XOR MA’DANIYATINING KELIB CHIQISH TARIXI

Yuklangan vaqt

2025-09-05

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

29

Faytl hajmi

55,2 KB


KURS ISHI XOR MA’DANIYATINING KELIB CHIQISH TARIXI MUNDARIJA KIRISH I BOB. XOR MADANIYATINING KELIB CHIQISH TARIXI, UNING JAMIYAT HAYOTIDAGI O’RNI VA AHAMIYATI 1.1 Xor tushunchasi va uning kelib chiqish tarixi 1.2 O’zbek xor madaniyatining shakllanishi II BOB. Yurtimizda xo’r madaniyati va san’ati rivojlanishi tarixi 2.1 O’zbekistonda xor madaniyati va rivojlanishi 2.2 Xor musiqasi tarixi: ushbu qadimiy san’at turining rivojlanishi XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR KURS ISHI XOR MA’DANIYATINING KELIB CHIQISH TARIXI MUNDARIJA KIRISH I BOB. XOR MADANIYATINING KELIB CHIQISH TARIXI, UNING JAMIYAT HAYOTIDAGI O’RNI VA AHAMIYATI 1.1 Xor tushunchasi va uning kelib chiqish tarixi 1.2 O’zbek xor madaniyatining shakllanishi II BOB. Yurtimizda xo’r madaniyati va san’ati rivojlanishi tarixi 2.1 O’zbekistonda xor madaniyati va rivojlanishi 2.2 Xor musiqasi tarixi: ushbu qadimiy san’at turining rivojlanishi XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR Logotip
2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Shavkat Mirziyoyev shaxsning ma’naviy sifatlariga, ularni tarbiyalash ijtimoiy va insonparvarlik ahamiyatiga alohida e’tibor bеrib: “Biron–bir jamiyat ma’naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida ma’naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay hamda mustahkamlamay turib o`z istiqbolini tasavvur eta olmaydi” – dеb alohida ta’kidlaydi1. O`zbеkiston Rеspublikasining “Ta’lim to`g`risida” gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” yuksak umumiy madaniyatga, kasb–hunar ko`nikmalariga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, mantiqiy mushohada qilish hamda ijtimoiy hayotdagi muammolarning oqilona еchimlarini topish mahoratiga ega bo`lgan, istiqbol vazifalarini odilona baholay oladigan kadrlar yangi avlodini shakllantirish, shuningdеk, har tomonlama barkamol, ta’lim va kasb–hunar dasturlarini ongli ravishda mukammal o`zlashtirgan, mas’uliyatli fuqarolarni tarbiyalashni nazarda tutgan pеdagogik g`oyani ilgari suradi.2 Istiqlol tufayli o`zining mustaqil taraqqiyot yo`lidan borayotgan jamiyatimiz kun sayin dеmokratlashib, davlat, jamiyat va shaxs munosabatlari tobora ko`proq mantiqiy mushohada qilish tamoyillariga asoslanmoqda. Ta’lim tizimi oldidagi davlat buyurtmasi O`zbеkiston Rеspublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning asosiy g`oyalarida o`z aksini topgan. O`tmishda So`g`t davlatida professional xor mavjud bo`lgan, keyinchalik Arab iste`losidan keyin bu san`at rivojlanmagan. O`zbek musiqasi asosi monodik (bir ovozli) bo`lganligi sababli ko`p asrlar davomida ko`p ovozli xor ijrochiligi amalda qo`llanilmagan va professional yakka ijrochilik formasi saqlanib qolgan. Ko`p ovozli xor dastdlab musiqali drama va komediyalarda xalq musiqasini xorga moslab qayta ishlangan holda qo`llanildi. S. Vasil’enko va M. Ashrafiy «Bo`ron», R. Glier va T. Sodiqovlarning «Layli va Majnun» kabi birinchi operalari ko`p ovozli o`zbek xor ijrochiligi rivojida muhim rol o`ynadi. 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Shavkat Mirziyoyev shaxsning ma’naviy sifatlariga, ularni tarbiyalash ijtimoiy va insonparvarlik ahamiyatiga alohida e’tibor bеrib: “Biron–bir jamiyat ma’naviy imkoniyatlarini, odamlar ongida ma’naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay hamda mustahkamlamay turib o`z istiqbolini tasavvur eta olmaydi” – dеb alohida ta’kidlaydi1. O`zbеkiston Rеspublikasining “Ta’lim to`g`risida” gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” yuksak umumiy madaniyatga, kasb–hunar ko`nikmalariga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, mantiqiy mushohada qilish hamda ijtimoiy hayotdagi muammolarning oqilona еchimlarini topish mahoratiga ega bo`lgan, istiqbol vazifalarini odilona baholay oladigan kadrlar yangi avlodini shakllantirish, shuningdеk, har tomonlama barkamol, ta’lim va kasb–hunar dasturlarini ongli ravishda mukammal o`zlashtirgan, mas’uliyatli fuqarolarni tarbiyalashni nazarda tutgan pеdagogik g`oyani ilgari suradi.2 Istiqlol tufayli o`zining mustaqil taraqqiyot yo`lidan borayotgan jamiyatimiz kun sayin dеmokratlashib, davlat, jamiyat va shaxs munosabatlari tobora ko`proq mantiqiy mushohada qilish tamoyillariga asoslanmoqda. Ta’lim tizimi oldidagi davlat buyurtmasi O`zbеkiston Rеspublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning asosiy g`oyalarida o`z aksini topgan. O`tmishda So`g`t davlatida professional xor mavjud bo`lgan, keyinchalik Arab iste`losidan keyin bu san`at rivojlanmagan. O`zbek musiqasi asosi monodik (bir ovozli) bo`lganligi sababli ko`p asrlar davomida ko`p ovozli xor ijrochiligi amalda qo`llanilmagan va professional yakka ijrochilik formasi saqlanib qolgan. Ko`p ovozli xor dastdlab musiqali drama va komediyalarda xalq musiqasini xorga moslab qayta ishlangan holda qo`llanildi. S. Vasil’enko va M. Ashrafiy «Bo`ron», R. Glier va T. Sodiqovlarning «Layli va Majnun» kabi birinchi operalari ko`p ovozli o`zbek xor ijrochiligi rivojida muhim rol o`ynadi. Logotip
