarshi yaxshi himoyalanmaganligini hamda Abdulazizxon tarafida bo‘lmish kurash ishtirokchilari haqidagi ko‘plab 13 Irti Bechka. Adabiyoti forsi dat Tojikiston, Markazi muttoliot, ittilot va tahqiqoti farhangi baynalmilali, Tehron, 1372.hijriy. 1952 milodiy, 32-bet. 14 Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk.Toshkent G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti 1997- yil 19-b. ma’lumotlarni, shu bilan birga yuqoridagi tarixiy asarlarda bo‘lmagan bir qator aniqliklarni bilib olishimiz mumkin15. Hozirgi vaqtda “Dastur ul-muluk”ning uchta ro‘yxati ma’lum: 1. Asarning to‘liq ro‘yxati O‘zbekiston FA ning sharqshunoslik institutida mavjud. U n4468 qo‘lyozmalar to‘plami tarkibida joylashgan bo‘lib, 1b – 92b varaqlarini egallaydi. Ro‘yxat O‘rta Osiyoda ko‘chirilgan, tugatilgan vaqti 1245- yil 24 rabi’/1829-yil 23 sentabr. Matn qora siyohda, sarlavhasi – qizil siyohda, nasta’liq yozuvida, O‘rta Osiyo qog‘ozida yozilgan; qog‘oz o‘lchami 24,5 x 14,5, matn o‘lchami 18,5x9,5; qog‘ozda 17 satrda berilgan. Ushbu ro‘yxat shartli ravishda T belgisi bilan berilgan. 2. Yana bir ro‘yxati SSSR FAning sharqshunoslik instituti ro‘yxatining C 450 qo‘lyozmalar to‘plami tarkibiga kiradi, 128a – 235b qog‘ozlarini egallaydi. Ro‘yxat O‘rta Osiyoda ko‘chirilgan, tugatilgan vaqti 1242-yil 15 jumada/1827-yil 14-yanvar. Matn qora siyohda, sarlavha – qizil siyohda, O‘rta osiyo qog‘ozida nasta’liq xatida yozilgan; qog‘oz o‘lchami 24,5x14,5, matn o‘lchami 19x8,5, qog‘ozda 16 satrda berilgan. Ro‘yxat muqaddimasining boshi bo‘lmagan nuqsonli qo‘lyozmadan ko‘chirilgan. Ro‘yxat shartli ravishda Л belgisi bilan ifodalangan. 3. N1437 raqamli O‘zbekiston FA ning sharqshunoslik instituti ro‘yxati. Hozirgi kundagi mashhur asarlar ro‘yxatidagi eng eskisi hisoblanadi (1107/1695- 96-yillar, ya’ni asar tuzilganidan keyin). Ro‘yxat to‘liq emas: unda muqaddima va birinchi bobning boshlansh qismi mavjud emas. Shu bilan birga qolgan ikki ro‘yxatda bo‘lmagan katta parcha mavjud. Ro‘yxat tekis O‘rta Osiyo qog‘ozida qora siyohda, sarlavhasi va iboraning chegarasini anglatuvchi nuqtalar esa – qizil siyohlarda, nasta’liq xatida O‘rta Osiyoda ko‘chirilgan. Qog‘oz o‘lchami 25x16; 372 bet. Bir betida 11 satr, undagi matn o‘lchami 16x8. Ro‘yxat matni ko‘chirilgandan so‘ng tuzatishlarga uchragan. Asosiy matnda o‘chirilgan va noto‘g‘ri yozilgan so‘zlar tuzatilgan, o‘chirilgan so‘z ostida so‘zlar to‘g‘ri shaklda yozilgan; hoshiyada matnda tushirib qoldirilgan so‘zlar, iboralar, she’rlar ko‘rsatib o‘tilgan. Matnga kiritilgan tuzatishlar 15Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 7-8-b. asosida ularning so‘nggilari ikki shaxs tomonidan amalga oshirilgan deb tushunish mumkin. Tuzatishlarning katta qismini ko‘chirayotgan shaxsning o‘zi kiritgan, ya’ni tushirilgan so‘zlarni qizil siyoh bilan belgilagan, hoshiyalarda tushirib qoldirilgan yoki tuzatilgan matnni yozgan. Mazkur ro‘yxat Ta belgi bilan ko‘rsatilgan. “Dastur ul-muluk” ro‘yxatlarining matni munosabatida yaqinlik kuzatiladi. Ular orasidagi farq uncha bilinmaydi. Ulardagi farqlar asosan ko‘chirib yozish texnikasiga tegishli: so‘zlarning grafik berilishi, so‘zlarning sinonimlari bilan ifodalanishi, bir grammatik shaklining boshqasi bilan berilishi, so‘zlarning va ayrim hollarda alohida iboralarning qoldirilishi,. Ta ro‘yhati nafaqat vaqt bo‘yicha eng qadimgi asar qo‘lyozmasi hisoblanadi, balki Л va T ro‘yxatlari bilan qiyosan bir qator ustnliklarga ega. Unda matnda tushirib qoldirilgan alohida so‘zlarning berilishidagi xatoliklar kamroq. Bu yerda ayrim arab so‘zlari noodatiy shakllarda yozilgan. Ammo bu yerda ko‘chirib yozuvchini savodsizlikda ayblab bo‘lmaydi. Tarixchilar