XO'JALIK YURITUVCHI SUB'EKTLARNI MOLIYAVIYISLOH QILISH
9.1. Xo'jalik yurituvchi sub'ektlarni isloh qilish va ularning
moliyaviy xo'jaligini qayta qurishning zarurligi
XYuSlarning faoliyatida sifat o'zgarishJarni amalga oshirmasdan turib bozor
iqtisodiyotini rivojlantirish mumkin emas. Ularni isloh qilish jarayonining mazmuni
bozor munosabatlari rivojlanishining qonuniyatlaridan kelib chiqadiki, ularda birlamchi
bo'g'in (XYuSlar)ga alohida o'rin beiilishi kerak. Bozor iqtisodiyotidagi o'zaro aloqalaming
umumiy modeli quyidagi chizmada keltirilgan (8.1.1-chizma):
8.1.1-chizma. Bozor iqtisodiyotidagi o'zaro aloqalar modeli
Bozor iqtisodiyoti sharoitida XYuSlar xaridor va sotuvchi sifatida maydonga
chiqib, tovarlar va xizmatlar bozorida o'zgaruvchan talab va taklif asosida raqobat
Davlatning tartibga soluvchi roli
Bozor bahosi
Sotuvchi
(ishlab
chiqaruvchi
Sotuvchi
chiqaruvchi
Raqobat muhiti
muhitida aniqlanadigan baho orqali o'zaro ta'sirda bo'ladi. Baholarning yig'indisi
tushumning o'lchamini belgilab berganligi uchun XYuS (firma, korporatsiya va
h.k.)larning moliyaviy ahvoli bilan ularning bozordagi faolligi, ular faoliyatida
taraqqiyot (rivojlanish)ning bozor omillari o'zgarishini har tomonlama hisobga olish
o'rtasida to'g'ri bog'lanish mavjud. Bu omillarni hisobga olish XYuSlar, firmalar va
korporatsiyalar faoliyatining butun mohiyatini tubdan o'zgartirishni talab qiladi.
XYuSlarni bozor sharoitlariga moslashti-rish bo'yicha asoslangan choralar tizimini
ishlab chiqish va ularni amalga oshirish, XYuSlarni bozor iqtisodiyotining
mustaqil sub'ektiga aylantirish ularni moliyaviy isloh qilishning asosiy maz-munini
tashkil etadi.
Bozor iqtisodiyoti sari yuz tutilganligiga 20 yil vaqt o'tganligiga qaramasdan
hamon mamlakatimiz XYuSlarining ma lum bir qismi o'zgarib rivojlanayotgan bozor
munosabatlariga moslashayotganligi yo'q. Ayrim ekspertlarning bahosiga ko'ra,
sanoat XYuSlarining 1/4 qisminigina bozor iqtisodiyotining to'laqonli sub'ektlari
safiga kiritish mumkin.
Yangi sharoit munosabati bilan XYuSlarni moliyaviy isloh qilishning asosiy
vazifalari quyidagilardan iborat:
• faoliyatni bozor talablariga yo'naltirish va eng yangi texnologiyalarga
investitsiyalar asosida innovatsion jarayonlarni rivojlantirish yo'li bilan mahsulotlar
va xizmatlar raqobatbardoshli-gini ta'minlash;
• XYuS kapitalini shakllantirish va boshqarish samaradorligini oshirish;
• XYuS rivojlanishini moliyaviy jihatdan ta'minlash va uning moliyaviy
barqarorligini oshirish imkoniyatlarini qidirib topish va jalb qilish;
• ishlab chiqarishning barcha omillaridan samarali foydalanish va mahsulot
birligiga to'g'ri keluvchi xarajatlarni kamaytirish asosida ularning daromadlarini
o'stirish yo'li bilan XYuSlarning investitsion jozibadorligini oshirish;
• aktivlarni restrukturizatsiya qilish va bozor kon'yunkturasini bashoratlash,
tovarlar va xizmatlarning to'lovga layoqatli talabi va taklifi asosida XYuS faoliyatini
diversifikatsiyalashtirish.