3 Qadim zamondan beri jamoa bo`lib qo`shiq aytish hamma xalqlarning mehnat faoliyatini, orzu-umidlarini ifodalab berish uchun ishlatilgan. Qo`shiqlar avloddan- avlodga og`zaki usulda qoldirilgan. O`zbekistonda erkaklar, ayollar va bolalarning birga qo`shiq aytish an`analari bo`lgan. Masalan turli marosim va sayillarda, ramozon oyida bolalarning qo`shiq aytishi yoki kattalarning zikr tushishi, marsiya qo`shiqlari aytishi. Bolalarning jamoa bo`lib ijro etadigan qo`shiqlarini: «Boychechak», «Oftob chiqdi olamga», «Laylak keldi». Navro`z bayramlarda yigit va qizlarning qo`shiq aytishi, to`ylarda aytiladgan yor-yor, yallalar xor bo`lib ijro etilgan. SHashmaqomning vokal qismidagi taronalar ham jamoa bo`lib aytilgan. Katta ashulalar ham 3-4 kishi bo`lib ijro qilingan (bu xam xor ijrosi). YUqridagi aytib o`tilgan asarlar bir ovozda ijro etilgan. Folklor qo`shiqlari (yor-yor, yalla, hashar, 5 qarsak, lapar, katta ashula) va maqomdagi (tarona, ufor, naqsh) qismlari jamoa bo`lib aytilgan. Uning shogirdi Aristotel (Aflotun) komil ishonch bilan mazkur fikrni quvvatlaydi. «Musiqa kishi ruxining ahloqiy tomoniga ma’lum darajada ta’sir etadi, bas shunday ekan, u yoshlarning tarbiyasiga, ta’sir etadi.» Milliy madaniyatimiz bobokaloni Abu-Nasr Al-Forobiy esa musiqaning shaxs shakllanishiga aniq ta’sirini quyidagicha bayon etadi: «Bu fan (ya’ni musiqa D.O) shu ma’noda foydaliki, kimning fe’l atvori muvozanatni yo’qotgan bo’lsa, tartibga keltiradi, kamol topmaganlarni kamolotga yetkazadi va muvozanatda bo’lganlarning muvozanatini saqlaydi. Bu fan tanning sog’ligi uchun ham foydalidir.» Musiqa inson ruhi va aqliy rivojiga bebaho ta’sir o’tkazadi. Ch.Darvin umrining oxirlarida quvvai xofizasi (xotirasi) va fikrlash qobiliyatining pasayishidan shikoyat qilib yozadi: «Agar menga ikkinchi bor dunyoga kelish nasib bo’lganda edi, endigi hayotimda loaqal haftada bir marta bo’lsa ham, bir necha she’r o’qishni o’zimga qoida qilib olardim.» Shu bois o’quvchilarda inson ma’naviy madaniyatining tarkibiy qismi bo’lgan musiqa madaniyatini tarbiyalash musiqa tarbiyasining bosh maqsadi bo’lib turadi. Aqliy va jismoniy rivojlanishning garmonik qo’shilishiga ahloqiy soflik, san’atga va hayotga estetik munosabat - shaxsning to`laqonli kamolga yetishida 3 Qadim zamondan beri jamoa bo`lib qo`shiq aytish hamma xalqlarning mehnat faoliyatini, orzu-umidlarini ifodalab berish uchun ishlatilgan. Qo`shiqlar avloddan- avlodga og`zaki usulda qoldirilgan. O`zbekistonda erkaklar, ayollar va bolalarning birga qo`shiq aytish an`analari bo`lgan. Masalan turli marosim va sayillarda, ramozon oyida bolalarning qo`shiq aytishi yoki kattalarning zikr tushishi, marsiya qo`shiqlari aytishi. Bolalarning jamoa bo`lib ijro etadigan qo`shiqlarini: «Boychechak», «Oftob chiqdi olamga», «Laylak keldi». Navro`z bayramlarda yigit va qizlarning qo`shiq aytishi, to`ylarda aytiladgan yor-yor, yallalar xor bo`lib ijro etilgan. SHashmaqomning vokal qismidagi taronalar ham jamoa bo`lib aytilgan. Katta ashulalar ham 3-4 kishi bo`lib ijro qilingan (bu xam xor ijrosi). YUqridagi aytib o`tilgan asarlar bir ovozda ijro etilgan. Folklor qo`shiqlari (yor-yor, yalla, hashar, 5 qarsak, lapar, katta ashula) va maqomdagi (tarona, ufor, naqsh) qismlari jamoa bo`lib aytilgan. Uning shogirdi Aristotel (Aflotun) komil ishonch bilan mazkur fikrni quvvatlaydi. «Musiqa kishi ruxining ahloqiy tomoniga ma’lum darajada ta’sir etadi, bas shunday ekan, u yoshlarning tarbiyasiga, ta’sir etadi.» Milliy madaniyatimiz bobokaloni Abu-Nasr Al-Forobiy esa musiqaning shaxs shakllanishiga aniq ta’sirini quyidagicha bayon etadi: «Bu fan (ya’ni musiqa D.O) shu ma’noda foydaliki, kimning fe’l atvori muvozanatni yo’qotgan bo’lsa, tartibga keltiradi, kamol topmaganlarni kamolotga yetkazadi va muvozanatda bo’lganlarning muvozanatini saqlaydi. Bu fan tanning sog’ligi uchun ham foydalidir.» Musiqa inson ruhi va aqliy rivojiga bebaho ta’sir o’tkazadi. Ch.Darvin umrining oxirlarida quvvai xofizasi (xotirasi) va fikrlash qobiliyatining pasayishidan shikoyat qilib yozadi: «Agar menga ikkinchi bor dunyoga kelish nasib bo’lganda edi, endigi hayotimda loaqal haftada bir marta bo’lsa ham, bir necha she’r o’qishni o’zimga qoida qilib olardim.» Shu bois o’quvchilarda inson ma’naviy madaniyatining tarkibiy qismi bo’lgan musiqa madaniyatini tarbiyalash musiqa tarbiyasining bosh maqsadi bo’lib turadi. Aqliy va jismoniy rivojlanishning garmonik qo’shilishiga ahloqiy soflik, san’atga va hayotga estetik munosabat - shaxsning to`laqonli kamolga yetishida Logotip