fikricha, ko‘chirib yozuvchi shaxs ma’lum bir xat turlariga amal qilgan. Ushbu ro‘yxat texnik jihatidan yaxshi tashkillashtirilgan: tekis qog‘ozda aniq yozuvda yozilgan. Л va T ro‘yxatlari esa yupqa qog‘ozga kamroq qoldirishlar va xatolar bilan ko‘chirilgan. Л va T ro‘yxatlari alohida so‘zlar, grammatik shakllarning yozuvda berilishida o‘zaro yaqindir. Ushbu “Dastur ul-muluk” asarining O‘zbekiston FA Sharqshunoslik institutida N1437 raqam ostida M. A. Salohiddinova tomonidan amalga oshirilgan forschadan tarjimasi, muqaddimasi, izoh va ko‘rsatkichlari faksimelisi saqlanadi. Tarjima izoh bilan keltirilgan. Izohlarda Xoja Samandar tomonidan foydalanilgan manbalar ro‘yxati ko‘rsatilgan. Izohda matnning alohida iboralari, so‘zlar, atamalar, atoqli otlar va geografik nomlar sharhlanadi16. 16 Madraimov A., Fuzailova G. Manbashunoslik. T.: O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2008, 234-b. II-BOB. “DASTUR UL-MULK” – XVII ASR BUXORO XONLIGI TARIXINI YORITUVCHI MANBA SIFATIDA II.1. «Dastur ul-muluk» asarining mazmuni “Dastur ul-muluk”da Buxoro xonligida 1092/1681 dan 1106/1694-95-yillar oralig‘ida sodir bo‘lgan voqealar xronologik davomiylikda tasvirlangan. Biroq shuni qayd etish lozimki, ushbu asarda bu yillarda muallif ko‘rgan yoki eshitgan barcha voqealar ham o‘z aksini topmagan. Masalan, “Muhit at-tavorix” va “Tarixi Muqimxoniy” ma’lumotlariga ko‘ra, Balx hukmdori bo‘lgan Subhonqulixon o‘zining hukmdor akasi Abdulazizxonning hajni amalga oshirish niyati haqida eshitib, qo‘shini bilan Buxoroga yo‘l oldi va Qarshini egallagach, xon bilan muzokaralar olib bordi. Lekin “Dastur ul-muluk”da bu haqida tilga olinmaydi. Xoja Samandar esa bu haqida eshitmasligi mumkin emas, chunki bundan oldin u xorazmliklarning Buxorodan quvg‘ini davrida Abdulazizxon huzurida bo‘lgan. Shunday fikrga kelish mumkinki, o‘z asarini Subhonqulixonga bag‘ishlagan Xoja Samandar atayin bu haqida yozmagan 17 . “Dastur ul-muluk”da quyidagi siyosiy voqealar bayon etilgan: Xiva xoni Anushaxonning Buxoro xonligining markaziy shaharlariga bosqini (1092/1681, 1095 – 1097/1683 – 1686), Subhonqulixonning Balxga ikki marta yurishi (1096/1685 va 1104/1693), Subhonqulixon qo‘shinining Xurosonga Bolo-Murg‘ob qal’asini egallash uchun yurishi (1100/1688 – 89), isyonkor rahbarlarning Subhonqulixonga qarshi g‘alayoni va shu bilan bog‘liq Xiva xoni Anushaxonning o‘g‘li Erengxonning Qorako‘l shahrining tumanlariga hujumi. Mazkur voqealar yuqoridagi “Muhit at-tavorix” va “Tarixi Muqimxoniy” tarixiy asarlarida o‘z aksini topgan. Biroq, Xoja Samandar bu asarlarda yozilmagan ko‘plab aniqliklarni keltirib o‘tadi. Shuningdek, Xiva xoni Anushaxonning Buxoroga 1092/1681-yili bosqini hamda uning Abdulazizxon tomonidan bu shahardan quvg‘in qilinishi nafaqat “Dastur ul-muluk”da, balki “Tarixi Muqimxoniy” va “Muhit at-tavorix”dajuda batafsil yoritilgan. Ammo bu vaqtda Abdulazizxon huzurida bo‘lgan Xoja Samandar keltirib o‘tgan ma’lumotlaridan biz 17Мухаммад Баде ибн Мухаммад Шариф Малехо, Музаккир ул-асхоб, 330-бет. Buxoroning xorazmiklarning hujumiga qarshi yaxshi himoyalanmaganligini hamda Abdulazizxon tarafida bo‘lmish kurash ishtirokchilari haqidagi ko‘plab ma’lumotlarni, shu bilan birga yuqoridagi tarixiy asarlarda bo‘lmagan bir qator aniqliklarni bilib olishimiz mumkin18. Boy asl material “Dastur ul-muluk”ning 21-bobidagi ikkinchi va uchinchi qismlarida ifodalangan bo‘lib, ularda muallif Anushaxonning Buxoro xonligining asosiy shaharlariga 1096 – 1097/1684 – 1686-yillardagi bosqini haqida gapirib o‘tadi. “Tarixi Muqimxoniy”da bu voqealarga kam joy ajratilgan. “Muhit at- tavorix”da esa material ko‘p bo‘lsa ham, ammo “Dastur ul-muluk”da keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda ancha kam. Xoja Samandar tomonidan Anushaxonning Buxoro xonligidagi ittifoqdoshlari, so‘nggi bor Shahrisabzning egallanishi, uning Qarshini egallash yo‘lidagi urinishi va bir qator harbiy harakatlar to‘g‘risida bergan ma’lumotlari yuqorida tilga olingan tarixiy manbalarda butunlay uchra-maydi. Muallif 1100/1688 – 89-yilgi voqealar, shuningdek Subhonqulixonning Balxga yurishi hamda Bolo- Murg‘ob qal’asini egallash uchun qo‘shinining yurishini yozganda boshqa manbalarda uchramaydigan qiziq ma’lumotlarni keltirib o‘tadi. Ko‘rib chiqilayotgan davrda Buxoro xonligining ichki vaziyatini tavsiflash uchun “Dastur ul-muluk”da boshqa manbalarda uchramaydigan ko‘plab qimmatli ma’lumotlar mavjud. Ulardan ba’zilarini qayd etamiz. Muallif so‘zlariga ko‘ra, Abdulazizxon Kerminga otlanayotib (1092/1681-yil), Buxoro mudofaasini o‘zining nufuzli amirlaridan biri – Iskandarbiy saroyga ishonib topshirdi. Uning qo‘shinlari o‘z majburiyatlarini unutib, maishatga berilib ketishadi va xorazmliklar Anushaxon rahbarligida shaharga bostirib kirishga hamda Buxoroda talonchilik ishlarini qiyinchiliksiz amalga oshirishga muvaffaq bo‘ladilar. Abdulazizxon Buxoroni xorazmliklar bilan jang olib borib qo‘lga olgach, Iskandarbiyni jazolamoqchi bo‘ladi. Lekin niyatini amalga oshira olmadi, zero Iskandarbiy himoyasida uning ikkita qudratli qabiladoshlari bor edi: Qorako‘l 18 Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk.Toshkent G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti 1997- yil 20-30-betlar. hukmdori Olloyorbiy saroy va Chorjo‘y hukmdori G‘oyib Nazarbiy saroy. Keltirilgan fakt markaziy xon hukumatining qudratli qabila zodagonlariga bog‘liq bo‘lganligiga dalil bo‘lib xizmat qiladi. Shu o‘rinda qayd etib o‘tish lozimki, muallif o‘sha vaqtda Joniylar davlatida saroy qabilasining vaziyatini xarakterlaydigan bir qator ma’lumotlarga ega bo‘lgan. Xoja Samandarning bergan ma’lumotlariga ko‘ra, saroy qabilasidan biylar yuqori mansablarni egallashgan, mamlakatda muhim ishlarda ishtirok etishgan. Masalan, Abdulazizxon davrida miroxo‘r lavozimini Masumbiy saroy olgan edi, u 1106/1694 – 95-yillarda xorazmliklar bilan jangdagi xizmatlari uchun Subhonqulixon tomonidan Qarshi viloyatining hukmdori etib tayinlangan. Subhonqulixon hukmronligi davrida yuqorida eslatib o‘tilgan Olloyorbiy saroy, G‘oyib Nazarbiy saroy otaliq lavozimini egallashib, harbiy boshliqlar etib tayinlangan edilar, jumladan G‘oyib Nazarbiy saroy Bolo-Murg‘obga yurishda qo‘shinga boshchilik qilgan19. Xoja Samandarning Buxoro xonligidagi ko‘chmanchi va o‘troq zodagonlarining xonlikning tashqi dushmani – Xiva bilan aloqalarini ko‘rsatuvchi faktlari juda qiziqdir. Subhonqulixonga qarshi chiqqan hamda Xiva xoni Anushaxondan yordam so‘ragan va uni Buxoro xonligi shaharlariga yurishga ikki bor undagan Samarqand hukmdori Xo‘jaqulibiy o‘tarchi haqida gapirib o‘tiladi. “Dastur ul-muluk” asarida bir qator faktlar borki, ular xon hokimiyatining taqdiri, xalqlarning huquqlari poymol etilgan holatlari haqida mulohaza yuritish imkonini beradi. Bu borada aholiga soliqlar va yig‘imlar solgan, suv taqsimotida zolimlarcha munosabatda bo‘lgan Subhonqulixon vaziri Mirzo Bekler haqidagi hikoya e’tiborni tortadi, uning bu ishlari natijasida mamlakatdagi ahvol yomon holatda bo‘lib, dalalardagi ekinlarga zarar yetkazildi, odamlar qashshoq holatga tushib qolishdi. Bu yerda aholini soliqlar (merosiy mulkka soliq, nikoh munosabati bilan bog‘liq soliq va boshqalar) va yig‘imlarga tortgan Qarshi shahrining qozisi Badi’ haqidagi hikoyalarni keltirib o‘tish mumkin. 