XYuSlar, firmalar va korporatsiyalarni moliyaviy isloh qilishda kapitalizatsiya
jarayoni, ya'ni mavjud salohiyatlardan samarali foydalanish hisobiga kompaniya
qiymatini oshirish va shu asosda kapitallashtirishning asosiy manbaini-kapitalni
o'stirishga yo'naltiriladigan sof foydani o'stirish alohida o'rin egallaydi. Sof foydani
kapitallashtirish koeffitsienti aktiv (kapital)ni oshirishga yo'naltirilgan sof foyda
qismining XYuS sof foydasi umumiy hajmiga nisbati bilan aniqlanadi. Uni formula
shaklida quyidagicha aks ettirish mumkin:
Kk = (SFkq : SFuh)
Bu yerda: Kk — sof foydani kapitallashtirish koeffitsienti;
SFkq — aktivlar (kapital)ni oshirishga yo'naltirilgan sof foydaning
qismi;
SFuh — XYuS sof foydasining umumiy hajmi.
Kapitallashtirish jarayoni investitsion-innovatsiya strategiyasini amalga oshirish
asosida faqat aktivlar miqdorini oshirishni emas, balki ulardan yanada samaraliroq
foydalanilishini ko'zda tutganligi bilan ham muhimdir. Uni quyidagi tartibda
aniqlasa bo'ladi:
К = (К .: A),
a
y о о'7
Bu yerda: Ka — aktivlarni kapitallashtirish koeffitsienti;
Ko, — tahlil davrida o'z kapitalining o'sishi;
Ao — tahlil davri oxiridagi aktivlar.
Kapitallashtirish jarayoni ishlab chiqarishga ilmiy yutuqlarning
moddiylashganligini aks ettiruvchi ilg'or innovatsion ishlab chiqarish vositalari va
texnologiyalariga quyiladigan shakldagi kapitalning
intellektuallashtirishga
asoslanishi kerak.
O'z faoliyatiga yangi sifat talablarini kuchaytirayotgan samarali bozor o'zaro
aloqalarining tizimiga nisbatan tezroq kirish uchun XYuSlarning moliyaviy isloh
qilishga asoslangan dasturini ishlab chiqilishi maqsadga muvofiqdir. Bunda butun
xo'jalik-ishlab chiqarish faoliyatining natijasi sifatida yuqori yakuniy moliyaviy
ko'rsatkichlarga erishishga alohida o'rin ajratilmog'i lozim. Bir vaqtning o'zida
bunday dastur bozor omillari va iqtisodiy o'sish shart-sharoitlaridan foydalanish,
shuningdek, innovatsion tarqqiyotning zamonaviy tendensiyalarini amalga oshirish
asosida XYuS faoliyati samaradorligini oshirish bo'yicha choralar tizimini o'z ichiga
qamrab oladi.
Moliyaviy isloh qilish dasturi quyidagilarni ko'zda tutadi:
•XYuSning tashkiliy va mulkiy holatini o'zgartirish (yuqori samarali tashkiliy
shakl, kapitalning tarkibiy tuzilishini o'zgartirish va uni samaradorlikni oshirish
maqsadlari uchun joylashtirish, yuqori talabga ega bo'lgan mahsulot ishlab chiqarishni
rivojlantirish va h.k.);
•ishlab chiqarishning investitsion-texnologik asosini o'zgartirish (asosiy fondlar va
aylanma mablag'larning tarkibiy tuzilishi, texnologik yangiliklarni joriy etish, ishlab
chiqariladigan mahsulot-larni yangilash va h.k.);
• ishlab chiqarish-xo'jalik faoliyatining yuqori yakuniy natijalariga —XYuSning
ixtiyoriga qoldiriladigan sof foydaga erishish, kompaniya qiymatini o'stirish va
xarajatlarni qisqartirishning tashkiliy asosi bo'lgan mukammal biznes-rejani ishlab
chiqish;
• XYuSning asoslangan marketing va baho strategiyasini ishlab chiqish;
• XYuSning moliyaviy strategiyasini uning ishlab chiqarish-marketing siyosati
bilan o'zaro bog'liqligini asoslash.