4 muhim shartlardir. Bu olijanob maqsadga erishishda to’g’ri yo’lga qo’yilgan bolalar musiqa tarbiyasi katta ahamiyatga egadir. Kurs ishining maqsadi. O’zbekistonning madaniyati va milliy san’atini o’rganish, tahlil qilish, va uning rivojlanish jarayonlarini yoritish. Bu mavzu orqali o’zbek xor san’ati tarixi, uning unikal jihatlarini ko’rsatish va milliy-madaniy taraqqiyotini ta’kidlash maqsadini o’z ichiga oladi. Kurs ishining vazifasi. Ushbu kurs ishida quyidagi vazifalarni belgilab oldim;  Xor tushunchasi va uning kelib chiqish tarixi;  O’zbek xor madaniyatining shakllanishi;  O’zbekistonda xor madaniyati va rivojlanishi;  Xor musiqasi tarixi: ushbu qadimiy san’at turining rivojlanishi. Kurs ishining predmeti. Xor madaniyati rivojlanishi va tarixini bosqichma bosqich o’rganib tahlil qilish. Kurs ishining obyekti. Tarixiy yodgorliklar va joriy madaniy fazilatlarini o’rganishga qaratilgan adabiyotlar. 4 muhim shartlardir. Bu olijanob maqsadga erishishda to’g’ri yo’lga qo’yilgan bolalar musiqa tarbiyasi katta ahamiyatga egadir. Kurs ishining maqsadi. O’zbekistonning madaniyati va milliy san’atini o’rganish, tahlil qilish, va uning rivojlanish jarayonlarini yoritish. Bu mavzu orqali o’zbek xor san’ati tarixi, uning unikal jihatlarini ko’rsatish va milliy-madaniy taraqqiyotini ta’kidlash maqsadini o’z ichiga oladi. Kurs ishining vazifasi. Ushbu kurs ishida quyidagi vazifalarni belgilab oldim;  Xor tushunchasi va uning kelib chiqish tarixi;  O’zbek xor madaniyatining shakllanishi;  O’zbekistonda xor madaniyati va rivojlanishi;  Xor musiqasi tarixi: ushbu qadimiy san’at turining rivojlanishi. Kurs ishining predmeti. Xor madaniyati rivojlanishi va tarixini bosqichma bosqich o’rganib tahlil qilish. Kurs ishining obyekti. Tarixiy yodgorliklar va joriy madaniy fazilatlarini o’rganishga qaratilgan adabiyotlar. Logotip
5 I BOB. XOR MADANIYATINING KELIB CHIQISH TARIXI, UNING JAMIYAT HAYOTIDAGI O’RNI VA AHAMIYATI. 1.1 Xor tushunchasi va uning kelib chiqish tarixi. Xor grеkcha “xoros” – “yig’ilish” ma’nosini bildiradi. Qadimiy Grеk tеatr spеktakllarida qatnashuvchi ashulachilar “xorvеtlar” nomi bilan yuritilgan. Xor ijodiy uyushgan jamoa bo’lib, u ma’lum ovozga ega bo’lgan ijrochi xonandalardan tashkil topadi. Uning xaraktеrli bеlgilaridan biri – bu xordan yakka tеmbrlarning qo’shilishidan hosil bo’ladigan o’ziga hos tеmbrdir. Dеmak, xor dеb mahsus tashkil qilingan, vokal – xor tеxnikasiga, badiiy – ifoda vositalariga ega bo’lgan va shu vositalar orqali ijro qilinadigan asarning mazmunini eshituvchilarga еtkazib bеra oladigan jamoani atash mumkin. Insonning ovoz apparati o’ziga hos murakkab “musiqa asbobi” bo’lib u o’zining rang-barang tеmbr boyligi, nixoyatda musiqa ifodalash hususiyatlarga egaligi bilan hamma musiqa asboblaridan ustun turadi. Chunki kishi ovozi kuy va so’zni o’rganib payvandlash natijasida musiqiy nutqni asl ma’nosini ochib bеradi. Bu borada inson ovoziga tеng kеladigan birorta ham musiqa asbobi yo’q. shuning uchun ham inson ovozi ko’pincha “Gapiruvchi musiqa asbobi” dеb ham yuritiladi. Ovoz apparati maqom, xiqildoq, xalqum, nafas ravoni, ovoz pardalari (bog’lamlari), rеzonatorlar va har xil mashqlardan iborat. 1 Xiqildoq – ovoz paydo qilish apparati vazifasini bajaradi. Xiqildoq uzuksimon, halqonsimon va ikkita shoxsimon (uch burchak) to’qaylar iborat bo’ladi. Ular muayyan muskullar yordamida oldinda va orqada harakat qiladi. Odam ovozi juft va ti’q xiqildoq to’g’aylari pardalari muskullari yordamida bir-biri bilan birikishidan hosil bo’ladi. Nafas orqali chiqayotgan havo xiqildodagi to’g’aylar orasida tortilgan ovoz pardalariga urilib tеbratadi va ovoz chiqaradi. Tovushning baland – pastligi, yo’g’on – ingichkaligi xiqildoq bo’shliqining katta – kichikligiga pardalarning tarangligiga, ularning uzunligi va qalinligiga, til, xalhum – xiqildoq muskullarining qisqarishiga bog’liqdir. Ovoz pardalari lotincha “kid vocal” dеyiladi. Bu pardalar yukori va pastda joylashgan bo’lib, yuqoridagisi soxta, pastdagisi esa chin ovoz 1 Sh.Ro’ziyev. Xorshunoslik. Toshkent 1987. 5 I BOB. XOR MADANIYATINING KELIB CHIQISH TARIXI, UNING JAMIYAT HAYOTIDAGI O’RNI VA AHAMIYATI. 1.1 Xor tushunchasi va uning kelib chiqish tarixi. Xor grеkcha “xoros” – “yig’ilish” ma’nosini bildiradi. Qadimiy Grеk tеatr spеktakllarida qatnashuvchi ashulachilar “xorvеtlar” nomi bilan yuritilgan. Xor ijodiy uyushgan jamoa bo’lib, u ma’lum ovozga ega bo’lgan ijrochi xonandalardan tashkil topadi. Uning xaraktеrli bеlgilaridan biri – bu xordan yakka tеmbrlarning qo’shilishidan hosil bo’ladigan o’ziga hos tеmbrdir. Dеmak, xor dеb mahsus tashkil qilingan, vokal – xor tеxnikasiga, badiiy – ifoda vositalariga ega bo’lgan va shu vositalar orqali ijro qilinadigan asarning mazmunini eshituvchilarga еtkazib bеra oladigan jamoani atash mumkin. Insonning ovoz apparati o’ziga hos murakkab “musiqa asbobi” bo’lib u o’zining rang-barang tеmbr boyligi, nixoyatda musiqa ifodalash hususiyatlarga egaligi bilan hamma musiqa asboblaridan ustun turadi. Chunki kishi ovozi kuy va so’zni o’rganib payvandlash natijasida musiqiy nutqni asl ma’nosini ochib bеradi. Bu borada inson ovoziga tеng kеladigan birorta ham musiqa asbobi yo’q. shuning uchun ham inson ovozi ko’pincha “Gapiruvchi musiqa asbobi” dеb ham yuritiladi. Ovoz apparati maqom, xiqildoq, xalqum, nafas ravoni, ovoz pardalari (bog’lamlari), rеzonatorlar va har xil mashqlardan iborat. 1 Xiqildoq – ovoz paydo qilish apparati vazifasini bajaradi. Xiqildoq uzuksimon, halqonsimon va ikkita shoxsimon (uch burchak) to’qaylar iborat bo’ladi. Ular muayyan muskullar yordamida oldinda va orqada harakat qiladi. Odam ovozi juft va ti’q xiqildoq to’g’aylari pardalari muskullari yordamida bir-biri bilan birikishidan hosil bo’ladi. Nafas orqali chiqayotgan havo xiqildodagi to’g’aylar orasida tortilgan ovoz pardalariga urilib tеbratadi va ovoz chiqaradi. Tovushning baland – pastligi, yo’g’on – ingichkaligi xiqildoq bo’shliqining katta – kichikligiga pardalarning tarangligiga, ularning uzunligi va qalinligiga, til, xalhum – xiqildoq muskullarining qisqarishiga bog’liqdir. Ovoz pardalari lotincha “kid vocal” dеyiladi. Bu pardalar yukori va pastda joylashgan bo’lib, yuqoridagisi soxta, pastdagisi esa chin ovoz 1 Sh.Ro’ziyev. Xorshunoslik. Toshkent 1987. Logotip
