XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKTLARNI MOLIYAVIY RESURSLARI VA KAPITALI Reja: 1. XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKTlarning moliyaviy resurslari. 2. Tijoriy XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKTlar moliyaviy resurslarining dastlabki (birlamchi holda) shakllantirilishi va ularning shakllari. 3. Tushum va uning tarkibiy qismlari. Tijoriy XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKTlar moliyaviy resurslarining shakllanish manbalariga ko‘ra turlari. 4. XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKT moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligi. XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKTlarning moliyaviy resurslari bu – XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKTlar ixtiyoridagi pul mablag‘lari bo‘lib, ular joriy harajatlar va ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun xizmat qiluvchi korxona ixtiyoridagi pulga tenglashtiriladigan daromadlar va tushumlardir. Korxonaning moliyaviy resurslarning mohiyati shundan iboratki, ular nafaqat korxonaning iqtisodiy rivojlantirishga, balki korxonada ishlaydigan ishchilarning iqtisodiy ahvoli va sotsial barqarorligini ta’minlash uchun ham ishlatiladi. Haqiqatdan ham moliyaviy resurslarni milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarining jadal sur’atlar bilan rivojlantirishdagi o‘rni va ahamiyati juda o‘lkan hisoblanadi. Chunki, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi borayotgan bir vaqtda xom-ashyo resurslarini taqchilligi va narxi muntazam oshib borayotganligi moliyaviy resurslardan oqilona foydalanish Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar orsidagi juda katta ma’sulyatli talablarni qo‘yilishiga sabab bo‘lmokda. Bu talablar esa xo‘jalik sub’ektlariga nodir va tiklanmaydigan resurslarimizga nisbatan xo‘jasizlarcha munosabatda bo‘lish huquqini bermaydi. Chunki tadbirkor o‘zidagi mavjud moliyaviy resurslardan foydalanib tabiat in’om etgan tabiiy resurslarni qayta ishlab, insonlarning ehtiyojiga moslab ishlab chiqarilgan tovar mahsulotini iste’mol qilish uchun bozorga chiqaradi. Bozorda mavjud shakllantirilgan narxlarda ayriboshlanadi. Shu asosda tadbirkor o‘zining faoliyatini yanada qayta jonlantiradi, bu esa qilingan harajat va topilgan daromad o‘rtasidagi farq, ya’ni moliyaviy resurslar evaziga amalga oshiriladi, shundan ham bilishimiz mumkinki jamiyatdagi barcha iqtisodiy munosabat u ishlab chiqarish bo‘ladimi, xizmat ko‘rsatish har qaysisining asosi bo‘lib moliyaviy resurslar hisoblanadi. Jamiyatning iqtisodiy salohiyati tabiiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan foydalanish darajasi bilan belgilanadi. Bozor xo‘jaligida pul katta iqtisodiy tizimda ishlab chiqarishni rivojlantirshni ta’minlaydigan asosiy omil sifatida harakat qilib, turli xizmatlar bilan bog‘liq bo‘ladigan to‘lovlarni to‘lashda, kreditlar bilan bog‘liq jarayonlarda pul, ko‘p mulkchilik iqtisodiyotining rivojlanishi tufayli chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar shaklida bo‘lib, pul jamg‘armalarining aylanishi jarayonida shakllanishi va ulardan foydalanishda ham namoyon bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, moliyaviy munosabatlarning moddiy ifodasi moliyaviy resurslarda o‘z ifodasini topadi. Moliyaviy resurslar jamiyat xo‘jalik mexanizmida insonning qon tomirlari tizimi kabi, faol xizmat qiladi. Iqtisodiyotning qaysi jabhasini tahlil qilmaylik, moliya masalalariga duch kelamiz. Ular xo‘jalik sub’ektlarni