Yuqoridagilarning barchasi moliyaviy munosabatlarni tegishli tarzda qayta
qurishni, XYuSni boshqarishda moliyaviy oqimlar rolini oshirishni; tushum,
xarajatlar, foyda, soliqqa tortish me'yorlari, sof foyda, umumiy va o'z kapitalining
hajmi (miqdori) va manbalaridan iborat bo'lgan moliyaviy indikatorlarning
o'zgarishini kuzatish orqali moliyaviy boshqaruvning yaxlit samarali tizimini
shakllantirishni talab qiladi. Bu ishlar, o'z navbatida, quyidagi shartlar asosida
amalga oshirilishi mumkin:
• XYuS xo'jalik-ishlab chiqarish faoliyati barcha tomonlari bilan moliyaviy
oqimlaming o'zaro aloqadorligini kuchaytirish va ularda ishlab chiqarish omillari-
moddiy, mehnat, informatsion vaboshqa resurslarning tegishli harakatlarini yanada
to'laroq aks ettirish;
• boshqaruv qarorlari qabul qilishda, XYuS moliyaviy resurslari o'sishiga bog'liq
imkoniyat qidirib topish va amalga oshirishda moliyaviy-tahliliy xizmatlar rolini
oshirish;
• XYuS faoliyatini moliyaviy resurslar bilan yanada to'liqroq ta'minlash uchun o'z
bilimlarini sarf etayotgan moliyaviy menejment malakasi darajasini oshirish;
• XYuS moliyaviy-xo'jalik faoliyati to'g'risida xalqaro andaza-larga muvofiq
ravishda ma'lumotlar olish, XYuSlar, firmalar va korporatsiyalar faoliyatida yuqori
darajadagi samaradorlikni ta'minlash uchun moliyaviy hisobotning xalqaro
andazalariga o'tish.
8.2. Xo'jalik yurituvchi sub'ektning moliyaviy isloh qilish
samaradorligini baholash
XYuS, firma va korporatsiyalarning moliyaviy isloh qilinish samaradorligini
baholashning asosiy ko'rsatkichi sifatida moliyaviy samaradorlik, ya'ni sof foyda
bo'yicha rentabellik ko'rsatkichini olish mumkin. Uni hisoblash formulasi
quyidagicha:
R=(C/:0',)x 100
Bu yerda: R — sof foyda bo'yicha o'zlik kapitalining rentabelligi;
SL — sof foyda yoki netto—foyda;
0\- o'zlik kapitali.
Bu ko'rsatkichning o'sishi foydani soliqqa tortishni qo'shib hisoblagan holda
ichki va tashqi xarakterdagi ko'plab omillarga bog'liq. Rentabellikni tarkib
toptiruvchilarni tahlil qilish uchun amaliyotda birinchi marta «Dyupon de Nemur»
kompaniyasida qo'llanilgan Dyupon formulasidan foydalaniladi. Bu formulaning
ko'rinishi quyidagicha:
R = (Sf : O’k) x (Sf : T) x (T : A) x ( A : O’k)
Bu yerda: R — sof foyda bo'yicha o'zlik kapitalining rentabelligi;
Sf — sof foyda yoki netto-foyda;
O’k — o'zlik kapitali;
T — tushum;
A — aktivlar.