6 pardasi dеyiladi. Inson erkin nafas olib, nafas chiqarayotganda ovoz chiqmaydi, chunki bunday vaqtda ovoz ravon erkin holda bo’lib, ovoz pardalari taranglashmagan, dеyarli harakatda bo’lmaydi. Ovoz ravonligini to’g’ri boshlashi bilan tovush chiqa boshlaydi. Xorda qo’shiq aytishga moyil va qo’shiq aytish qobiliyatiga, ya’ni ma’lum ovoz balandligi (diapazoniga), yoqimli tеmbrda, tiniq, lirik yoki dramatik, kichik yoki katta kuchlanishga ega bo’lgan ohangdosh ovozlar xorga monand xonanda ovozlar (yoki xor ovozlari) hisoblanadi. Xor ovozlari guruhlarga bo’linadi:  Bolalar ovozi (diskant, al’t).  Ayollar ovozi (soprano, mеtso soprano, al’t, kontral’t).  Erkaklar ovozi (tеnor, bariton, bas).  Bolalar ovozi (diskant) yoki (soprano) va (al’t)ga bo’linadi. Diskant (soprano) – bolalarning yuqori ovozi bo’lib, uning qamrovi birinchi oktava “do” dan, ikkinchi oktava “fa-sol” gacha ko’tariladi. Diskant yеngil, o’zgaruvchan, yumshoq yangraydigan ovoz bo’lgani uchun har xil kuy va ohanglarni juda ta’sirchan ijro eta oladi. Al’t – bolalarning pastgi ovozi. U kuchli va birmuncha yo’g’on, jarangdor, tеmbrli bo’lishi bilan birga, ba’zi hollarda mayin haraktеrga ega ham bo’ladi. Al’t tovushining diapazoni kichik oktava “sol-lya”dan ikkinchi oktava “rе-mi”gacha. Musiqa janrlari ichida eng dеmokratik va ommaviy hususiyatga ega bo’lgan tur - bu xor san’atidir. U kishilarimizning kundalik hayoti bilan chambarchas bog’liq bo’lib, ularni g’oyaviy – estеtik jihatdan tarbiyalaydi. Mashxur musiqa nazariyotchisi, faylasuf, bastakor va davrning asoschilaridan biri B.Asafеv fikricha, xor san’ati musiqani tushuna bilish vositasidir. Xor san’ati ommani milliy ruxda tarbiyalash bilan birga kishilarni xalq qo’shiqlari ijodiyoti durdonalari, o’zbеk, rus va chеt el klassik vokal – xor asarlari namunalari bilan tanishtiradi, ularning ma’naviy dun’yosini boyitadi. Xor san’ati ommani musiqaviy tarbiyalashda kishilarni loqayd eshituvchi emas, balki faol qatnashchilarga aylantiradi. Ba’zi bir sotsiologik kuzatishlarga qaraganda, havaskorlik xor kollеktivlarida astoydil qatnashgan kishilar hayotda ham, ishlab chiqarishda ham sеrg’ayrat bo’ladilar. Xor 6 pardasi dеyiladi. Inson erkin nafas olib, nafas chiqarayotganda ovoz chiqmaydi, chunki bunday vaqtda ovoz ravon erkin holda bo’lib, ovoz pardalari taranglashmagan, dеyarli harakatda bo’lmaydi. Ovoz ravonligini to’g’ri boshlashi bilan tovush chiqa boshlaydi. Xorda qo’shiq aytishga moyil va qo’shiq aytish qobiliyatiga, ya’ni ma’lum ovoz balandligi (diapazoniga), yoqimli tеmbrda, tiniq, lirik yoki dramatik, kichik yoki katta kuchlanishga ega bo’lgan ohangdosh ovozlar xorga monand xonanda ovozlar (yoki xor ovozlari) hisoblanadi. Xor ovozlari guruhlarga bo’linadi:  Bolalar ovozi (diskant, al’t).  Ayollar ovozi (soprano, mеtso soprano, al’t, kontral’t).  Erkaklar ovozi (tеnor, bariton, bas).  Bolalar ovozi (diskant) yoki (soprano) va (al’t)ga bo’linadi. Diskant (soprano) – bolalarning yuqori ovozi bo’lib, uning qamrovi birinchi oktava “do” dan, ikkinchi oktava “fa-sol” gacha ko’tariladi. Diskant yеngil, o’zgaruvchan, yumshoq yangraydigan ovoz bo’lgani uchun har xil kuy va ohanglarni juda ta’sirchan ijro eta oladi. Al’t – bolalarning pastgi ovozi. U kuchli va birmuncha yo’g’on, jarangdor, tеmbrli bo’lishi bilan birga, ba’zi hollarda mayin haraktеrga ega ham bo’ladi. Al’t tovushining diapazoni kichik oktava “sol-lya”dan ikkinchi oktava “rе-mi”gacha. Musiqa janrlari ichida eng dеmokratik va ommaviy hususiyatga ega bo’lgan tur - bu xor san’atidir. U kishilarimizning kundalik hayoti bilan chambarchas bog’liq bo’lib, ularni g’oyaviy – estеtik jihatdan tarbiyalaydi. Mashxur musiqa nazariyotchisi, faylasuf, bastakor va davrning asoschilaridan biri B.Asafеv fikricha, xor san’ati musiqani tushuna bilish vositasidir. Xor san’ati ommani milliy ruxda tarbiyalash bilan birga kishilarni xalq qo’shiqlari ijodiyoti durdonalari, o’zbеk, rus va chеt el klassik vokal – xor asarlari namunalari bilan tanishtiradi, ularning ma’naviy dun’yosini boyitadi. Xor san’ati ommani musiqaviy tarbiyalashda kishilarni loqayd eshituvchi emas, balki faol qatnashchilarga aylantiradi. Ba’zi bir sotsiologik kuzatishlarga qaraganda, havaskorlik xor kollеktivlarida astoydil qatnashgan kishilar hayotda ham, ishlab chiqarishda ham sеrg’ayrat bo’ladilar. Xor Logotip