19 Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 17-19-b. Mansabdor shaxslar o‘rtasidagi poraxo‘rlikning keng tarqalishi haqida ayniqsa Qarshi shahar qozisi Badi’ to‘g‘risidagi hikoya guvohlik beradi. Badi’ keyinchalik o‘zining Subhonqulixonga xiyonati uchun Anushaxon hukmronligi davrida Samarqandda nafaqat jazolanmadi, balki pora bilan qayta qozi etib tayinlandi va ushbu lavozimi bajarayotib o‘zi pora olgan. Shuningdek, muallif har qanday pora evaziga istalgan kishiga yaxshi tavsiyanoma bergan yuz qabilasining qudratli amirlaridan biri haqida ham aytib o‘tadi. II.2.«Dastur ul-muluk» asarida Buxoro xonligining ijtimoiy-siyosiy hayotining yoritilishi. Xoja Samandarning asarida bir qator faktlar borki, ular xon hokimiyatining taqdiri, xalqlarning huquqlari poymol etilgan holatlari haqida mulohaza yuritish imkonini beradi. Shu o‘rinda Abdulazizaxon siyosiy hokimiyatidagi jarayonlar e’tiborlidir. Abdulazizxon davrida (1645-1681)20 Xiva xonlarining talonchilik yurishlari kuchayadi. 1662-yil Abdulazizxon Kerminda bo‘lgan vaqtida Buxorodan chopar keladi va Anushaxonning tobelikdan bosh tortib, hukmronlik uchun qo‘zg‘olon ko‘targan holda Buxoroga kelgani haqida xabar beradi. Oliy hazratlari amir Bahovuddin va qozi Lutfullo kabi kishilariga pastkash xorazmliklar (Anushaxon) to‘g‘risida xabar beradi. Bu xabarni eshitgach, barcha xizmatkorlar to‘planishib xorazmliklarga qarshi kurash olib borish kerakligini aytishadi. Shundan keyin Abdulazizxon Buxoroga yo‘l oladi, hech qayerda to‘xtamasdan ketar ekan, Buxoro tumanlarining biridagi Oqsoch qal’asida joylashadi. Yo‘llarda esa qo‘shinlarini terib qo‘yadi. O‘sha vaqtda Buxoro shahri hukmdori Iskandarbiy saroy bo‘lib, o‘sha davrning e’tiborli kishilaridan sanalgan. Uning huzuriga Abdulazizning xizmatkorlari yetib kelgan vaqtda qamalda turgan bir nechta urganchliklar Iskandarbiy ustiga hujum qilishadi. Kuchlar teng bo‘lmagani sababli xorazmliklar shahar bo‘ylab talon- tarojlik ishlarini amalga oshirishadi va ularning qo‘lida katta miqdorda boylik hamda o‘lja to‘planadi. Sarosimaga tushgan Buxoroning bir qator nufuzli kishilari Anushaxon huzuriga kelishadi va uning tomonidan qabul qilinadilar. Ular qatorida Buxoro qishloqlari sug‘orilib, gullab-yashnashida hissa qo‘shgan Muhammad Bakirxo‘ja va qozilik ishlarini adolatli tarzda olib borgan qozi amir Nosir bo‘lgan. Bo‘lib o‘tgan janglarda Abdulqodir o‘g‘lon, Ma’sum miroxo‘r saroy, Ne’matulla xo‘ja, Shoh Tibxo‘ja, Rahimberdi shig‘ovulning mardonavorligi va jasurligi tilga olinadi, xon xorazmliklar qonini to‘kib, hukumatni qo‘lga oladi. 20 Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 19-b. Bu orada Samarqandga parvonachi lavozimiga tayinlangan Abdulkarimbiy nayman tayinlanadi. U xon bilan uchrashib, Anushaxonga qarshi jangga kirishga rozi bo‘ldi va u bilan birga Qarshi qal’asi tomon yurish qilgan botir Muhammad Alibiy ham kelib qo‘shiladi. Xorazmliklar esa yengilib Xorazmga qaytishadi. Bu faslda Abdulazizxonning o‘limi haqida ham hikoya berilgan. Abdulazizxon taqdir taqozosi bilan davlat ishlaridan uzoqlashadi va ikki muqaddas shahar tomon yo‘l oladi. Isfahon tomon ketar ekan, kambag‘al odamlarga yordam qo‘lini cho‘zadi. Movarounnahr taxtini esa ukasi Subhonqulixonga qoldiradi. Ka’bani ziyorat etgach, Hindiston kabi davlatni ko‘rish ishtiyoqida Moxa (Yaman) portiga keladi, ammo kasalligi tufayli kuchsizlanib qoladi va safar orzusi amalga oshmay qolib vafot etadi. II fasli. 