Bir vaqtning o'zida bu formuladagi (Sf: O'k) nisbati sof foydaga ko'ra o'zlik
kapitalining rentabellik koeffitsientini ko'rsatsa, (Sf : T) nisbati esa sotuv
rentabelligini ifodalab, bir tomondan bu nisbat tahlil qilinayotgan davrda sof foyda
va sotuv hajmi (tushum) o'rtasidagi nisbatni aks ettirsa, ikkinchi tomondan esa,
yaxlit holda sotilgan mahsulotning daromadliligini xarakterlaydi va u alohida
olingan tovar turlari daromadligiga va ularning realizatsiya hajmidagi nisbatiga
bog'liqdir. Shuningdek, (T : A) nisbati xo'jalik faolligi koeffitsientini ko'rsatadi. Bu
koeffitsient aktivlarning aylanuvchanligi (yoki aktivlarning yillik o'rtacha qiymatiga
to'g'ri keluvchi bir so'mlik tushum hajmi)ni aks ettiradi, tahlil davridagi aktivlar
aylanmasining sonini xarakterlaydi. Aktivlar qancha ko'p aylansa, ularning
rentabelligi shuncha yuqori bo'ladi. (A : O'k) nisbati esa bir so'mlik o'z kapitaliga
to'g'ri keluvchi aktivlarning umumiy miqdorini ko'rsatadi. Bunday aktivlar
qanchalik ko'p bo'lsa, rentabellik darajasi shuncha yuqori bo'ladi. Bu ko'rsatkich
XYuSning moliyaviy faolligini, uning aylanma (aktivlar)ga kapitalning qo'shimcha
manbalarini jalb qilish borasidagi mahoratini aks ettiradiki, bu narsa tushum hajmi va
XYuS daromadliligini oshirishga imkon beradi.
Yuqoridagi formulada keltirilgan ko'rsatkichlarning o'zaro bog'liqligini
XYuSning moliyaviy siyosatini isloh qilishni asoslab berishda foydalanish mumkin.
Chunki formuladagi ko'rsatkichlar XYuS yakuniy natijalarining aktivlardan
foydalanish darajasi, ularning aylanish tezligi, realizatsiya hajmi va sotilayotgan
mahsulotlarning daromadliligi, ya'ni moliyaviy-xo'jalik faoliyatining barcha asosiy
parametrlari bilan o'zaro bog'liqligini ifodalaydi. Bularning barchasi istiqbolga
mo'ljallangan biznes-rejani ishlab chiqish uchun asos bo'lishi, shuningdek
investitsion-innovatsion biznes-loyihalarni asoslashda xizmat qilishi mumkin.
XYuS aktivlarining takror ishlab chiqarishdagi rolini baholash uchun xo'jalik
faolligi koeffitsientidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu koeffitsient XYuSga
tegishli bo'lgan tushumning barcha aktivlar o'rtacha qiymatiga nisbati bilan
aniqlanadi. Uni formula shaklida quyidagicha ifodalash mumkin:
К = T : A
Bu yerda: Kx/- xo'jalik faolligi koefiitsienti;
T — tushum;
A - barcha aktivlarning o'rtacha qiymati.
Bu ko'rsatkich bir so'mlik foydalanilayotgan aktivlarga to'g'ri keluvchi tushumni
ko'rsatadi. Uning o'sishi XYuS boshqa barcha moliyaviy ko'rsatkichlar ko'payishiga
asos bo'lib xizmat qiladi.
Aktivlarga joylashtirilgan kapitalning oqilona tarkibiy tuzilishi ham muhim
ahamiyatga ega. Uzluksiz ravishda doiraviy aylanadigan va daromadlar olinishiga
xizmat qiladigan aylanma aktivlarga moddiylashtirilgan kapital XYuS faoliyatida
faol rol o'ynaydi. Shuning uchun ham aylanma aktivlarga qo'yilgan tez aylanayotgan
kapitalning barcha foydali kapitalga nisbati kapital noishlab chiqarish qobiliyati
oshganligini aks ettiradi. Buni formula yordamida quyidagicha ko'rsatish mumkin:
К „ - (A. : Kp
Bu yerda: Kgtt — kapitalning oqilona tarkibiy tuzilishi;
Aaa — aylanma aktivlar;
Kf — barcha foydalanilayotgan kapitallar.
XYuSning moliyaviy isloh qilish dasturini tuzish jarayonida har bir tadbirdan
ma'lum bir samara olinishi ko'zda tutilmog'i lozim. Quyida o'tkazilishi lozim
bo'lgan eng muhim tadbirlar va
Tadbirlar
Foydali jihatlar
XYuSning bozordagi holati,
moliya-xo'jalik
faoliyati
va
boshqaruv samaradorligini tahlil
qilish
XYuS rivojlanishining asosiy ichki va
tashqi muarnmolari va ularni hal etishdagi
oqilona yo'llarini qidirib topish, moliyaviy
ahvolni
mustah-kamlash
uchun
rezervlardan foyda-lanish
XYuS
taraqqiyotining
moliyaviy strategiyasini ishlab
chiqish.