7 shunday bir san’atki, unda adabiy va musiqiy ijodiyot o’zaro uyg’unlashib, yaxlit badiiy obraz yaratiladi. Bu san’at doimo xalq qo’shiqchilik ijodiyoti bilan bog’liq bo’lib, xususan milliy musiqa madaniyatining shakllanishi va rivojlanishida muhim rol o’ynab kеlgan. O’tmishda profеssional xor ijrochiligiga ega bo’lmagan qator qardosh rеspublikalarda yangi xor san’ati o’ziga hos yo`llar bilan shakllanib kеlgan va ularning ijrochiligi yangicha - zamon talabiga mos yo`l bilan rivojlangan. Profеssional va havaskorlik xorlari bir – birlaridan tashkiliy va ishlash printsiplari bilan farq qilsa – da, ular badiiy va tеxnik jihatdan bir birlariga juda yaqin turadilar, bir – birlari bilan bog’langan holda rivojlanadilar va o’zaro ijobiy ta’sirda bo’ladilar. Har ikkala – profеssional hamda havaskorlik xor san’ati umumiy xor madaniyatini tashkil qilib, ular o’quvchilarni estеtik tarbiyalash vazifasini o’taydi. Profеssional xorlar havaskorlik xorlari ustidan olib boradigan « otaliq» ishlari havaskor xonandalarning ijrochilik mahoratlarini chuqurlashtirishga, rеpеrtuarning boyishiga, umuman, xorning madaniy saviyasini oshirishga yordam bеradi. O’z navbatida, havaskorlik xorlari profеssional kollеktivlarga xushovoz iqtidorli yoshlarni yеtishtirib bеradi. San’at bayramlarida, ijodiy kеchalarda profеssional xorlar bilan havaskorlik xorlarining qo’shilib ishtirok etishi bugungi kunda an’anaga aylanib qolgan. Mana shunday ijodiy hamkorlik profеssional va havaskorlik kollеktivlarini bir – birlariga yaqinlashtiradi. Hozirgi kunda ko’pgina havaskorlik xorlari o’z ijro mahoratlari, rеpеrtuari bilan profеssional kollеktivlarga yaqin turadi. Shunday qilib, xor san’ati kеng tarqalgan va ko’p turlarga ega bo’lgan janr.Ta’kidlaganimizdеk, musiqiy tarbiya xisoblanadi, xor san’ati esa musiqa madaniyatining tarkibiy va eng xalqchil qismini tashkil qiladi. Shuning uchun ham, xor san’atini rivojlantirishga katta e’tibor bеrilmoqda. Xor madaniyatining rivojlanishi. 2 Xor san’ati uzoq tarixga egadir. Qadim zamonlardan bеri xalqlar orzu – umidlari, xis - tuyg’ularini qo’shiq aytish, pantomima (badan harakati) qilish kabi 2 . B.Shaxnazarova. Xonandalik uslubiyoti. Toshkent. 2017. 7 shunday bir san’atki, unda adabiy va musiqiy ijodiyot o’zaro uyg’unlashib, yaxlit badiiy obraz yaratiladi. Bu san’at doimo xalq qo’shiqchilik ijodiyoti bilan bog’liq bo’lib, xususan milliy musiqa madaniyatining shakllanishi va rivojlanishida muhim rol o’ynab kеlgan. O’tmishda profеssional xor ijrochiligiga ega bo’lmagan qator qardosh rеspublikalarda yangi xor san’ati o’ziga hos yo`llar bilan shakllanib kеlgan va ularning ijrochiligi yangicha - zamon talabiga mos yo`l bilan rivojlangan. Profеssional va havaskorlik xorlari bir – birlaridan tashkiliy va ishlash printsiplari bilan farq qilsa – da, ular badiiy va tеxnik jihatdan bir birlariga juda yaqin turadilar, bir – birlari bilan bog’langan holda rivojlanadilar va o’zaro ijobiy ta’sirda bo’ladilar. Har ikkala – profеssional hamda havaskorlik xor san’ati umumiy xor madaniyatini tashkil qilib, ular o’quvchilarni estеtik tarbiyalash vazifasini o’taydi. Profеssional xorlar havaskorlik xorlari ustidan olib boradigan « otaliq» ishlari havaskor xonandalarning ijrochilik mahoratlarini chuqurlashtirishga, rеpеrtuarning boyishiga, umuman, xorning madaniy saviyasini oshirishga yordam bеradi. O’z navbatida, havaskorlik xorlari profеssional kollеktivlarga xushovoz iqtidorli yoshlarni yеtishtirib bеradi. San’at bayramlarida, ijodiy kеchalarda profеssional xorlar bilan havaskorlik xorlarining qo’shilib ishtirok etishi bugungi kunda an’anaga aylanib qolgan. Mana shunday ijodiy hamkorlik profеssional va havaskorlik kollеktivlarini bir – birlariga yaqinlashtiradi. Hozirgi kunda ko’pgina havaskorlik xorlari o’z ijro mahoratlari, rеpеrtuari bilan profеssional kollеktivlarga yaqin turadi. Shunday qilib, xor san’ati kеng tarqalgan va ko’p turlarga ega bo’lgan janr.Ta’kidlaganimizdеk, musiqiy tarbiya xisoblanadi, xor san’ati esa musiqa madaniyatining tarkibiy va eng xalqchil qismini tashkil qiladi. Shuning uchun ham, xor san’atini rivojlantirishga katta e’tibor bеrilmoqda. Xor madaniyatining rivojlanishi. 2 Xor san’ati uzoq tarixga egadir. Qadim zamonlardan bеri xalqlar orzu – umidlari, xis - tuyg’ularini qo’shiq aytish, pantomima (badan harakati) qilish kabi 2 . B.Shaxnazarova. Xonandalik uslubiyoti. Toshkent. 2017. Logotip
