XO‘JALIKDA SUVDAN FOYDALANISH REJASINI TUZISH TARTIBI Bu ko‘rsatmada qishloq xo‘jalik ekinlarining xisobiy sug‘orish tartibiga asoslangan ichki xo‘jalik suvdan foydalanish rejasini tuzish usulini bayon kilamiz. Suvdan foydalanish rejasini ishlab chiqish tartibi quyidagicha amalga oshiriladi: -dastavval qabul qilingan sug‘orish tartibi bo‘yicha xisobiy dekada (10 kunlik) uchun qishloq xo‘jalik ekinlarining sug‘orish gidromodulining miqdori grafik yoki analitik usul yordamida aniqlaniladi  )1.1 / , 1 1 ga l s T t q q t q i n jn n jn ij       bu yerda: j- kishlok xujalik ekin turini anglatuvchi indeks; ὶ-vegetatsiya davridagi dekadani anglatuvchi indeks; n-sugorish tartibini anglatuvchi indeks; qjn,qjn+1-mos ravishda xisobiy dekadadavomidagi joriy va navbatdagi sugorishlarning gidromoduli mikdorlari, Ɩ / sek∙ga; tn – joriy sug‘orishning xisobiy dekadadagi davomiyligi; tn+1- navbatdagi sug‘orishning xisobiy dekadadagi davomiyligi; Tὶ-xisobiy dekadaning umumiy davomiyligi; Sug‘orish mavsumining (vegetatsiya davrining) birinchi va navbatdagi dekadalari uchun gidromodulning mikdorlari quyidagi formula yordamida xisoblanishi mumkin:  2.1 ) , / ga l s t q q in n ij      Izoh: Sug‘orish 31 kun davomiylikka ega bo‘lgan oyning oxirgi dekadasida tamom bo‘lsa, Ti =11 sutka qilib olinadi. Qolgan oylarda esa Ti =10 sutka bo‘ladi. Agar, muayyan sugorish jarayoni xisobiy dekada davomiyligini tulik kamrab olsa, dekadalik gidromodulning mikdori shu sugorishning gidromoduli mikdoriga teng buladi: qὶʝ=qnʝ (1.3) SHoli usimligi uchun dekadalik gidromodulning mikdori belgilangan sugorish tartibiga boglik ravishda ikki xil usulda aniklanishi mumkin. Sugorish jarayoni uzluksiz okim bilan amalga oshirilsa, dekadalik gidromodulning mikdori kuyidagi formula yordamida xisoblanadi: qὶʝ=M/86.4·Tv, ɭ /(sek·ga) (1.4) bu yerda: M-mavsumiy sugorish me’yori, m3/ga; TV-vegetatsiya davrining davomiyligi. Agar, sugorish jarayonlari sholikorlik tadbirlari va usimlikning rivojlanish boskichlariga boglik xolatda amalga oshiriladigan bulsa, dekadalik gidromodul mikdori (1.1) va (1.2) formulalar yordamida xisoblanishi mumkin. Kishlok xujaligi ishlab chikarish rejasida belgilangan barcha sugoriladigan ekin turlari va ular joylashtirilgan maydonlarning gidromodul rayonlarga mansubligiga mos ravishda dekadalik gidromodul mikdorlari aniklanib, hisoblar natijalari mahsus qaydnomaga kiritiladi. 2.Sug‘orish moduli-ya’ni, sug‘orish topshirig‘i koeffitsientining qiymatlari kishlok xujaligi ekinlarining kabul kilingan sugorish tartibiga asoslangan xolatda quyidagi formula orqali aniqlanadi: bu formulada: tn, tn+1 –xisobiy dekadada joriy va navbatdagi sug‘orish kunlarining soni; τnj, τn+1j – joriy va navbatdagi sug‘orishlarning umumiy davomiyliklari ; Agar, xisobiy dekada fakat joriy sugorish bilangina kamrab olingan bo‘lsa, sug‘orish moduli kuyidagicha aniklanadi: n n ij t К   Sug‘orish moduli kimmatlari kishlok xo‘jaligi ishlab chikarish rejasida belgilangan barcha sugoriladigan ekin turlari va ular joylashtirilgan maydonlarning gidromodul i n n i n n ij t t К 1 1       rayonlarga mansubligiga mos ravishda aniklanadi. Hisoblar natijalari mahsus qaydnomaga kiritiladi. Xisobiy dekada davomiyligidagi sug‘orish topshirig‘i qiymati quyidagi formula orqali aniqlanadi:ʝ ij j ij   k  ,ga Bu yerda:  ij– xisobiy dekadada muayyan ekin turi bilan band bo‘lgan maydonning sugorilishi rejalashtirilayotgan (sugorish topshirig‘i) kismining ko‘lami, ga; Ωj – muayyan ekin turining umumiy maydoni, ga; kὶʝ- xisobiy dekadadagi sug‘orish modulining kimmati. Bir suv olish joyidan dekada davomida sugorilishi zarur bulgan sugorish topshiriklarining yigindisi kuyidagicha aniklanadi:       1 j ij i Bu yerda:  -xisobiy dekadada sugorilishi lozim bulgan kishlok xujalik ekin turlarining soni; Xisobiy dekadada muayyan kishlok xujalik ekinining suvga bulgan extiyoji (sof suv sarfi) esa,   s q Q i i iсоф / ,j j j   Dekada davomida bir suv olish joyidan ta’minlanadigan barcha kishlok xujalik ekinlarining suvga bulgan extiyoji (sof suv sarfi):      1 j / , j соф i iсоф s Q Q  Sugoriladigan maydon, tarmok yoki tizimdagi suv isrofini e’tiborga olingandagi suv sarfini “umumiy suv sarfi” deb yuritiladi. Xisobiy dekada davomida tarmokka olinishi lozim bulgan umumiy suv sarfi kuyidagicha aniklaniladi:   s Q Q соф i ум i / ,   Bu yerda:   -tarmok yoki tizimning foydali ish koeffitsienti. Dekadalar bo‘yicha xo‘jalik ichki tarmoklariga byeriladigan suvning umumiy hajmi quyidagi formula orqali aniqlanadi: Bu formulada: ум Q xo‘jalik arig‘iga, ya’ni suvdan foydalanish birligi maydonida dekadalar bo‘yicha byeriladigan umumiy suv sarfi, l/s; Т – dekadadagi kunlar (sutkalar) soni. Formulalar yordamida aniqlangan ma’lumotlar mahsus qaydnomalarga kiritilib, bu ma’lumotlar asosida dekadalar bo‘yicha sug‘orish grafigi tuziladi. Xo‘jalik bo‘yicha tuzilgan suvdan foydalanish rejasi O‘zbekiston Respublikasi qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi tomonidan tasdiqlangan ko‘rsatmalar asosida bajariladi va olingan ma’lumotlar dispetchyerlik grafigida ko‘rsatiladi /5/. Xo‘jalikda amalga oshirilishi lozim bo‘lgan loyixaviy tadbirlar natijasida sug‘orish tarmoqlarida ularning foydali ish koeffitsientlarining ortishi kutiladi va bu xolat uchun yuqorida gi usul va tartib asosida suvdan foydalanish rejasini qayta tuzib, shu xo‘jalikda qancha miqdorda suv iqtisod qilinishi mumkin ekanligini aniqlash mumkin. 3 , 86 4, Q Т м W ум    