Kelajakda ishlab chiqarish-iqtisodiy
faoliyatning eng yuqori samaradorligiga
erishish imkonini beradigan taraqqiyotning
o'rta va uzoq muddatli mo'ljallarini asoslash
Kadrlarni tayyorlash va qayta
tayyorlash
XYuS xodimlari malakasining hozirgi
zamon va istiqbol talablariga mos kelishi.
Bu narsa XYuS moliyaviy holati va uzoq
muddatli
taraqqiyoti barqarorligining
asosiy omili hisoblanadi
XYuS aktivlarini bozo-riy
baholash
XYuS ustav kapitalini oshirish
imkoniyatlarini amalga oshirish. Bu narsa
kreditorlarning mumkin bo'lgan talablarini
qondirishdagi
minimal
kafolatlari
darajasini oshirishni va shu hisobdan
kontra-gentlar bilan yuqori darajada barqa-
rorlikni, firma qiymatining oshishini
ta'minlaydi
Mol-mulkni inventari-zasiya
qilish va XYuS mul-kiy
kompleksini restruk-turizatsiya
qilishni amalga oshirish
Noishlab
chiqarish
xarajatlarini
qisqartirish, XYuS mol-mulkidan oqilona
foydalanish, ulardan foyda-lanishning
moliyaviy samaradorligini oshirish
Yerga egalik huquqini amalga
oshirish
Barcha mulkiy kompleksga egalik
huquqini to'laqonli amalga oshirish
hisobidan
XYuSning
investitsion
jozibadorligini oshirish. Bu narsa
faoliyatning huquqiy mustaqilligi va
barqarorligini ta'minlaydi
XYuS ustavini qayta ко'rib
chiqish va menej-ment bilan
shartnomani aniqlashtirish
Rahbarlar
su'istemolliklari
imkoniyatlarini
ta'sischilar
oldidagi
ularning javobgarliklari va XYuS
faoliyatining
natijalaridan
manfaat-
dorligini kuchaytirish, shu asosda
boshqaruv qarorlari sifatini oshirish
Moliyaviy hisobotning xalqaro
andazalaridan foydalanishga o'tish
XYuS
faoliyatining
«oydinlik»
darajasini oshirish va investitsion
jozibadorlikning
yanada
yuqoriroq
darajasini ta'minlash
Byudjetlar
tizimidan
foydalanish asosida XYuS-ning
asoslangan biznes re-jasini ishlab
chiqish. Qarz mablag'larnini jalb
qilish-ning joriy va istiqboldagi
rejalarini tuzish
XYuS xo'jalik-moliya faoliyatida aniq
asoslangan mo'ljallarning mavjudligi. Bu
narsa XYuS joriy va istiqboldagi
rivojlanishiga bog'liq eng
muhim
muammolarni yechishga moliyaviy
imkoniyatlar
va
kuch-larning
konsentratsiya qilinishiga imkon beradi.
Taraqqiyot
bashorat-larini
bozor
muhitining
asosiy
parametrlari bilan
bog'liqlikda
ishlab chiqish
Kelajakka ishonchni shakllan-tiradi. Bu
narsa esa, o'z navbatida, iqtisodiy o'sishni
rag'batlantiradi va barqaror rivojlanishini
ta'minlaydi, faoliyatning barcha sohalarida
imkoniyatlarnilarni qidirib topish va amalga
oshirishga yordam beradi.