1096-yilda bo‘lib o‘tgan voqealar haqida qudratli Said Subhonquli Muhammad Bahodirxon Movarounnahr taxtiga o‘tirgandan keyin Samarqand boshqaruvini Xo‘jaqulibiy o‘tarchiga topshiradi, ammo Xo‘jaqulibiy xonga sodiqligini ko‘rsatish o‘rniga qo‘zg‘olon ko‘taradi. U ko‘psonli xitoy qabilasi-ga ishonib, xonga nisbatan hurmatsizlik qilgancha Samarqanddan chiqib ketadi va Koson qal’asiga kirib keladi21. Qudratli xon hazratlari sabr ila muallif(Xoja Samandar)ni Xo‘jaqulibiyni o‘z huzuriga chaqirish uchun uning oldiga yuboradi. Lekin u Xo‘ja-Muborak degan joygacha kelganda bir nechta isyonchilar qo‘zg‘olonni kuchaytiradilar. Bu xabar xon qulog‘iga yetib kelgach, bu safar muallif bilan birga Xo‘jamberdi shig‘ovul qipchoqni ham jo‘natadi. Lekin shig‘ovul so‘zlarini ko‘ngliga yaqin olmagan Xo‘jaquli odamlarini to‘plab, qo‘zg‘olon yo‘li bilan Qarshilik musulmonlarining mulkiga bostirib kiradi. Uning dushmanligi shu darajaga yetib borganki, urganchlik (ya’ni Anushaxon) qabulida bo‘lib, uni Xorazmdan chiqib harakat qilishiga ko‘ndiradi. Anushaxon esa Buxoroni egallash niyatida Xo‘jaquli so‘zlariga quloq solib, qo‘zg‘olon yo‘lini tanlaydi. Bu xabarni eshitgan xon dushmanga qarshi jangga kirishadi. Bu orada G‘oyib Nazarbiy saroy, Jonibek to‘qsoba, Sher G‘ozibiy dodxox harbiy qo‘shinlar bilan birga otlarda jangga kirishadi. 21 O‘sha manba.21-bet. Ushbu dahshatli jang vaqtida xonning bahodirlari tomonidan yetkazilgan zarbalari natijasida Anushaxonning noibi bo‘lmish Murod Urganjiy egaridan tushiriladi. Bu voqeadan keyin dushmanlar vodiyga qarab chekinishadi. Bundan xabar topgan Anushaxon ertasi kuni tongda katta qo‘shin bilan G‘ijduvon tomondan chiqib keladi. Lekin Subhonqulixon g‘alabasi aniq bo‘lgan edi. Mazkur jangda qahramonlik ko‘rsatgan bahodirlardan qilichbozlikda mahoratini ko‘rsatgan Ma’sum miroxo‘r saroy, shuningdek jasoratliligi bilan ajralib turgan Shoh Tibxo‘ja, chap tomondan harakat qilgan Ne’matulla-xo‘ja hamda Bek Muhammadbek durman va Muhammad Rahimbek durman nomlari keltiriladi. Shu kuni xon uchun o‘z jonini qurbon qilgan Abdullaxo‘ja (Yusuf xo‘janing o‘g‘li) va Ollohberdibek jaloyir tarix varaqlarida saqlanib qolgan. Ajoyib g‘alabalardan so‘ng Subhonqulixon o‘sha vaqtni o‘zida xizmatkorlariga oltin egarli otlar, qilichlar, bahodirlariga esa sarpo va yirik miqdorda pul berishni buyuradi. III fasl Subhonqulixon davrida ro‘y bergan voqealar22 1097-yil bahorida Xo‘jaquli Xorazmdan chiqib keladi va odamlarning azob-uqubatlariga sabab bo‘ladigan bir qator ishlarga qo‘l uradi. Bu haqida eshitgan Subhonqulixon jahl otiga minib, Balx va Badaxshon hukmdorlari, Andijon va Turkiston harbiy boshliqlarining katta qo‘shin bilan yetib kelishlarini buyuradi. Anushaxonning Samarqandga yurishi haqidagi xabar Subhonqulxonga yetib kelgach, Subhonqulixon Kermin tomon yo‘l oladi. Yo‘l-yo‘lakay Buxoroga kirib keladi va vaziyatni o‘rganib, qo‘shin tayyorlaydi. Kermin boshqaruvini qo‘lga olgan Odil miroxo‘r ming xorazmliklarning yurishi haqida eshitib, qal’a devorlari va minoralarini qo‘riqlashga kirishadi. Anushaxon Samarqandga yo‘l oladi va o‘zidan oldin bir qator va’dalar bitilgan xatlar bilan samarqandliklarning huzuriga elchini jo‘natadi. Samarqandliklarda kurashish uchun kuch qolmagani sababli Anushaxonni Samarqandga taklif qilishadi. Dushmanlar esa samarqandliklarning do‘stona munosabatda ekanliklarini bilishgach, Cho‘pon-Otagacha talonchilik ishlarini amalga oshirishadi. Samar-qandliklar Anushaxonning bu qo‘polliklaridan qo‘rqib, Samarqand darvozalari kalitlarini uning qo‘liga topshirishadi. 22 O‘sha manba. 