Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyasini mohiyati va funksiyalari Reja: 1. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyasining iqtisodiy mohiyati va uning vazifalari. Tijorat asosida faoliyat yurituvchi korxona va tashkilotlar moliyasi. 2. Notijorat tashkilotlari moliyasining xususiyatlari. 3. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyasining asosiy funksiyalari. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy manbalarining tarkibi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyasi moliya tizimining mustaqil sohasidir. Uni boshqacha nomda mulkchilikning turli shaklidagi korxona va tashkilotlar moliyasi deb ham atash mumkin. Moliya tizimining ana shu sohasida daromadlarning asosiy qismi shakllanadi va ular, oxir oqibatda davlat tomonidan o‘rnatilgan qoidalarga muvofiq ravishda qayta taqsimlanib, barcha darajadagi byudjetlar va nobyudjet fondlarining daromadlarini shakllantiradi. Bir vaqtning o‘zida byudjet (moliyaviy) mablag‘lar(i)ning katta qismi to‘g‘ridan-to‘g‘ri byudjetdan moliyalashtirish, byudjet ssudalari va davlat kafolatlari shaklida korxonalarning joriy va investitsion faoliyatlarini moliyalashtirishga yo‘naltirilishi mumkin. Yuqorida qayd etilganidek, moliya tizimining bu sohasi tijorat korxonalari va tashkilotlari moliyasi, moliyaviy vositachilar moliyasi va notijorat tashkilotlar moliyasi kabi bo‘g‘inlardan tashkil topadi. Bu guruhga kiruvchi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy munosabatlari tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish, daromadlar va harajatlarni shaklantirish, mulkka egalik qilish, o‘z zimmalariga olgan majburiyatlarini bajarish shakllariga bog‘liq ravishda o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlarga egadir. Bir vaqtning o‘zida, tijorat korxonalari va tashkilotlari moliyasi muhim ahamiyat kasb etib, aynan shu yerda moliyaviy resurslarning asosiy qismi shakllantiriladi. Mamlakatning umumiy moliyaviy ahvoli ana shu korxonalar moliyasining ahvoli bilan belgilanadi. Bozor munosabatlari sharoitida korxonalar o‘zlarining faoliyatlarini tijoriy hisob asosida amalga oshiradilar. Unga muvofiq ravishda ularning harajatlari o‘z daromadlari hisobidan qoplanishi kerak. Mehnat jamoalari ishlab chiqarish va sotsial rivojlanishining asosiy manbai foyda hisoblanadi. Bu soha korxonalari real ravishda moliyaviy mustaqillikka ega, mahsulotni sotishdan olingan tushumni ularning o‘zi mustaqil ravishda taqsimlaydi, o‘zlarining ixtiyoriga ko‘ra foydadan foydalanadilar, ishlab chiqarish va sotsial fondlarni shakllantiradilar, moliyaviy bozorning resurslaridan – bank kreditlari, obligatsiyalar emissiyasi, depozit sertifikatlari va moliyaviy bozorning boshqa instrumentlari – foydalangan holda investitsiyalashtirish uchun zarur bo‘lgan mablag‘larni qidirib topadilar. Korxonalar davlatning mayda-chuyda aralashuvidan ozod bo‘lib, shu bilan birgalikda, ishning iqtisodiy va moliyaviy natijalari uchun ularning mas’uliyati ham keskin oshirilgan. Bir vaqtning o‘zida mamlakatning xo‘jalik tizimi murakkab tuzilmadan iborat bo‘lib, aralash iqtisodiyot sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Uning tarkibida foyda olishga qaratilgan biznes-sohasi bilan bir qatorda iqtisodiyotning boshqa sektorlari ham mavjudki, ularning faoliyati ijtimoiy farovonlikka erishishga yo‘naltirilgan. Bularning tarkibiga davlat sektoridan tashqari ba’zi mamlakatlarda katta masshtablarga ega bo‘lgan va nisbatan yuqori sur’atlarda o‘sib borayotgan notijorat sektori ham kiradi. Hozirgi sharoitda notijorat sektori tashkilotlarining yuqori sur’atlarda tez o‘sib borayotganligi, bir tomondan, jamiyatni demokratlashtirish siyosiy jarayonlarining