byudjet, banklar, sug‘urta va boshqalar oldidagi majburiyatlarni bajarish uchun ishlatiladi. Moliyaviy resurslar korxona tashkil topayotgan vaqtda, ya’ni ustav kapitali tashkil etilganda shakllanadi. Ustav kaptali – bu ta’sischilar kapitali hisobiga hosil qilingan korxona mulkidir. Amaldagi qonunlarga asosan, ustav kapitalining eng kam o‘lchamlari belgilab qo‘yiladi. Moliyaviy resurslar birinchi galda asosiy va yordamchi faoliyat natijasida olingan foyda, shuningdek ishlab chiqarilgan mulkni sotishdan tushgan tushumlar, barqaror passivlar, turli maqsadli tushumlar, mehnat jamoasi a’zolarining badal to‘lovlari va hissalardan tashkil topadi. Barqaror passivlarga ustav zahira va boshqa kapitallar; uzoq muddatli qarzlar; korxona aylanmasida doimo mavjud bo‘lgan kreditorlik qarzlar kiradi. Moliyaviy resurslar iqtisodiy yo‘naltirilishi nuqtai nazaridan qo‘yidagicha tavsiflanadi: - asosiy faoliyatni ta’minlovchi; - asosiy fondlarni takror ishlab chiqarishni ta’minlovchi; - aylanma mablag‘larni shakllantirishini ta’minlovchi; - kadrlarni tayyorlash tadbirlarni ta’minlovchi; - ishchi hodimlarni moddiy rag‘batlantirishni ta’minlovchi; - ijtimoiy-maishiy va boshqa ehtiyojlarni qondirishni ta’minlovchi; - moliyaviy ehtiyot zahiralashga. Ijtimoiy mahsulotni taqsimlash nuqtai nazaridan qaralganda moliyaviy resurslar deganda, davlat va xizmat sohasidagi korxonalarda o‘z maqsad va vazifalar bajarish uchun to‘planadigan, taqsimlanadigan va ishlatiladigan pul shaklidagi ijtimoiy mahsulot va milliy daromadning bir qismi tushuniladi. Amaliy nuqtai nazardan xizmat sohasidagi korxonalarni moliyaviy resurslari ular ixtiyorida bo‘lgan jami pul shaklidagi daromadlar va jamg‘armalar yig‘indisidir. Moliyaviy resurslarni joriy faoliyat, kredit resurslar, pul mablag‘lari rezervlari bilan bog‘liq bo‘lgan harajatlarni qoplagandan keyin korxona ixtiyorida qoladigan pul mablag‘lari jamg‘armalari tashkil qiladi. Moliyaviy resurslarga ma’lum mikdorda moddiy boyliklar mos keladi. Asosiy va aylanma fondlar, moddiy va mehnat resurslarni samarali ishlatish moliyaviy resurslar holatini belgilaydi. 2-savol bayoni. Tijoriy XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKTlarning moliyaviy resurslari dastlab (birlamchi holda) ular ta’sis kapitalining bir qismini pul shaklida qo‘yish va shuningdek, boshqa shaxslar va tashkilotlardan maqsadli moliyalashtirish va subsidiyalar ko‘rinishida kelib tushgan pul mablag‘lari qismi hisobidan shakllantiriladi. Ta’sis kapitalining nopulli (pulsiz) qismi (sanoat va intellektual mulk ob’ektlari, ulardan foydalanish huquqlari va boshqalar) esa, xuddi maqsadli tushilmalar singari, agar ular pul ko‘rinishida qo‘yilmagan bo‘lsa, ularni XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKTning moliyaviy resurslari tarkibiga kiritish maqsadga muvofiq emas. Dastlabki (birlamchi) kapitalning ishlab chiqarishga investitsiya qilinishi tovar-pul doiraviy aylanishi jarayonining kengayishini boshlab beradi. Uning pul shaklidagi yakuni (natijasi) sifatida XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKTning tushumi maydonga chiqadi. O‘z navbatida, tushum harajatlarni moliyalashtirish va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonini davom etttirishni ta’minlovchi bir necha pul mablag‘lari fondlariga bo‘linadi. Umumiy tarzda, formula orqali buni quyidagicha ifodalash mumkin: T = F аа + F мхм + F их + F ф Bu yerda: T - tushum; F аа - asosiy ishlab chiqarish fondlarining jismoniy eskirishini tiklashga mo‘ljallangan amortizatsiya ajratmalari fondi; F мхм - moddiy harajatlarni (xom ashyo, materiallar, yoqilg‘i, elektroenergiya va boshqalarni sotib olish) moliyalashtirish fondi; F их - ish haqi fondi; F ф - tovarlarni realizatsiya qilishdan olingan foyda (soliqlar to‘languncha va foydadan boshqa to‘lanmalar amalga oshirilguncha). 