18-bet. Anushaxon g‘ozal Kesh tomon yo‘l oladi va bu orada Shahrisabzning bir nechta katta kishilari xorazmliklardan chekinadilar. Anushaxon Samarqand va Shahrisabzni qo‘lga kiritgach, Qarshining jasur kishilari juma namozida to‘planishib, mirza Xonxoji shayx ul-islom huzurida hukmdorlariga sadoqatliliklari to‘g‘risida qasam ichadilar. Anushaxon qarshiliklarning xonga bunchalar sadoqatli ekanliklarini eshitgach, Qarshi darvozalari uning uchun osongina ochilmasligini tushunadi. So‘ng ko‘plab va’dalar bitilgan xatni elchilar orqali qarshiliklarga jo‘natishga qaror qiladi. Biroq bu ishi samara bermaydi, hatto uning elchilari o‘ldirib yuboriladi. Bu vaqtda Subhonqulixon qozi Badi’ning uning huzuriga kelishini buyuradi hamda unga Anushaxonni Qarshiga hujum qilmasligiga ko‘ndirishini so‘raydi. Shu o‘rinda hukmdorlarning davlat ishlarini yurituvchi - vazirning yordamisiz davlatni bo‘ysundirish mushkulligi to‘g‘risida gapiriladi. Subhonqulixon hujjatlar hamda qog‘oz va daftar ishlarini mirzo Abdul-Boqi devon va mirza Rizo daftardorga topshiradi. Ularning yordamida mamlakatda tartib va qonun o‘rnatiladi. Biroq, yomon kimsalarning tuhmatlari oqibatida shu ikki odam o‘z lavozimlaridan olib tashlanadi va vazir majburiyatlariga kiradigan hujjatlar ishlar adolatsiz, pastkash Mirzo Bekler qo‘liga o‘tadi. U yig‘imlarni oshirib, xalq boshiga kulfatlar soladi. Lekin xalq xudodan uning ketishini so‘rab iltijo qilishni boshlashadi va keyinchalik uning lavozimidan chetlatilishi musulmonlar baxtiga sabab bo‘ladi. Keyingi o‘rinlarda Muhammad Saidxoji naqib haqidagi hikoya berib o‘tiladi. Anushaxon Samarqandga kirib kelganida qo‘zg‘olon ko‘taradi va o‘zining to‘rt mingga yaqin kishilariga Kasbi va Kosonni talashga buyruq beradi. Buni eshitgan Subhonqulixon mazkur ishga qarshi chora ko‘rishni Muhammad Saidxoji naqibga topshiradi. U otini dushmanga qarshi yo‘naltirib, 200 ta kishisi bilan raqibining yo‘lini o‘rab oladi. Xoji huzuriga Nodirbiy dodxox va Ali sayid eshikog‘aboshi yordamga keladi. Xorazmliklar esa mag‘lubiyatga uchrab chekinadilar. Shuningdek, muhim voqealardan biri bu tashqi ko‘rinishdan va xarakter jihatidan go‘zal bo‘lgan Xoja Zakariya shayx ul-islomning Anushaxon makkorligi va yovuzliklaridan sarosimaga tushib, istar-istamas unga o‘z qizlaridan birini berishidir. Xojalar bilan qarindoshlik rishtalarini bo‘g‘lagandan keyin Anushaxon Dabusiya qal’asiga yo‘l oladi. Qattiq janglardan so‘ng Subhonqulixon g‘alabani qo‘lga kiritadi, Anushaxon esa mag‘lubiyatga uchrab, Samarqandga ketadi. Bu orada yo‘lda xudo tomonidan Anushaxonga dahshatli jazo beriladi. Anushaxonning bir o‘g‘li bo‘lib, uni boshqa farzandlariga qaraganda ko‘proq yaxshi ko‘rar va unga bo‘lakcha e’tibor qaratar edi. Ammo bu o‘g‘li otasining ko‘zini temir mil bilan ko‘r qiladi. Shu bilan Anushaxon o‘z qilmishiga jazosini oladi. Anushaxonning ko‘r bo‘lganidan so‘ng Xorazm amirlari pushaymonlikdan Subhonqulixon huzuriga kelishib, unga umrlarini oxirigacha xizmat qilishga rozi bo‘lishadi. Shundan so‘ng xonga elchi yuborib, son-sanoqsiz in’omlar yuborgan holda itoatliklarini ifodalashadi. Hattoki Bek-Qulibiy otaliq va boshqalar ham xon huzuriga kelishib, uning xizmatiga kirishadi. Shu tariqa Subhonqulixon Andijon va Turkistondan Xinjon va Badaxshongacha bo‘lgan o‘lkalarni bo‘ysundiradi hamda ularning obodonchiligiga e’tibor qaratadi. Adolatli qonun o‘rnatib xalqi va dehqonlarini xursand qiladi, shariat qonunlariga hurmat ko‘rsatadi. Qo‘lidan ish keladigan har bir erkak kishiga naqd pul beradi, marhamat ko‘rsatib ot sovg‘a qiladi, ba’zilariga tunlar kiydiradi. IV fasl Subhonqulixonning Amudaryodan o‘tishi (xorazmliklarning Movarounnahrdan ketganidan keyin oliy hazrat xizmatkorlari ishtirok etgan vo - qealar haqida)23. Xorazmliklar Buxoroni qurshab olishganida Subhonqulixonning o‘g‘li Siddiq Muhammad otasiga yordamga kelish umidini amalga oshirmaydi. O‘zining bir qancha g‘ulomlari so‘zlariga quloq tutib, Amudaryoga qaytib Balx qal’asiga kirib keladi. U g‘ulomlarining sotqinligi haqida bilmasdi, xorazm-liklarning harakatiga hatto e’tibor