XO‘JALIK YURITUVCHI SUB’EKTLARNING FOYDASI VA
RENTABELLIGI
Reja:
1.
Foydaning mazmun-mohiyati.
2.
Foydani shakllantirish va undan foydalanish.
3.
Rentabellik ko‘rsatkichi va uning aniqlanishi.
Hozirgi kunda turli mulk shaklidagi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning asosiy
maqsadi kamroq harajat qilgan holda maksimal foyda olishga harakat qilishdir.
Shu bilan birga, korxona to‘lov intizomi mustahkam bo‘lsa, byudjetga o‘z vaqtida
soliqlarni to‘lab har bir jarimalardan qochishga intiladi va soliqlarni o‘z vaqtida
byudjetga to‘laydi. Foyda – bu tijorat asosida faoliyat yuritayotgan xo‘jalik
sub’ektlarining so‘nggi moliyaviy natijasi bo‘lishi bilan birga, respublika va
mahalliy byudjetlar daromadining asosiy moliyaviy manbalaridan biri hisoblanadi.
Narxlar barqaror bo‘lganda foyda dinamikasining o‘sishi korxonaning
samarali faoliyat yuritayotganligidan dalolat beradi. Foyda hajmining o‘sishi
korxonaning moliyaviy qudrati, ishlab chiqarish va ijtimoiy sohani rivojlantirish
fondini tashkil etish hamda ishchi-xizmatchilarni moddiy rag‘batlantirish
imkoniyatlarini kengaytiradi. Foydani shakllantirish va taqsimlash masalalari bilan
shug‘ullangan olima S.S. Aliyeva foydani tadbirkorlik faoliyati xizmatlari uchun
to‘lov, ya’ni aynan tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarish uchun resurslarni
mohirona birlashtirishi, korxona boshqarish bo‘yicha noodatiy qarorlar qabul
qilishi, mahsulotlarning innovatsion turlarini joriy qilishi, ishlab chiqarish
jarayonini o‘zgartirishi uchun, shuningdek iqtisodiy risk uchun mukofot sifatida
e’tirof etadi.
Rus iqtisodchisi N.V. Milyakov foydani korxona byudjetini shakllantirishning
muhim manbasi va bu manba hisobidan ishlab chiqarish va ijtimoiy rivojlanish
amalga oshirilishini aytib o‘tadi. Amerikalik iqtisodchilar B. Nidlz, X. Anderson,
D. Kolduell foydani xo‘jalik faoliyatini yuritish natijasida qo‘yilgan kapitalni
oshishi sifatida talqin qiladi. Nemis iqtisodchisi E.F. Sheffle foydani investitsiya
qilingan kapital qaytimi sifatida talqin etdi.
Amaliyotda hamma vaqt ham foydaning mazmun-mohiyati bir xil tarzda
ifodalanaverilmaydi. Odatda, foyda deganda XYUS, firma, korporatsiyalar va
boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar ishlab chiqarish-xo‘jalik faoliyatining
umumlashtirilgan tarzda baholovchi ko‘rsatkich, daromadning mahsulotni ishlab
chiqarish va realizatsiya qilish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha harajatlar ustidan
oshgan qismi tushuniladi.
Amaliy faoliyatda esa “foyda”ning barcha tushunchalarini quyidagi uch
guruhga birlashtirish mumkin:
realizatsiya qilinadigan tovar (xizmat)lar sotish bahosi bilan ularni ishlab
chiqarish harajatlari o‘rtasidagi farq sifatida o‘lchanadigan foyda;
sof aktivlarning yil oxiridagi va yil boshidagi o‘lchamlarining farqi sifatida
o‘lchanadigan faoliyatning ayrim davriga tegishli bo‘lgan foyda (uning
kapitalashtirilganligi);
foydani kapitaldan olingan daromad sifatida tushunish.
Foydaning ma’no-mazmunini aniqlashga bo‘lgan yondoshuvning turlicha
ekanligidan kompaniyalar tomonidan taqdim etaladigan hisobot ma’lumotlarining
standart paketlariga qarab turib, uning miqdori to‘g‘risida aniq bir fikrni aytishning
hamma vaqt ham iloji yo‘q.