Harakatdagi
XYuSda
investitsion-biznes loyihani ishlab
chiqish
Ishlab chiqarish siklining alohida joylarida
taraqqiyotning asosiy proporsiyalarini
asoslash va quwatlardagi nomuvofiqlilikka
barham berish. XYuSning umumiy ishlab
chiqarish imkoniyatlarini ancha oshirishga
yordam beradi
Aktivlarning tarkibi va tarkibiy
tuzilmasini takomillashtirish
Yuqori
talabga
ega
bo'lgan
mahsulotlarni
ishlab
chiqarishga
muvofiqligini
ta'minlash
maqsadida
XYuSning ishlab chiqarish apparati
samaradorligini oshirish. Aktivlarni ularning
«ballast» qismidan tozalash va keraksiz
aktivlarni sotish
XYuSni moliyaviy isloh qilish rejasining barcha bo'linmalari kapitalni
shakllantirish va undan foydalanish samaradorligini oshirish, XYuS faoliyatida
kapitallashtirishning oqilona darajasiga erishish borasidagi yagona asoslangan
konsepsiyaga bo'ysinishi va o'zaro muvofiqlashtirilishi kerak. Bu isloh qilish
jarayonida ancha yuqori bo'lgan integral samaraga erishishga imkon beradi.
8.3. Xo'jalik yurituvchi sub'ektni isloh qilish tizimida
moliyaviy rezervlar
Go'yo to'liq tugallangandek bo'lishiga qaramasdan XYuSda rivojlanishning
qo'shimcha resurslarini qidirib topishda doimiy ravishda imkoniyat paydo bo'ladi.
XYuSlar taraqqiyotini belgilaydigan omillaming o'zaro ta'siri natijasida vujudga
keladigan foydalanilmagan potensial imkoniyatlar ular ishlab chiqarish-iqtisodiy va
moliyaviy faoliyati rezervlari sifatida maydonga chiqadi.
Moliyaviy rezervlarni qidirib topishning asosiy metodi moliyaviy tahlil hisoblanadi.
Aynan moliyaviy tahlil asosida moliyaviy rezervlarni qidirib topish bo'yicha
XYuSning siyosati ishlab chiqiladi. Faoliyat ko'rsatish sharoitlaridan qat'iy nazar
rezervlarni qidirib topish va ularni amalga oshirish XYuS xodimlari uchun doimiy
faoliyatga aylanmog'i lozim. Xorijiy (Yaponiyadagi sifat to'garaklari, AQSh va
Germaniyadagi yangiliklar to'g'risidagi takliflarni rag'batlantirish va boshqalar) va
mamlakatimizdagi ilg'or kompaniyalarning tajribasi shuni ko'rsatadiki, qaerda
rezervlarni izlash va ulardan foydalanish uzluksiz davom etayotgan, yangiliklar keng
joriy qilinayotgan bo'lsa, o'sha yerda investitsiyalar o'sadi, XYuSning moliyaviy
ahvoli mustahkamlanadi, iqtisodiy taraqqiyot sur'atlari oshadi.
Moliyaviy rezervlarni shakllantirish omillari tizimi juda kengdir. Muhimligiga ko'ra
ularning darajalarini quyidagilarga ajratish mumkin (keyingi betdagi chizmaga
qarang).
Moliyaviy, ishlab chiqarish va boshqaruv sohalaridagi eng muhim rezerv bu
xodimlar malakasini oshirishdir. Rivojlanayotgan intellektual inqilob, «bilimlar
iqtisodiyoti»ga o'tish va xodimlarning intellektini shakllantirish sharoitida qabul
qilinayotgan boshqaruv qarorlarida ularning moddiylashuvi iqtisodiy o'sishda
strategik omilga aylanadi.
Moliyaviy menejerlarning yuqori kasbiy darajasi XYuSning moliyaviy barqarorlik
darajasini oshirish rezervlarga bog'liq barcha ko'rinishlarini qidirib topish va amalga
oshirishda muhim rol o'ynaydi. Savodsizlik bilan qabul qilingan moliyaviy qarorlar
(bizning amaliyotimizda bunday qarorlar juda ko'p va tez-tez uchrab turadi) makro-va
mikro darajada juda katta hajmdagi yo'qotishlarga olib keladi. Shuning uchun ham
kadrlarning malakasini oshirish va xodimlarda zamonaviy intellektual salohiyatni
shakllantirish kompaniyalar tomonidan murakkab zamonaviy moliyaviy-iqtisodiy
vazifalarni yechishning asosiy sharti hisoblanadi.