3-savol bayoni. Ayrim iqtisodchi-olimlarning izlanish (tadqiqot)larida moddiy harajatlar va mehnat haqini moliyalashtirish uchun mo‘ljallangan pul mablag‘lari XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKTning moliyaviy resurslari tarkibiga kiritilmaydi. Ularning ayrimlari tomonidan esa XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKTning moliyaviy resurslari tarkibiga hatto pulli tushum ham kiritilmayotir. Bunday yondoshuvlarning noto‘g‘ri ekanligi shubhasiz. Bozor iqtisodiyotining xorijiy nazariyasi va amaliyotida pul tushumi yalpi daromad tarzida talqil qilinadi. Bu narsa XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKT moliyaviy resurslari fondini shakllantirish va qayta yangilashda tushumning umumlashtirilgan ahamiyatini o‘zida aniqroq aks ettiradi. Moddiy harajatlarni moliyalashtirish uchun mo‘ljallangan pul tushumlarining bir qismi, XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKTning real moliyaviy resursi mol yetkazib beruvchilar va kontragentlarning hisob varaqlariga o‘tkazilmasdan uning aylanmasida bo‘lgan paytda unga qo‘shimcha daromad keltiradi. O‘tish davrining dastlabki yillaridagi o‘zaro mol yetkazib berish (xizmat ko‘rsatish) bo‘yicha noto‘lovlar krizisi bank kreditlari foizining yuzdan oshgan darajasida tekin tijoriy kredit imkoniyatining mavjudligi o‘zining “qo‘lbola” birlamchi manbai bo‘lib xizmat qildi. Shunga o‘xshash narsa ish haqi fondiga nisbatan ham tegishli bo‘ldi. Xodimlarga, ishchi va xizmatchilarga bir necha oylab oylik maoshlarni berishning kechiktirilganligi (orqaga surilganligi) ba’zi bir “tadbirkor” va “bankir”larning tekinga boyish manbalaridan biriga aylandiki, chunki to‘lanmagan ish haqi ularning aylanmasida bo‘lgan edi. Amortizatsiya ajratmalari fondi XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKTlar moliyaviy resurslarining tarkibiy tuzilmasida muhim rol o‘ynaydi. Chunki bunday ajratmalar pul tushumlaridan qancha ajratilganligi va ularning XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKT tegishli hisob varaqlarida joylashganligiga qarab XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKTlarning real moliyaviy resurslari bo‘lib hisoblanadi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi va tovar hamda moliya bozorlarida XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKT faoliyatining faollashuvi natijasida uning moliyaviy resurslari tarkibiy tuzilmasida foyda hal qiluvchi o‘rinni egallay boshlaydi. Foyda XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKT o‘z mablag‘larining asosiy manbai bo‘lib, ishlab chiqarish apparatining yangilanishini, sifatning yaxshilanishini, chiqarilayotgan mahsulot assortimentining kengayishini va h.k.larni ta’minlaydi. Foyda hisobidan XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKTning rezerv fondlari, maxsus maqsadlarga mo‘ljallangan fondlar shakllantiriladi. Foyda massasi va normasi, uning harajatlarga nisbati XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKTning kreditga layoqatligini va uning qarziy mablag‘larni jalb qilish imkoniyatini, uzoq va qisqa muddatli kreditlarni olishni aniqlab beradigan muhim indikatorlardir. Qarziy mablag‘larning XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKT o‘z mablag‘lariga