rivojlanishi va ikkinchi tomondan, bozor iqtisodiyotining sotsial yo‘naltirilganligi (bu narsa bizning mamlakatimiz uchun harakterlidir) bilan bog‘liq. 1111 Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyasi quyidagi ko‘p qirrali vazifalarni bajarilishini ham ta’minlaydi: - xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyasining iqtisodiy mohiyati, ahamiyati vazifalari va tarkibiy tuzilishini o‘rganish; - xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning oborotdan tashqari aktivlarini moliyalashtirish asoslarini o‘rganish; - xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar aylanma mablag‘larini moliyalashtirish asoslarini o‘rganish; - xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar mahsulot ishlab chiqarish harajatlari va mahsulot sotishdan tushumini o‘rganish; - xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar foydasining mohiyati, turlari, taqsimlanishi, ishlatilishi va rejalashtirilishini o‘rganish; - xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar foydasining soliqqa tortilishi asoslarini o‘rganish; - xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini moliyalashtirish va kreditlashtirish asoslarini o‘rganish; - xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda moliyaviy aktivlari tarkibini o‘rganish; - pul muomalasi va hisob-kitoblar tizimini o‘rganish; - xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda baho shakllanishining asoslarini o‘rganish; - xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda moliyaviy rejalashtirishni tashkil etishni o‘rganish va boshq. Korxona va tashkilotlar moliyasi-xo‘jalik yurituvchi sub’ekt va davlat pul resurslari fondini tashkil qilish va ulardan takror ishlab chiqarish, rag‘batlantirish va jamiyatning itimoiy ehtiyojlarini kondirish maqsadlarida foydalanishdagi pul munosabatlarin yig‘indisidir. Xo‘jalik sub’ektlari moliyasi moliyaviy resurslarni shakllantirish va ulardan foydalanish bilan bog‘liq pulli munosabatlar yig‘indisidir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar moliyasini oldingi direktiv harakterdagi boshqarish usullari: limitlar, markazlashgan ta’minot va boshqalardan farqli ravishda korxonalarda samarali boshqarishning o‘ziga xos usullari shakllandiki, bular vositasida korxonaning resurs potensiali optimallashtiriladi. Bu vaziyatda moliyaviy resurslarni samarali boshqarish ahamiyati tezlik bilan o‘sadi. Bunday sharoitlarda moliyaviy resurslar birinchi darajadagi ahamiyat kasb etib korxonalarni ma’lum vakt oraligida tezlik bilan boshqa resurslarga trasformatsiyalanish imkoniyatiga egadir. Hozirgi kunda mamlakatimiz oldida iqtisodiyotni erkinlashtirishdek murakkab va mas’uliyatli vazifa turibdi. Bu vazifani muvaffaqiyatli bajarish ko‘p jihatdan moliyaviy harakterdagi muammolarni to‘g‘ri hal etish bilan chambarchas bog‘liq. Bozor iqtisodiyoti, uning turli-tuman modellari bo‘lishi bilan birga, shu bilan harakterlanadi-ki, u davlat tomonidan sozlanishi bilan to‘ldiriladigan ijtimoiy yo‘naltirilgan xo‘jalikdir. Bozor munosabatlarining strukturasining o‘zida ham, ularni davlat tomonidan sozlash mexanizmida ham moliya katta rol o‘ynaydi. Moliya – bozor munosabatlarining ajralmas qismi va shu bilan bir vaqtning o‘zida davlat siyosatining amalga oshirishning muhim qurolidir. Mana shuning uchun ham bugungi kunda moliyaning tabiatini yaxshi bilish, uning amal qilish xususiyatlarini chuqur anglab olish‚ ularning ijtimoiy ishlab chiqarishni samarali rivojlantirish manfaatlarida eng to‘la ishlatish usullarini ko‘rish muximdir. Korxonaning tadbirkorlik faoliyatining natijasi sifatidagi foydaga ishlab chiqarish jarayonining puxta o‘ylangan moliyaviy ta’minoti, moliyaviy resurslarni ishlatish