Moliyaviy rezervlar XYuS iqtisodiyotining yagona kompleks sifatida rivojlanishi
bilan uzviy bog'langan. Xom-ashyo va
Tashkiliy-hisob-
kitobli
Xarajatli
moliyalashtirish
Soliqli
Moliyaviy rezervlarni shakllantirish omillari
1. Xodimlarning malakasi
2. Ichki omillar:
ishlab chiqarish;
tashkiliy;
ta'minot;
investitsion
3. Tashqi omillar:
bozor kon'yunkturasi;
baho;
marketing;
informatsion
4. Moliyaviy oqimlar
Tashkiliy-hisob-
kitobli
Xarajatli
moliyalashtirish
Soliqli
5. Kapitalning tarkibiy tuzilishini
oqilonalashtirish
8.3.1-chizma. Moliyaviy rezervlarni shakllantirish darajalari va omillari
XYuS moliyaviy barqarorligining ichki rezervlari, asosan, taraqqiyotning ishlab
chiqarish, tashkiliy va innovatsion-investitsion omillari bilan bog'liq bo'ladi.
Moliyaviy barqarorlikning tashqi rezerlari esa bozor kon'yunkturasi, XYuSning
marketing va baho strategiyasi, soliqqa tortishni oqilonalashtirish, hisob-kitoblarning
samarali tizimini tashkil etish, bank kreditlari va kreditorlik qarzlari ko'rinishidagi
qarz mablag'larini jalb qilishdan foydalanish va h.k.lar bilan bog'liq. Bir vaqtning o'zida
XYuSga tushumlarning o'z vaqtida tushishiga, debitorlik qarzlarining kamayishiga
erishish, kreditorlik qarzlarining kamayishiga erishish, kreditorlik qarzlari dan
kapitalning manbai sifatida faol foydalanish ham kerak.
Moliyaviy rezervlarni izlab topish va ularni amalga oshirishning asosiy yo'nalishlari
orasida XYuSning mol-mulkidan yanada samaraliroq foydalanishni alohida ajratib
ko'rsatish maqsadga muvofiq. Bu o'rinda uning asosiy ko'rsatkichi aktivlarning
rentabelligi hisoblanib, uni quyidagicha hisoblash mumkin:
R = (F : A .) x 100
Bu yerda: Ra — aktivlarning rentabelligi;
Fs - sof foyda;
Ao,— tahlil davridagi aktivlarning o'rtacha o'lchami.
Agar sof foydaning yoki netto—foydaning baho va to'liq tannarx o'rtasidagi farq
hamda soliq to'Iovlari o'lchamiga kamaytirilganligidan iborat ekanligi inobatga
olinadigan bo'lsa, aktivlarning samaradorligi faqat bozor kon'yunkturasiga bog'liq
bo'lmasdan, balki foydadan olinadigan soliq summalariga ham bog'liq ekanligi ma'lum
bo'ladi:
S =B -(T +S,)
sof foyda; mahsulot bahosi; mahsulot to'liq tannarxi; soliq to'Iovlari.
Bu yerda:
S/-
BS,"
Aktivlarning samaradorlik ko'rsatkichi bir so'mlik aktivlarga (XYuSning butun
mol-mulkiga) to'g'ri keluvchi sof foyda miqdorini ko'rsatadi va XYuS faoliyatidagi
moliyaviy faollikni o'zida aks ettiradi. Bu ko'rsatkich darajasi XYuS aktivlarining
tarkibiy tuzilishiga — asosiy fondlar aktiv va passiv qismlarining, asosiy va aylanma
kapitalning nisbatiga bog'liq.