ham bermadi. Subhonqulixonni ranjitgan yana bir holat shu 23 Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. M.: «Nauka», 1971, 276-b. bo‘lganki, Anushaxon Subhonqulixon tomonidan mag‘lubiyatga uchrab, Xorazmga qaytganida Siddiq Muhammad g‘iybatchilar gapiga quloq solib Hindistonga Hasanxo‘jani yuboradi. Shuningdek, Siddiq Muhammad xon xizmatkorlariga nisbatan ham yomon munosabatda bo‘ladi. Bu xabar Subhonqulixon qulog‘iga yetib borgach, “Bu arzimas harakatdan nizolar kelib chiqmasligi kerak; qo‘zg‘olon olovi yonishidan oldin biz Balx tomon yo‘l olishimiz darkor” deya xizmatkorlar xitob qilishadi. Yo‘lga otlanisharkan, xon Mir Ashraf qutvolga qo‘shinning daryodan o‘tishidan oldin yetib borishini va Kalif qal’asiga kirib borishni buyuradi, zero Siddiq tarafdorlari Movarounnahr qo‘-shiniga qarshilik ko‘rsatishmasin. Buxoro qo‘shinlari daryoni ko‘rib, undan gubsarlar yordamisiz kechib bo‘lmasligini tushunib yetgach, sarosimaga tushishadi. Subhonqulixon ularning sarosimaga tushganlarini ko‘rib, kechib o‘tish ishlari bilan shug‘ullanishni buyuradi. Keyingi kuni tongda Subhonqulixon o‘zining yaqin kishilari Yayloq qushbegi, Xo‘jamberdi miroxo‘r saroy bilan daryoning narigi tomoniga o‘tadi. Daryodan o‘tib bo‘lgach, Balx shahriga yo‘l olishadi. Bu vaqtda Muhammad Siddiq hukmdorning yurishi haqida bilib oladi. Ba’zi g‘iybatchilar gapiga quloq solib, xonga itoat etishdan bosh tortadi. Balx darvozalarini bekitib, qurollanishga tayyorgarlik ko‘radi. Subhonqulixon esa darvozalarning bekitilganini bilib, qurollarning ovozini eshitgach, o‘g‘liga xat jo‘natadi. Xatni harbiy turklarning otliq qo‘shini boshlig‘i Qilichbiy dodxox topshiradi. Shuningdek, unga qo‘shib xoja Muhammad Amin kitobdorni qo‘shib jo‘natadi. U Siddiq Muhammadni o‘zining yumshoq tili bilan yovuzlik olovini o‘chirishga harakat qiladi. Shundan so‘ng Muhammad Amin Subhonqulixonning Balxdagi amirlari bilan ittifoq tuzadi. Shunda Siddiqxon kutilmaganda o‘z amirlari bilan otasining huzuriga keladi va shaharga kirib, arkda qolishga ko‘ndiradi. Xon Siddiqning xizmatkorlariga marhamat ko‘rsatib, Siddiq Muhammadni o‘z yoniga o‘tqazadi. Oliy hazratlari ehtiyot choralari yuzasidan darvozalar oldida Tangriberdibiy parvonachini qoldirib, chap va o‘ng qanot qo‘shinlarini qo‘yib yuboradi hamda Siddiq bilan do‘stona munosabatni o‘rnatib, yo‘lga chiqadi. Ammo shoh xiz-matkorlaridan biri Subhonqulixonga o‘g‘lining otasini oldidagi qo‘rquvni deb ayyorlik bilan otasiga qarshi chiqmoqchiligini aytadi. Subhonqulixon ushbu yolg‘onga ishonib, o‘g‘liga nisbatan boshqacha yo‘l tutadi. O‘z navbatida Siddiq ham buni bilgach, ortiga qaytadi. Yayloq qushbegi, Turumtoybiy, Xo‘jamberdi miroxo‘r va boshqalar esa Siddiq ketidan borib uni o‘rab olishadi va xon huzuriga keltirishadi. Xon aybdorlarni jazolab, Muhammadjonbiy yuzga Balx boshqaruvini topshiradi. Shu orada xon yuragida Buxoroga qaytish istagi tug‘ilib, yo‘lga chiqadi. Keyinchalik o‘sha davrda ro‘y bergan voqealar haqida hikoyalar berib o‘tiladi. Masalan, Samarqandni boshqarayotgan va o‘sha davrning dongdor kishilaridan biri bo‘lmish Olloyorbiy devonbegi durman hamda uning boshiga g‘am tushgani haqida, ya’ni o‘g‘illaridan biri bo‘lgan Qalandarbekning jangda og‘ir jarohatlanib, so‘ng esa jon berganligi haqida gapirib o‘tiladi. Yana bir hikoyada esa xonga va davlat ishlariga xiyonat qilishga qodir bo‘lmagan G‘oyib Nazarbiy saroy to‘g‘risida so‘zlab o‘tiladi. Bir qancha hikoyalardan so‘ng muhim voqea sifatida asar muallifi Samandarxo‘janing o‘zidek bir kasb egasi bo‘lgan Mirza Yusuf bilan har doim yuzma-yuz ko‘rishmasa ham, ammo bir-birlari bilan xat-xabar jo‘natishgani, bir- birlarini bo‘lib o‘tayotgan voqealardan