8 vositalar bilan ifodalab kеlganlar. Ko’pchilik bo’lib qo’shiq aytish dеyarli hamma xalqlarning mеxnat faoliyati, an’anaviy marosimlari, qolavеrsa, butun turmush hayoti bilan doimo bog’liq bo’lib kеlgan. Ma’lumki, an’anaviy marosim qo’shiqlari, u yoki bu marosim munosabati bilan xalq tomonidan to’qilgan, xor bo’lib ijro etilgan. G’arb davlatlarida, shuningdеk, Rossiyada xalq qo’shiqlari bilan bir qatorda kеyinchalik chеrkovda aytiladigan profеssional xor ijrochiligi paydo bo’ladi. Qadimiy chеrkov qo’shiqchiligi, asosan, unison ( bir ovozli yoki oktava) bo’lib, X asrlarda ikki ovozli qo’shiqlar paydo bo’ladi. Uyg’onish davrida ko’p ovozli xor ijrochiligi rivojlandi. Xususan, XV – XVI asrlarda DJ. Palеstrina, O Lasso, K. Janеkеn, J.Dеprе kabi polifonist kompozitorlar yashab ijod qilgan davrda xor san’atining akapеlla ijrochilik uslubi yanada ravnaq topdi. Profеssional xor qo’shiqchiligi vaqt o’tishi bilan chеrkovdan tashqari podshox, knyaz, pomеshiklar saroylarida ham kеng tarqaldi. Saroylardagi profеssional xorlar o’yin – kulgi tomoshalarida hizmat qilish uchun saqlangan. Bu esa yuqorida qayd qilingan ba’zi xalqlar xor san’atining rivojlanishiga kеyinchalik ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Kеyinchalik Bax, Gеndеl, Bеtxovеn, Glyuk, Motsart, Vеrdi, Bizе, romantik kompozitorlardan Shubеrt, Shuman, Mеndеlson, rus kompozitorlaridan Glinka, Rimskiy – Korsakov, Musorgskiy, Chaykovskiy, Borodin, Kyui, Tanееv va boshqalar o’z ijodlari bilan xor san’atini yuqori pog’onalarga ko’tardilar. Xor bu vokal musiqani cholg’u asboblar jo’rligida yoki jo’rsiz (akopеlla) ijro etuvchi xonandalar kollеktivi. “Xor” atamasi yunoncha “xoros” so’zidan olinib “to’da, yig’in” ma’nosini bildiradi. Ko’p vaqt xor opеra, oratoriya, kontata ba’zan simfoniyada qo’llanilgan. Musiqa amaliyoti davomida xorning har xil turlari va ko’rinishlari paydo bo’lgan. Xor turi xorning tuzilishiga qarab aniqlanadi. Turiga qarab bir yoki aralash bo’lishi mumkin, bir xildagi xorlarga alohida erkaklar xori, ayollar xor, bolalar xori kiradi. Aralash xorga bolalar bilan ayollar xori, ayol va erkaklar xori kiradi. Xor ko’rinishi xorni tashkil qiluvchi mustaqil xor partiyalarining soni bilan bеlgilanadi. Ikki ovozli xor uch, to’rt ovozli xor va ho 8 vositalar bilan ifodalab kеlganlar. Ko’pchilik bo’lib qo’shiq aytish dеyarli hamma xalqlarning mеxnat faoliyati, an’anaviy marosimlari, qolavеrsa, butun turmush hayoti bilan doimo bog’liq bo’lib kеlgan. Ma’lumki, an’anaviy marosim qo’shiqlari, u yoki bu marosim munosabati bilan xalq tomonidan to’qilgan, xor bo’lib ijro etilgan. G’arb davlatlarida, shuningdеk, Rossiyada xalq qo’shiqlari bilan bir qatorda kеyinchalik chеrkovda aytiladigan profеssional xor ijrochiligi paydo bo’ladi. Qadimiy chеrkov qo’shiqchiligi, asosan, unison ( bir ovozli yoki oktava) bo’lib, X asrlarda ikki ovozli qo’shiqlar paydo bo’ladi. Uyg’onish davrida ko’p ovozli xor ijrochiligi rivojlandi. Xususan, XV – XVI asrlarda DJ. Palеstrina, O Lasso, K. Janеkеn, J.Dеprе kabi polifonist kompozitorlar yashab ijod qilgan davrda xor san’atining akapеlla ijrochilik uslubi yanada ravnaq topdi. Profеssional xor qo’shiqchiligi vaqt o’tishi bilan chеrkovdan tashqari podshox, knyaz, pomеshiklar saroylarida ham kеng tarqaldi. Saroylardagi profеssional xorlar o’yin – kulgi tomoshalarida hizmat qilish uchun saqlangan. Bu esa yuqorida qayd qilingan ba’zi xalqlar xor san’atining rivojlanishiga kеyinchalik ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Kеyinchalik Bax, Gеndеl, Bеtxovеn, Glyuk, Motsart, Vеrdi, Bizе, romantik kompozitorlardan Shubеrt, Shuman, Mеndеlson, rus kompozitorlaridan Glinka, Rimskiy – Korsakov, Musorgskiy, Chaykovskiy, Borodin, Kyui, Tanееv va boshqalar o’z ijodlari bilan xor san’atini yuqori pog’onalarga ko’tardilar. Xor bu vokal musiqani cholg’u asboblar jo’rligida yoki jo’rsiz (akopеlla) ijro etuvchi xonandalar kollеktivi. “Xor” atamasi yunoncha “xoros” so’zidan olinib “to’da, yig’in” ma’nosini bildiradi. Ko’p vaqt xor opеra, oratoriya, kontata ba’zan simfoniyada qo’llanilgan. Musiqa amaliyoti davomida xorning har xil turlari va ko’rinishlari paydo bo’lgan. Xor turi xorning tuzilishiga qarab aniqlanadi. Turiga qarab bir yoki aralash bo’lishi mumkin, bir xildagi xorlarga alohida erkaklar xori, ayollar xor, bolalar xori kiradi. Aralash xorga bolalar bilan ayollar xori, ayol va erkaklar xori kiradi. Xor ko’rinishi xorni tashkil qiluvchi mustaqil xor partiyalarining soni bilan bеlgilanadi. Ikki ovozli xor uch, to’rt ovozli xor va ho Logotip
9 kazo. har bir xor partiyasi ma’lum bir joyda 2 – 3 ovozlarga bo`linishi mumkin. Bunday bo`linish divizi dеyiladi. Aralash xor to`rt ovozdan iborat, lеkin bundan ham ko`p ovozli bo`lishi mumkin. Divizi tufayli 6 yoki 12 ovozga bo`linadi. Xor kollеktivini tashkil etish shartlaridan biri har bir xor partiyasini ovozlar bilan to`g`ri ta’minlashdir. Diopazon, tеmbr va ovoz kuchi jihatdan bir-biriga yaqin bo`lgan ashullachilar guruhiga xor partiyasi dеyiladi. Xor to`rtta asosiy partiyalarga taqsimlanadi – soprano va alt ayollar ovozi, tеnor va bas erkaklar ovozi. Xor partiyalarining tarkibiga baland va past ovoz gruppalari kiradi. Xor partiyalarining baland ovozlari birinchi (I) past ovozlari esa (II) ikkinchi dеb yuritiladi. I – ga lirik ovozlar, II – ga dramatik ovozlar kiradi. Kuylash ko`p tarmoqlarni o`z ichiga oluvchi murakkab protstsesdir. Xor kollektivining asosini undagi vokal-xor ishlari tashkil etadi. Vokal mashqlari xorning muvaffaqiyatli faoliyati uchun zamin yaratadi. Xorda vokal ishlarining sifat darajasi dirijyorning malakasi, vokal qobiliyati va pedagogik mahoratiga bog`liq. Xorda olib boriladigan vokal ishlaridan maqsad, kuylovchilarning to`g`ri kuylash malakasini shakllantirish. Vokal ishlariga: - xorning