yo‘nalishlarini va asosiy hamda aylanma kapitalni safarbar qilish usullarini tanlash orqali erishiladi. Tadbirkorlikning muvaffaqiyati, bir tomonidan, korxona moliyasining holatiga va ikkinchi tomondan soliqqa tortish tizimiga bog‘liq. Bu moliyaviy muammolarni keltirib chiqaradi, bularni hali iqtisodiy va siyosiy barqarorlik, umuman iqtisodiyotni moliyaviy sog‘lomlashtirish, soliq qonunchiligini takomillashtirish asosida hal qilish kerak. Moliya iqtisodiy munosabatlarida o‘ziga xos o‘rinni egallaydi. Uning o‘ziga xosligi shundaki‚ u doim pul shaklida keladi‚ taqsimot harakteriga ega va moddiy ishlab chiqarish sohasi qatnashchilarining turli daromad va jamg‘armalarining shakllanishi va ishlatalishini aks ettiradi. Takror ishlab chiqarish jarayonida turli darajada korxona va firmalardan tortib xalq xo‘jaligi tarmoqlari va butun jamiyat miqyosida turli pul fondlari vujudga keladi. Ana shu pul fondlarni shakllantirish, taqsimlash va ishlatish jarayonida yuzaga keluvchi iqtisodiy munosabatlar moliyaviy munosabatlarni tashkil etadi. Aytilgandan pulning harakat bilan bog‘liq bo‘lgan barcha munosabatlar moliyaviy munosabatlarni tashkil etadi degan xulosa kelib chiqmaydi. Moliyaviy munosabatlar pulning harakati bilan bog‘liq munosabatlarning faqat bir qismigina o‘z ishlab chiqarishiga oladi. Moliyaviy munosabatlar ob’ektiv holda mavjuddir, lekin jamiyatdagi ishlab chiqarish munosabatlarining harakatiga mos keladigan konkret shakllarda namoyon bo‘ladi. Hozirgi sharoitda moliyaviy munosabatlarning shakllari jiddiy o‘zgarmoqda. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotining barpo qilinshi nafaqat mulkni davlat tasarrufidan chiqarish, korxonalarni xususiylashtirish, raqobatni rivojlantirish, narxlarni va korxonalarning tashqi iqtisodiy aloqalarini liberallashtirishni, balki xalq xo‘jaligini moliyaviy sog‘lomlashtirish, moliyaviy munosabatlarning adekvat tizimni yaratishni ham ko‘zda tutadi. Moliyaviy munosabatlar korxonalardan tortib umumdavlat miqyosigacha bo‘lgan ishlab chiqarishlardagi pulning harakati bilan bog‘liq munosabalarni o‘z ishlab chiqarishiga olishi sababli umumdavlat, mahalliy hokimiyat organlari hamda korxonalar moliyasi farqlanadi. Korxona moliyasi davlatning yagona moliya tizimining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, xalq xo‘jaligining turli tarmoqlaridagi korxonalarda daromadlarning shakllanishi, taqsimlanishi va ishlatilishi jarayonini aks ettiradi. Korxonalar moliyasi milliy daromad va milliy boylik yaratiladigan moddiy ishlab chiqarish soxasiga xizmat ko‘rsatadi. O‘z mohiyatiga ko‘ra korxonalar moliyasi moliyaviy tizimning o‘ziga xos qismidir. U davlat moliyasidan farq qiladi, chunki ular ijtimoiy ishlab chiqarishning boshqa-boshqa sohalarida amal qiladilar. Korxonalar moliyasi tadbirkorlik bilan uzviy bog‘liqdir, chunki korxona tadbirkorlik faoliyatining shakli hisoblanadi. Shu bilan korxonalar moliyasini o‘ranishda tadbirkorlikning barcha tomonlari va sub’ektlari qamrab olinmaydi, bu o‘zining o‘rganish predmeti mavjud. Xo‘jalik yurituvchi shaxs sifatida korxona turli tashkiliy-huquqiy shakllarda faoliyat ko‘rsatishi mumkin. Korxonaning tadbirkorlik faoliyatining natijasida sifatidagi foydaga ishlab chiqarish jarayonining puxta o‘ylangan moliyaviy ta’minoti, moliyaviy resurslarni ishlatish yo‘nalishlarini va asosiy hamda aylanma kapitalni safarbar qilish usullarini tanlash orqali erishiladi. Tadbirkorlikning muvaffaqiyati, bir tomonidan, korxona moliyaning holatiga va ikkinchi tomonidan soliqqa tortish tizimiga bog‘liq. Bu moliyaviy muammolarni keltirib chiqaradi, bularni hali iqtisodiy va siyosiy barqarorlik, umuman iqtisodiyotni moliyaviy sog‘limlashtirish, soliq qonunchiligini takomillashtirish asosida hal qilish kerak. Mazkur mavzuda o‘rganish ob’ekti bo‘lib korxonalar va ularning birlashmalarining xo‘jalik jarayonida vujudga keladigan hamda mablag‘larining shakllanishi va qarz mablag‘larining jalb qilinishi, ularning korxonaning harajatlari va investitsiyalarini moliyalashtirishga ishlatilishi, foydaning hosil bo‘lishi va olingan foydaning taqsimlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan pul munosabatlari hisoblanadi. 