Faoliyatning moliyaviy natijalarini tahlil qilishda XYUSlar, ko‘p hollarda,
foydaning quyidagi ko‘rinishlariga (tushunchalariga) tayanadi:
asos foyda;
balans foyda;
sof foyda yoki sof daromad.
Asos foyda deyilganda hisobot davrida kutilayotgan foyda tushuniladi. Bu
ko‘rsatkich asos rentabellikni hisoblashda, nomenklatura pozitsiyalari bo‘yicha
miqdor va tannarx aniq ma’lum bo‘lmagan paytda keng assortimentli buyumlar
tayyorlovchi XYUSlar, birlashmalar bo‘yicha rejalashtirilayotgan yil uchun foyda
analitik metodda aniqlanayotganda qo‘llaniladi.
Balans foyda ishlab chiqarish va noishlab chiqarish faoliyatning barcha turlari
bo‘yicha olingan foydaning umumiy summasidan iborat.
Sof foyda yoki sof daromad operatsion davr mobaynida olingan tushumdan
barcha chegirmalar va harajatlar chiqarilganidan so‘ng vujudga kelishi mumkin.
Ma’lum bir miqdorda sof foydaning (netto-foydaning) olinishiga erishilsagina
tadbirkorlik jarayonini amalga oshirish o‘zining mazmuniga ega bo‘ladi.
2-savol bayoni. Hozirgi sharoitda foydani aniqlashning iqtisodiy
instrumentlari avvalgi iqtisodiy tizimning qoldiq elementlari va moliyaviy
munosabatlar sub’ektlari ongida mustahkam ildiz otgan tartiblar bilan birgalikda
amal qilib kelinmoqda. Foydani aniqlash va taqsimlash, bunga ko‘ra soliq
ob’ektini aniqlash bir vaqtning o‘zida huquq, siyosat va iqtisodiy sohalarda tegishli
o‘zgarishlarni parallel ravishda e’tiborga olinishi zarur bo‘lganligi uchun yanada
murakkablashayotir. Umuman olganda, foydadan shunday bir ijtimoiy-iqtisodiy
ko‘rsatkich sifatida foydalanishlari lozimki, bu ko‘rsatkich nimaiki jamiyat
manfaatlariga javob bersa (davlat byudjetining taqsimoti orqali) shu narsa
korxonalar va ularning xodimlari manfaatlariga yoki nomarkazlashtirilgan
mablag‘larni foydadan ajratiladigan qismiga xos bo‘lishi kerak. Odatda, taraqqiy
etgan mamlakatlarda korxonalar va ularning xodimlari o‘z ijtimoiy-iqtisodiy
manfaatlarini byudjetdan ajratmalar hisobidan qondirishdan ko‘ra
nomarkazlashtirilgan yo‘l orqali, ya’ni foydaning bir qismini shu manfaatlarga
sarflanishi ko‘proq afzalliklarga ega deb kelinmoqda. Darhaqiqat, bu shundaydir.
Foydaning bir qismini soliq shaklida byudjetga o‘tkazilishi va korxonalar
manfaatlarini qondirish maqsadida yana o‘sha ajratmalar atrofida mablag‘larni
olish, sarflash juda ko‘p qiyinchiliklar va ziddiyatlarni keltirib chiqarishga sabab
bo‘lmoqda. Lekin bunday hamma foyda nomarkazlashtirilgan holda taqsimlanishi
zarur degan fikrni keltirib chiqarmaydi, ammo soliq stavkalari orqali tushumlarni
har ikkala manfaatlarni inobatga olgan holda tartiblashtirilib turilishini taqozo
etadi.
“Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish harajatlari tarkibi
hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom”da
keltirilgan harajatlar tasnifi eng avvalo buxgalteriya hisobida harajatlarni to‘g‘ri va
to‘liq aks ettirishga, shuningdek xo‘jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy
hisobotini tuzish uchun uning faoliyati moliyaviy natijalarini (foyda yoki zararni)
aniqlashga yo‘naltirilgandir.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatining moliyaviy natijalari foydaning
quyidagi ko‘rsatkichlari bilan tavsiflanadi:
— mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda, bu sotishdan olingan sof tushum
bilan sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi o‘rtasidagi tafovut sifatida
aniqlanadi:
YAF=SST-IT,
bunda,
YAF — yalpi foyda;
SST — sotishdan olingan sof tushum;
IT — sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi;
— asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda, bu mahsulotni sotishdan olingan yalpi
foyda bilan davr harajatlari o‘rtasidagi tafovut, va plyus asosiy faoliyatdan
ko‘rilgan boshqa daromadlar yoki minus boshqa zararlar sifatida aniqlanadi:
AFF = YAF-DX+BD-BZ,
bunda,
AFF — asosiy faoliyatdan olingan foyda;
DX — davr harajatlari;
BD — asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar;
BZ — asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa zararlar;
— xo‘jalik faoliyatidan olingan foyda (yoki zarar), bu asosiy faoliyatdan
olingan foyda summasi plyus moliyaviy faoliyatdan ko‘rilgan daromadlar va
minus zararlar sifatida hisoblab chiqiladi:
UF=AFF+MD-MX,
bunda,
UF — umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foyda;
MD — moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar;
MX — moliyaviy faoliyat harajatlari;
— soliq to‘langungacha olingan foyda, u umumxo‘jalik faoliyatidan olingan
foyda plyus favqulodda (ko‘zda tutilmagan) vaziyatlardan ko‘rilgan foyda va
minus zarar sifatida aniqlanadi:
STF=UF+FP-FZ,
bunda,
STF — soliq to‘langungacha olingan foyda;
FP — favqulodda vaziyatlardan olingan foyda;
FZ — favqulodda vaziyatlardan ko‘rilgan zarar;
- yilning sof foydasi, u soliq to‘langandan keyin xo‘jalik yurituvchi sub’ekt
ixtiyorida qoladi, o‘zida foydadan to‘lanadigan soliqni va minus qonun hujjatlarida
nazarda tutilgan boshqa soliqlar va to‘lovlarni chiqarib tashlagan holda soliqlar
to‘langunga qadar olingan foydani ifodalaydi:
SF= STF-DS-BS,
bunda,
SF – sof foyda;
DS – foydadan to‘lanadigan soliq;
BS – boshqa soliqlar va to‘lovlar.
Foydadan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘langanidan so‘ng uning
qolgan qismi XYUS tomonidan mustaqil ravishda taqsimlanadi va foydalaniladi.
Foydaning bu qismi investitsion, ishlab chiqarish va sotsial harakterdagi
ehtiyojlarga sarflanishi mumkin. Uni taqsimlash jarayonida, albatta, XYUSning
kapital quyilmalarga bo‘lgan ehtiyoji hisobga olinmog‘i lozim. Shuning uchun
ham bozor kon’yunkturasini hisobga olgan holda foydadan ishlab chiqarishni
rivojlantirish fondiga ajratmalarning miqdori aniqlanadi va ular kapital quyilmalar,
aylanma mablag‘larni ko‘paytirish, ilmiy-tadqiqot va loyiha-konstruktorlik
ishlarini ta’minlash, yangi texnolgiyalarni joriy etish uchun foydalaniladi.
Foyda hisobidan rezerv fondi ham shakllantiriladi, chunki bozor iqtisodiyoti
sharoitida ishbilarmonlik risklarning darajasi keskin oshadi. Bu fond har yillik
ajratmalar hisobidan tashkil qilinadi. Ajratmalarning o‘lchami esa XYUSning
ta’sis hujjatlariga muvofiq belgilanadi.
Eng ko‘p sof foyda olgan va dividend to‘lagan korxona bu – “Navoiy kon-
metallurgiya kombinati” DK bo‘ldi. “O‘ztransgaz” AJ esa bu yil ham eng ko‘p
zarar ko‘rib ishlagan korxona Top-20 taligida birinchi o‘rin bo‘ldi. Bu haqda
Davlat aktivlarini boshqarish agentligi xabar berdi.
Agentlik o‘tgan yili eng ko‘p zarar ko‘rgan va eng ko‘p foyda ko‘rgan davlat
ishtirokidagi korxonalar ro‘yxatini e’lon qildi.