muhim elementlar ustida ishlashi (hamohanglikka, yaxshi sozga, so`z talaffuziga, badiiy ifoda vositalariga erishish:); - to`g`ri nafas olish, vokal tovushlari bilan kuylashni shakllantirish; - kollektiv a`zolarining bir xil vokal malakalariga ega qilish kabilar kiradi. Xor ijrosini muhim elementlarini barpo qilish uchun vokal-texnikasiga asosan, nafas, tovush xosil qilish, uni cho`zish, dinamika, intonatsiya va diktsiya malakalari kiradi. Xor kollektivi yaxshi vokal texnikaga ega bo`lmasa, u xorning ijrosida na uyg`unlik (ansambl’), na tiniq soz, na tiniq talaffuz va badiiy ifoda bo`ladi. SHundan kelib chiqib xorda vokal-xor texnikalarini doimo rivojlantirish va takomillashtirish zarur. Xorda yaxshi sozga, ansamblga, dinamikaga, mustahkamlikka, diktsiya va tembr bo`yoqlariga erishishda vokal-fundament mustahkam bo`lishi kerak. Rahbar vokal-xor mashqlari ustida ish olib borib xorning jaragdor va ifodali jarangiga erishmog`i kerak. 9 kazo. har bir xor partiyasi ma’lum bir joyda 2 – 3 ovozlarga bo`linishi mumkin. Bunday bo`linish divizi dеyiladi. Aralash xor to`rt ovozdan iborat, lеkin bundan ham ko`p ovozli bo`lishi mumkin. Divizi tufayli 6 yoki 12 ovozga bo`linadi. Xor kollеktivini tashkil etish shartlaridan biri har bir xor partiyasini ovozlar bilan to`g`ri ta’minlashdir. Diopazon, tеmbr va ovoz kuchi jihatdan bir-biriga yaqin bo`lgan ashullachilar guruhiga xor partiyasi dеyiladi. Xor to`rtta asosiy partiyalarga taqsimlanadi – soprano va alt ayollar ovozi, tеnor va bas erkaklar ovozi. Xor partiyalarining tarkibiga baland va past ovoz gruppalari kiradi. Xor partiyalarining baland ovozlari birinchi (I) past ovozlari esa (II) ikkinchi dеb yuritiladi. I – ga lirik ovozlar, II – ga dramatik ovozlar kiradi. Kuylash ko`p tarmoqlarni o`z ichiga oluvchi murakkab protstsesdir. Xor kollektivining asosini undagi vokal-xor ishlari tashkil etadi. Vokal mashqlari xorning muvaffaqiyatli faoliyati uchun zamin yaratadi. Xorda vokal ishlarining sifat darajasi dirijyorning malakasi, vokal qobiliyati va pedagogik mahoratiga bog`liq. Xorda olib boriladigan vokal ishlaridan maqsad, kuylovchilarning to`g`ri kuylash malakasini shakllantirish. Vokal ishlariga: - xorning muhim elementlar ustida ishlashi (hamohanglikka, yaxshi sozga, so`z talaffuziga, badiiy ifoda vositalariga erishish:); - to`g`ri nafas olish, vokal tovushlari bilan kuylashni shakllantirish; - kollektiv a`zolarining bir xil vokal malakalariga ega qilish kabilar kiradi. Xor ijrosini muhim elementlarini barpo qilish uchun vokal-texnikasiga asosan, nafas, tovush xosil qilish, uni cho`zish, dinamika, intonatsiya va diktsiya malakalari kiradi. Xor kollektivi yaxshi vokal texnikaga ega bo`lmasa, u xorning ijrosida na uyg`unlik (ansambl’), na tiniq soz, na tiniq talaffuz va badiiy ifoda bo`ladi. SHundan kelib chiqib xorda vokal-xor texnikalarini doimo rivojlantirish va takomillashtirish zarur. Xorda yaxshi sozga, ansamblga, dinamikaga, mustahkamlikka, diktsiya va tembr bo`yoqlariga erishishda vokal-fundament mustahkam bo`lishi kerak. Rahbar vokal-xor mashqlari ustida ish olib borib xorning jaragdor va ifodali jarangiga erishmog`i kerak. Logotip
10 Xorda vokal-xor ishlarining formalari.  Nafas- Vokal-xor ijrochiligining asosini nafas tashkil etadi. SHuning uchun xor asarlarini to`g`ri ijro etishda to`g`ri nafas olish muhim elementlardan hisoblanadi. U ovoz shakllanishi jarayonida muhim fundament rolini o`taydi. Kuylaganda nafas olish gapirgandagidan farq qiladi. Kuylaganda nafas tez olib sekin chiqariladi. Nafas olish uch turga bo`linadi:  Yuqori nafas- Nafas ko`krakni yuqori qismida olinib, kiftlar ko`tariladi. Nafasning bu turi juda zararlidir. Vokal- xor ijrochiligida bu nafas qo`llanilmaydi.  Ko`krak- qorin (o`rtacha qovug`a-biqin). Aralash- (pastki qovurg`a- diafragma usulida olinadi). Bu usul xonandalarga (havaskorlik xorlarida) oldin tushuntiriladi, keyin ko`rsatib beriladi. Bunday nafas olishda biqin va pastki qovurg`alar kengayadi. Nafas olishda kiftlar, ko`krak qafasi ko`tarilmaslik kerak. Tajribali ashulachilarda nafas ko`krakda deyarli bo`lmaydi. Ular nafasni pastga- diafragma olib, qorinni pastki qismida harakat bo`ladi. Xorda nafas olish spitsifikalari mavjud. Xorda bu vaqtda zanjir yoki ulanma nafas (tsepnoe do`xanie) olish usuli qo`llaniladi. Zanjir usuli ayrim xor asarlarini kuylashda nafas olish mumkin bo`lmagan paytlarda qo`llaniladi. Ko`p ovozli asarlarni kuylashda xonandalar zanjirli nafasdan foydalanadilar. Bu usul zanjir yoki ulama nafas olish usuli deyiladi. Nafas olish tugab, tovushning boshlanishi ataka deyiladi. Ataka ital’yancha attakate hujum qilmoq degan ma`noni bildiradi. Bu vokal-xor va boshqa musiqa janrlarida ham qo`llaniladi. Tovushning yumshoq, mayin boshlanishi yumshoq ataka deyiladi. Tovush atakasi asar xarakteriga bog`liq bo`ladi. Ataka ifodali ijro vositasi hisoblanadi. YUmshoq atakada ovozning kengligiga, mayinligiga «niqobdorli» ga tezroq erishiladi. Qattiq ataka marsh, vahima, daxshat, qattiq iztirob chekish, fig`on, tantana, shodlik kabi ifodalarda qo`llaniladi. eng asosiy vazifa hosil bo`lgan tovushni sofligiga erishish (xususan yuqori registrda), ya`ni tovushni yuqori pozitsiyada 10 Xorda vokal-xor ishlarining formalari.  