nisbati 1/3 va undan katta darajaga yetib, uning to‘lovga layoqatligiga kreditorilarga ham, hamkorlariga ham shubha tug‘dirmasligi mumkin. Amal (harakat)dagi tijoriy XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKTlarning moliyaviy resurslarini ularning shakllanish manbalariga ko‘ra quyidagilarga ajratish mumkin: mahsulot realizatsiyasining tushumi hisobidan shakllanadigan moliyaviy resurslar (foyda; amortizatsiya ajratmalari fondi; ish haqi fondi; moddiy harajatlarni tiklash fondi); boshqa realizatsiya (mol-mulk; asosiy faoliyatga daxldor bo‘lmagan xizmatlar va boshqalar) hisobidan olinadigan moliyaviy resurslar; moliyaviy bozorda shakllanadigan moliyaviy resurslar (kreditlar va zayomlar; o‘z aksiyalari va qimmatli qog‘ozlarning boshqa ko‘rinishlarini sotish; boshqa emitentlarning qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha dividentlar va foizlar; sug‘urta qoplamalari va boshqalar); kreditorlik qarzlari hisobidan tashkil topadigan moliyaviy resurslar (mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga; mehnat haqi bo‘yicha; sotsial sug‘urtaga doir; byudjet oldidagi va boshqalar); badallar va maqsadli harakterdagi tushilmalar hisobidan shakllantiriladigan moliyaviy resurslar (boshqa tashkilotlar va jismoniy shaxslardan tushilmalar, byudjet subsidiyalari va h.k.). 4-savol bayoni. Iqtisodiy munosabatlarni takror ishlab chiqarish shakllaridan biri sifatida XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKTlar moliyasining harakati minimal harajatlarda maksimal natijalarning olinishini nazarda tutuvchi samaradorlikning umumiqtisodiy me’zoniga bo‘ysunadi. Shu sababli XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKT moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligini quyidagi formula orqali tasavvur etish mumkin: S мр = N м ф : X мр Bu yerda: S мр - XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKT moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligi; N м ф - ma’lum davr (o‘tgan yoki rejali) uchun XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKT faoliyatining moliyaviy natijasi; X мр - shu moliyaviy natijani qo‘lga kiritish uchun XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKT tomonidan qilingan (yoki rejalash tirilgan) moliyaviy resurslar harajatlari. XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKT moliyaviy resurslaridan foydalanish samaradorligini aniqlashda shu narsani inobatga olish kerakki, moliyaviy natija faqat moliyaviy emas, balki moddiy va mehnat resurslari harajatlarining natijasi hamdir. Shuning uchun ham, masalan, mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan foydani taqqoslab turib, buning natijasida faqat faoliyatning sof moliyaviy tomonini harakterlovchi ko‘rsatkichga ega bo‘lamiz, deb hisoblash maqsadga muvofiq emas. Bu XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKT moliyaviy-xo‘jalik faoliyati samaradorligini harakterlovchi yaxlit ko‘rsatkichlardan biri bo‘lib, unga kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonida moddiy-ishlab chiqarish va moliyaviy oqimlarning ajralmas bog‘liqligi xosdir. Yuqorida bildirilgan fikr o‘ziga moliyaviy natija va moliyaviy harajatlarning tavsifini mujassam etuvchi XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKT moliyaviy- xo‘jalik faoliyatining samaradorligini harakterlovchi boshqa ko‘rsatkichlarga ham to‘liq tegishlidir. Shunday bo‘lishiga qaramasdan analitik maqsadlar uchun bu majmua (to‘plam)dan aynan XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKTning moliyaviy