Unga ko‘ra, moliyaviy hisobot topshirgan 1770 ta korxonaning tahlil
natijasiga ko‘ra, 20 ta korxona eng yuqori sof foyda olgan. Eng ko‘p zarar ko‘rgan
korxonalar soni ham 20 ta. Shuningdek, 10 ta korxona davlat ulushi bo‘yicha eng
ko‘p dividend to‘lagan (oraliq dividend va oldingi yillar qarzdorliklari bilan birga).
Eng ko‘p foyda ko‘rgan davlat ulushiga ega bo‘lgan korxonalar:
1.
NKMK - 10 639,8 mlrd so‘m;
2.
OKMK - 5 359,8 mlrd so‘m;
3.
“O‘zbekneftegaz” - 3 348,8 mlrd so‘m;
4.
“O‘zbekiston metallurgiya kombinati”AJ- 1 471,5 mlrd so‘m;
5.
“Navoiyazot” AJ -779,8 mlrd so‘m;
6.
“O‘zbektelekom” AJ -473,9 mlrd so‘m;
7.
“Hududiy elektr tarmoqlari” AJ -400,3 mlrd so‘m;
8.
“Farg‘onaazot” -348,8 mlrd so‘m;
9.
“Agroklaster” MCHJ -194,8 mlrd so‘m;
10.
“Tovar hom ashyo birjasi” AJ-140,1 mlrd so‘m.
Eng ko‘p zarar ko‘rgan korxona:
1.
“O‘ztransgaz” AJ -2515,8 mlrd so‘m;
2.
Milliy elektr tarmoqlari - 2105,2 mlrd so‘m;
3.
“Toshissiqsuvqquvati” DUK - 534,3 mlrd so‘m;
4.
“Yangi Angren IES” AJ - 304 mlrd so‘m;
5.
Toshshahartransxizmat - 127,6 mlrd so‘m;
6.
“Angren IES” AJ - 87,6 mlrd so‘m;
7.
Angren issiqlik energiyasi korxonasi DUK -68,3 mlrd so‘m;
8.
“Toshkent issiqlik markazi” DUK -53,6 mlrd so‘m;
9.
O‘zavtotrans servis MCHJ - 51,5 mlrd so‘m;
10.
FK Bundyokor MCHJ - 37 mlrd so‘m;
11.
“Paxtakor futbol klubi” MCHJ - 30,3 mlrd so‘m.
Hozirda davlat ishtirokidagi korxonalar soni 2117 tani tashkil etmoqda.
Shundan 347 tasi bo‘lib to‘lash sharti bilan sotilgan. Bular faoliyatsiz yoki tugatish
jarayoni olib borilayotgan korxonalar hisoblanadi. Ushbu korxonalarda davlat
nomidan aksiyador funksiyasi 70 dan ortiq vazirlik va idoralar, mahalliy hokimlik
organlari tomonidan amalga oshiriladi.
3-savol bayoni. XYUSning foydalilik darajasini aniqlash uchun rentabellik
ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Ular olingan foyda summasining sarf qilingan
mablag‘larga yoki realizatsiya qilingan mahsulotning hajmiga nisbati bilan
aniqlanadi.
Rentabellik iqtisodiy toifa, baholash natijaviy ko‘rsatkichi va tashkilotning
turli moliyalashtirish manbasi sifatida namoyon bo‘ladi. Natijaviy ko‘rsatkich
sifatida u tashkilotda mavjud resurslardan foydalanish samaradorligini tavsiflaydi,
biznes yuritish samaradorligini va faoliyat hajmining o‘sishini (pasayishini) aks
ettiradi. Masalan, O.N. Yefimova, A.D. Sheremet «rentabellik», «daromadlilik»,
«samaradorlik», «foydalilik» tushunchalarini bir-biridan ajratmaydi va ulardan
sinonim sifatida foydalanadi. Valeriy va Vitaliy Kovalevlar foydalilikni biznesning
«foyda qilish», ya’ni moliyaviy natija – biznes muvaffaqiyatining dalolati hosil