XYuS asosiy kapitalidan foydalanishga tavsifnoma beruvchi
muhim
ko'rsatkichlardan biri fond qaytimi hisoblanib, uni quyidagi formula yordamida
aniqlash mumkin:
F* - (K • \)
Bu yerda: Fk — fond qaytimi;
Rm — realizatsiya qilingan mahsulot hajmi;
Af ~ asosiy fondlarning yillik o'rtacha qiymati.
Asosiy fondlarning aktiv qismiga (dastgohlar, mashinalar, mexanizmlar va h.k.)
qancha ko'p asosiy kapital joylashtirilgan bo'lsa va ular yil davomida qanchalik
ko'p aylanish sodir etsa, XYuS shuncha ko'p foyda oladi.
Aylanma aktivlar XYuS kapitalining eng faol dementi hisoblanadi. Yil
davomida ularning aylanish miqdori kapitaldan foydalanishdagi intensivlik darajasini
ko'rsatadi. XYuSning aylanma mablag'lari eng faol «ishlovchi» kapitaldir. Shu
munosabat bilan kapitalning faollilik koeffitsienti alohida ahamiyat kasb etib, uni
aniqlashni formula yordamida quyidagicha aks ettirsa bo'ladi:
К = К : К.
Jk
aa
ba
Bu yerda: K. — kapitalning faollik (manyovrlilik) koeffitsienti;
Kee— aylanma aktivlar (ishlayotgan kapital);
K^ — barcha aktivlar (XYuSning barcha kapitali).
Shuning uchun ham XYuS rezerlarining butun bir qismi aylanma mablag'lardan
foydalanish, bular aylanishning tezligi bilan bog'liq. Ana shu maqsadda ishlab
chiqarish zaxiralarining ortiqcha qismini qidirib topish va realizatsiya qilish asosida
aylanma mablag'laming tarkibiy tuzilishini optimallashtirish, debitorlik qarzlari va
tayyor mahsulot zahiralariga quyilmalarni qisqartirish talab etiladi. Aylanma
mablag'lardan foydalanish samaradorligini oshirish rezervlarini qidirib topish uchun
ularning absolyut va nisbiy ozod bo'lishini aniqlash muhim ahamiyatga ega.
Tahlil qilinayotgan davrning boshi va oxiridagi aylanma mablag'lar haqiqiy
o'lchamlari o'rtasidagi farq ularning absolyut ozod bo'lishini ko'rsatadi. Aylanma
mablag'larning nisbiy ozod bo'lishi esa ularning hisobli o'lcham taqqoslaganda
qancha iqtisod qilinganligini tavsiflaydi, o'tgan davrda ulardan foydalanish
samaradorligini hisobga olgan holda haqiqiy aylanishga xizmat qilish uchun XYuSga
qancha aylanma mablag'lar kerak bo'lishi mumkinligidan darak beradi.
Nisbiy ozod bo'lish XYuS aylanma mablag'laridan foydala-nishdagi samaradorlik
darajasini xarakterlaydi — ularning shartli ozod bo'lishini ko'rsatadi. Uni
quyidagicha aniqlash mumkin:
О =A . -A..x(R.: R.),
n
xo'
bo' v /
o'' '
Bu yerda: Оя — aylanma mablag'larning nisbiy ozod bo'lishi;
Ам, — tahlil qilinadigan davrdagi aylanma mablag'larning haqiqiy miqdori
(yillik o'rtachasi);
AJo,— bazis (o'tgan) davrdagi aylanma mablag'larning miqdori
(yillik o'rtachasi);
R. — hisobot (joriy) davrda realizatsiya qilingan mahsulotlar
hajmi;
Ro, — o'tgan (bazis) davrda realizatsiya qilingan mahsulotlar
hajmi.
Aylanma mablag'larning aylanuvchanligini tezlashtirish XYuS moliyaviy ahvolini
mustahkamlashdagi muhim rezervi hisoblanadi. Buning natijasida bo'shagan mablag'lar
investitsiyalarga, innovatsion
faoliyatga, aktivlarning tarkibiy tuzilishini
takomillashtirishga va boshqalarga yo'naltirilishi mumkin.
Moliyaviy rezervlarni jalb qilishda moliyaviy leverijdan
К =К : К.