xabardor qilishgani to‘g‘risida beriladi. Xo‘ja Samandar ham bir vaqtlar Nasaf viloyatida yashaganida ikkita qo‘shnining kelishmovchiligi ustidan chiqib qoladi. Ya’ni muallif bir tojik bilan qo‘shni bo‘lib yashaganida uning faqat bitta eshagi bilan oilasini boqayotganini aytib o‘tadi. Ammo bir kuni Qarshida yashaydigan bir turk kelib, eshakni ko‘rgach, eshagining noqonuniy ekanligi hamda uning aslida turkka tegishli ekanligini aytadi. Shu tariqa ikkalasi bir eshakni deb urushib qolishadi. Shunda turk qozi Badi’ oldiga borish taklifini beradi. Ular qozi huzuriga borisharkan, ikkalasi alohida ikki yo‘ldan borayotib, qozi oldiga kelganda esa ikki tomondan 10 tangadan pora berishadi. So‘ng qozi bo‘lib o‘tgan voqeani so‘zlab berishlarini so‘raydi. Voqeani eshitib bo‘lgach, eshakni o‘zining g‘ulomi Mushkobga berib, evaziga 10 tanga olishni hamda eshakka egalik qilishdan voz kechishlarini so‘raydi. Aks holda ularni jazolashlarini aytib o‘tadi. Arz qiluvchilar unga yana pora berishlarini aytishsa ham baribir qozi hech qaysi gapga ahamiyat bermaydi. Oxiri ular eshakni berishga rozi bo‘lib ketishadi. Keyingi hikoyalarda esa uning kutilmaganda qilmishiga yarasha jazo sifatida kasal bo‘lib vafot etishi beriladi. Xulosa “Dastur ul-muluk” asari uzoq vaqt davomida etika-didaktik asar sifatida ko‘rib kelingan edi. Ammo XIX asrning oxirida uning Buxoro xonligining XVII asr so‘nggi choragidagi muhim voqealarni o‘z ichiga olgan tarixiy manba ekanligi tasdiqlandi. Asardan olgan xulosam shundan iboratki, “Dastur ul-muluk” asari Buxoro xonligining XVII asrdagi ijtimoiy-siyosiy ahvolini, shuningdek, Buxoro bilan Xiva xonliklari o‘rtasidagi siyosiy munosabatlarni o‘rganishda katta ahamiyatga ega ekanligini ko‘rsatgan. Asarda o‘zaro kurashlar, oily martabali mansabdorlar orasida keng tarqalgan buzuqlik, poraxo‘rlik, zulm va mehnatkash xalqning og‘ir ahvoli haqida qimmatli ma’lumotlar mavjud. Ushbu asar nafaqat Buxoro xonligining XVII asrda bo‘lib o‘tgan siyosiy voqealarni, balki ijtimoiy ahamiyatga molik masalalarni ko‘rib chiqish imkonini beradi. “Dastur ul-muluk”da Buxoro xonligidagi 1092/1681 dan 1106/1694-95- yillar oralig‘ida sodir bo‘lgan voqealar tasvirlangan. Biroq ushbu asarda bu yillarda muallif ko‘rgan yoki eshitgan barcha voqealar ham ifodalanmagan. Bunday voqealar bayonini unga zamondosh bo‘lgan boshqa mualliflarning asarlaridan, jumladan Muhammad Aminning “Muhit at-tavorix” va Muhammad Yusuf Munshiyning “Tarixi Muqimxoniy” kabi mashhur tarixiy asarlardan topish mumkin. Xulosa qilib aytganda, Xoja Samandarning “Dastur ul-muluk” asarining tarixiy qismi biz uchun ikki munosabatlarda muhim: bir tomondan, unda boshqa manbalardagi ma’lumotlarni to‘ldiruvchi O‘rta Osiyoning XVII asr oxiri tarixi bo‘yicha qimmatli ma’lumotlar mavjud bo‘lsa, ikkinchi tomondan unda o‘sha davr Buxoro jamiyatining (to‘g‘rirog‘i birinchi nabatda yuqori jamiyat) turmush tarzi hamda urf-odatini yorituvchi asl faktlar keltirib o‘tiladi. Foydalanilgan adabiyotlar: I Manbalar 1. Xoja Samandar Termiziy. Dastur ul-muluk. Salohiddinova M. A.ning fors tilidan qadimgi qo'lyozma faksimilesi. M.: «Nauka», 1971 (rus tilida). II. Asosiy adabiyotlar 2. Irti Bechka. Adabiyoti forsi dat Tojikiston, Markazi muttoliot, ittilot va tahqiqoti farhangi baynalmilali, Tehron, 1372.hijriy. 1952 milodiy. 3. Madraimov A., Fuzailova G. Manbashunoslik. Darslik. T.: O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2008. 4. Мухаммад Баде ибн Мухаммад Шариф Малехо, Музаккир ул-асхоб, 330-бет (Таржима муаллифи-Ж.Э). 5. O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. VIII tom. T.: O'zbekiston Milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2004.