2-savol bayoni. Notijorat tashkilotlari yuridik shaxs bo‘lib, foyda olish ularning asosiy maqsadi emas va ularda olingan foyda ishtirokchilar o‘rtasida taqsimlanmaydi. Ularning qatoriga sotsial, xayr-ehson, madaniy, ma’rifiy, ilmiy, boshqaruv, sog‘liqni muhofaza qilish, jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirish, fuqarolar va tashkilotlarning qonuniy manfaatlarini himoya qilish, qarama- qarshiliklar va ziddiyatlarni yechish, yuridik xizmatlar ko‘rsatish va shunga o‘xshash boshqa maqsadlarga erishish uchun tashkil etilgan tashkilotlar kiradi. Notijorat tashkilotlarining oldiga qo‘yilgan maqsadlar xilma-xil bo‘lganligi uchun bu sektor o‘zining ham juda keng va rang-barang bo‘lishi, tabiiydir. Notijorat sektorning bir guruh korxonalari, asosan, o‘z a’zolarining iqtisodiy manfaatlariga, ma’lum toifadagi shaxslarning rivojlanishiga xizmat qiladi. Iqtisodiyotning bu sektori1, odatda, davlat sektorining birinchi, tijorat sektorining ikkinchi ekanligi inobatga olingan holda uchinchi sektor deb ham yuritiladi2. Turli mamlakatlar iqtisodiyotida tarixiy an’analar va iqtisodiy taraqqiyot bosqichlariga muvofiq ravishda notijorat sektor faoliyatining masshtablari bir- biridan farq qiladi. Biroq, bir necha miqdoriy tavsifnomalarning (ko‘rsatkichlarning) tahlili, yaxlit olinganda, bu sektorning taraqqiy topayotganligidan dalolat beradi. Ana shunga o‘xshash tavsifnomalarga (ko‘rsatkichlarga) quyidagilarni kiritish mumkin: notijorat tashkilotlarining soni. Yevropa mamlakatlarida 2000 yillar boshlarida har 1000 kishiga 4 ta notijorat tashkiloti to‘g‘ri kelgan. Finlyandiya shu ma’noda rekordchi hisoblanib, bu yerda har 1000 kishiga 21tadan to‘g‘ri keluvchi notijorat tashkilotlari mavjud. Bu ko‘rsatkichning darajasi Rossiyada 3,3ga teng bo‘lgan; notijorat tashkilotlari ta’minlaydigan aholining bandlilik darajasi. Bu tashkilotlar, ma’lum ma’noda, muhim ish beruvchilar bo‘lib hisoblanadi. Hozirgi paytda bu sektorda ishchi kuchining o‘rtacha 3,4% ishlaydi (Vengriyada – 1%dan boshlab, AQShda – 7%gacha). Notijorat tashkilotlarning faoliyat ko‘rsatishi iqtisodiyotning boshqa sektorlarida faol ravishda qo‘shimcha ish o‘rinlarining yaratilishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bu tashkilotlar tovarlar va xizmatlarni sotib oluvchilar bo‘lganligi uchun, oxir oqibatda, bu narsa tadbirkorlik faoliyatining faollashuviga olib keladi; notijorat tashkilotlarining operativ harajatlari. Bu ko‘rsatkich 2000 yillar boshlarida yalpi milliy mahsulotning o‘rtacha 3,5%ini tashkil etgan (Vengriyada – 1,2%, AQShda – 6,3%). Rossiyada bu raqam 2%ga teng bo‘lgan. 1 O‘tgan asr 90-yillarining boshida amerikalik oilalarning 70%dan ortiqrog‘i har yili xayr-ehson maqsadlariga qurbonlik qilganlar va ularning bu badallari o‘rtacha ular yillik daromadlarining 2%dan ko‘prog‘ini tashkil etgan. Buyuk Britaniya aholisi esa har yili xayr-ehson tashkilotlariga qariyb 4,5 mlrd. funt sterlingni berishadiki, o‘rtacha xayr-ehson badali uy xo‘jaligi daromadining 0,7%iga tengdir. (Qarang: Finansi, nalogi i kredit. Uchebnik. Izd. 2-ye, dop. i pererab. /Pod red. d.e.n., prof. I.D.Matskulyaka. – M.: Izd-vo RAGS, 2007. s.183). 2 AQSH katta yoshdagi aholisining taxminan 54% ixtiyoriy ishlarga haftasiga 4 soatni, Buyuk Britaniyada aholining 30% ixtiyoriy xizmatlarga haftasiga 1,1 soatni, Kanadada katta yoshdagi aholining 27% shunday ishlarga haftasiga 3,7 soatni sarf qilishadi. (Qarang: o‘sha yerda). Hozirgi sharoitda notijorat sektor katta iqtisodiy salohiyatga ega bo‘la borib, bu yerda moliyaviy va inson resurslarining sezilarli qismi to‘planmoqda va u zamonaviy bozor munosabatlari tizimida muhim ish beruvchiga aylanib bormoqda. 22222 Notijorat asosda xo‘jalik yuritishning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: faoliyatning foyda olishga emas, balki ma’lum bir missiyaga erishishga yo‘naltirilganligi; e’lon qilingan maqsadlarga erishish uchun olingan foydadan vosita sifatida foydalanish; bozor xo‘jaligining iqtisodiy samaradorligi va faoliyatning sotsial samaradorligini birgalikda qo‘shib olib borish. 33333Notijorat tashkilotlari faoliyatining moliyaviy manbalarini quyidagi besh asosiy guruhga ajratish mumkin: byudjet assignovaniyalari (byudjetdan ajratmalar); tijorat faoliyati: - tovarlar, ishlar va xizmatlarni realizatsiya qilishdan olingan tushum; - aksiyalar, obligatsiyalar, boshqa qimmatli qog‘ozlar va omo-natlar bo‘yicha olinadigan daromadlar; - notijorat tashkilotning mulkidan, notijorat tashkilotlarining yordami asosida tuzilgan xo‘jalik jamiyatlarining faoliyatidan olinadigan daromadlar va boshqalar. tijorat tuzilmalari va xususiy shaxslarning qurbonliklari (homiylik yordamlari); ta’sischilardan doimiy ravishda va bir vaqtning o‘zida tushib turishi mumkin bo‘lgan tushilmalar; qonun bilan ta’qiqlanmagan boshqa tushilmalar (masalan, ko‘ngillilarning mehnat sarflari, resurslarni jalb qilish bo‘yicha o‘tkazilgan tadbirlar (lotereyalar, auksionlar, ko‘ngilxo‘shlik, madaniy, sport va boshqa ommaviy tadbirlardan)dan kelgan tushilmalar. Turli mamlakatlarda notijorat tashkilotlarini moliyalashtirish manbalarining tarkibiy tuzilmasi turlichadir. Masalan, ko‘pgina rivojlangan mamlakatlarda xususiy qurbonliklarning miqdori 1%dan (Yaponiyada) 20%gacha (AQShda) tebranadi va o‘rtacha 11%ni tashkil etadi. Hukumat ajratmalarining salmog‘i esa 26%dan (Germaniya) 71%gacha bo‘lib, uning o‘rtacha darajasi 48%ga tengdir. Notijorat tashkilotlarining o‘zlari tomonidan ishlab topilgan mablag‘larning salmog‘i 23%dan (Vengriya) 71%gacha tebranib, uning o‘rtacha darajasi 41%dan iboratdir. Notijorat faoliyatni moliyaviy jihatdan tartibga solishning shakllari, ularning davlat va mahalliy hokimiyat organlari bilan hamkorligi har bir mamlakatning tegishli qonunlari yordamida amalga oshiriladi. Ularni moliyaviy jihatdan qo‘llab- quvvatlash to‘g‘ridan-to‘g‘ri (bevosita) va egri (bilvosita) harakterga ega bo‘lishi mumkin. 44444 Notijorat sektorni davlat tomonidan to‘g‘ri (bevosita) qo‘llab- quvvatlashning uch asosiy shakli mavjud: to‘g‘ridan-to‘g‘ri (bevosita) byudjet investitsiyalari; hamkorlikda moliyalashtirish; davlat sotsial buyurtmasi. Notijorat sektorni egri (bilvosita) moliyalashtirish shaklidan ham, ya’ni notijorat tashkilotlarini davlat va mahalliy hokimiyat organlari oldidagi to‘lovlari va boshqa shunga o‘xshash majburiyatlaridan ozod qilish shaklidan ham amaliyotda tez-tez foydalaniladi. Egri (bilvosita) moliyalashtirishning asosiy ko‘rinishlari quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: nosoliqli imtiyozlarni taqdim etish; soliqli imtiyozlashtirish. Bu yerda, o‘z navbatida, nosoliqli imtiyozlar quyidagi ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi: notijorat tashkilotlarining faoliyati uchun binolarni ijaraga olish, yer maydonlarini ajratish; litsenziyalashtirishning soddalashtirilgan tizimini o‘rnatish (belgilash); aloqa xizmatlari va kommunal xizmatlarni to‘lashda imtiyozli tariflardan foydalanish;