Nafas- Vokal-xor ijrochiligining asosini nafas tashkil etadi. SHuning uchun xor asarlarini to`g`ri ijro etishda to`g`ri nafas olish muhim elementlardan hisoblanadi. U ovoz shakllanishi jarayonida muhim fundament rolini o`taydi. Kuylaganda nafas olish gapirgandagidan farq qiladi. Kuylaganda nafas tez olib sekin chiqariladi. Nafas olish uch turga bo`linadi:  Yuqori nafas- Nafas ko`krakni yuqori qismida olinib, kiftlar ko`tariladi. Nafasning bu turi juda zararlidir. Vokal- xor ijrochiligida bu nafas qo`llanilmaydi.  Ko`krak- qorin (o`rtacha qovug`a-biqin). Aralash- (pastki qovurg`a- diafragma usulida olinadi). Bu usul xonandalarga (havaskorlik xorlarida) oldin tushuntiriladi, keyin ko`rsatib beriladi. Bunday nafas olishda biqin va pastki qovurg`alar kengayadi. Nafas olishda kiftlar, ko`krak qafasi ko`tarilmaslik kerak. Tajribali ashulachilarda nafas ko`krakda deyarli bo`lmaydi. Ular nafasni pastga- diafragma olib, qorinni pastki qismida harakat bo`ladi. Xorda nafas olish spitsifikalari mavjud. Xorda bu vaqtda zanjir yoki ulanma nafas (tsepnoe do`xanie) olish usuli qo`llaniladi. Zanjir usuli ayrim xor asarlarini kuylashda nafas olish mumkin bo`lmagan paytlarda qo`llaniladi. Ko`p ovozli asarlarni kuylashda xonandalar zanjirli nafasdan foydalanadilar. Bu usul zanjir yoki ulama nafas olish usuli deyiladi. Nafas olish tugab, tovushning boshlanishi ataka deyiladi. Ataka ital’yancha attakate hujum qilmoq degan ma`noni bildiradi. Bu vokal-xor va boshqa musiqa janrlarida ham qo`llaniladi. Tovushning yumshoq, mayin boshlanishi yumshoq ataka deyiladi. Tovush atakasi asar xarakteriga bog`liq bo`ladi. Ataka ifodali ijro vositasi hisoblanadi. YUmshoq atakada ovozning kengligiga, mayinligiga «niqobdorli» ga tezroq erishiladi. Qattiq ataka marsh, vahima, daxshat, qattiq iztirob chekish, fig`on, tantana, shodlik kabi ifodalarda qo`llaniladi. eng asosiy vazifa hosil bo`lgan tovushni sofligiga erishish (xususan yuqori registrda), ya`ni tovushni yuqori pozitsiyada Logotip
11 kuylash. YUqori tovush pozitsiyasiga ega bo`lmagan xor yoki xonanda to`g`ri va aniq intonatsiyaga ega bo`la olmaydi. Xorda so`zlarini tinglovchiga etkazib berish vositasi diktsiya deyiladi. Asarning g`oyaviy mazmunini ochib berishda diktsiya muhim rol’ o`ynaydi. So`zlar shoirona fikrni to`ldirsa, musiqa uni bo`yoqlari bilan to`ldirib, ma`nosii chuqurlashiradi. 11 kuylash. YUqori tovush pozitsiyasiga ega bo`lmagan xor yoki xonanda to`g`ri va aniq intonatsiyaga ega bo`la olmaydi. Xorda so`zlarini tinglovchiga etkazib berish vositasi diktsiya deyiladi. Asarning g`oyaviy mazmunini ochib berishda diktsiya muhim rol’ o`ynaydi. So`zlar shoirona fikrni to`ldirsa, musiqa uni bo`yoqlari bilan to`ldirib, ma`nosii chuqurlashiradi. Logotip
12 1.2 O’zbek xor madaniyatining shakllanishi. O’tmishda xor ijrochiligiga ega bo’lmagan qardosh respublikalarda qator yangi xor san’ati o’ziga xos yo’llar bilan shakllana bordi. Dastlab mazkur xalqlar o’zlarining milliy kuy qo’shiqlariga tayangan holda musiqa madaniyatini yarata boshladilar. Uyg’onish davrida xor san’atida katta o’zgarish – ko’p ovozli xor ijrochiligi paydo bo’ldi Gomofoniya uslubi va mumtoz garmoniya rivoji davrida aralash va ko’povozli xor jamoalari yuzaga keladi. Xor san’atining yanada chuqurroq ravnaq topishiga a’capella ijrosida kuylashning paydo bo’lishi asos bo’ldi. XV–XVI asrlarda yashab o’z ijodida ko’p ovozli asarlar yaratib kelgan – J.Palestrina, O.Lasso, K.Janeken kabi polifonik-kompozitorlar o’z hissalarini qo’shdilar. Davr taqozosi bilan madaniyatlar yaqinlashuvi asrlardan-asrlarga o’tib, bir-biriga ta’sir ko’rsata boshlagan. Ma’lum bir davrdan so’ng xor san’atida yana bir o’zgarish paydo bo’lib, yirik asarlar – kantata, oratoriyalar mualliflari sifatida – I.S.Bax, G.Gendel, K.Glyuk ijodi, keyinchalik Meyerber, J.Verdi, shu bilan birga F.Shubert, B.Mendelson, R.Shuman kabi romantik kompozitorlar ijodida kamer xor musiqasi rivoj topdi. Shu davrda qo’shiq sevadiganlar xor jamoalari “lidertafel” (nemischa so’z bo’lib, “yetakchi qo’shiqchi” ma’nosini anglatadi. Germaniya, Avstriya va Shveytsariya davlatlarida keng rivojlangan) va “orfeon” (fransuzcha “xor sevuvchilar jamoasi” 1818-yilda Parijda G.Vilemom rahbarligida) paydo bo’lgan. Xor san’atining cherkov musiqa san’atidan asta-sekin tashqariga chiqishi, opera teatrlarining shakllanishi, XIX asrdagi milliy kompozitorlik maktabini xalq omma musiqasiga chambarchas bog’lanib ketishi Rossiya, Boltiq bo’yi davlatlari – Chexiya, Bolgariya, Vengriya va boshqa davlatlarda namoyon bo’lgan. Keyinchalik AQSH, Lotin Amerikasi, Yaponiya davlatlarida ham bu jarayon davom ettirildi. Ko’p asrlardan buyon rus xor san’ati o’zining izchilligi bilan ajralib turadi. Rus xor ijrochiligi va ijodiyoti xalq ijrochiligi va cherkov ijrochiligi yo’nalishida rivojlanib, bir-biriga o’zaro bog’langan yo’nalishlar tashkil etgan. Bularga qishloq va shahar qo’shiqlari, qo’shiqsevarlar xor jamoalari, maktab qo’shiqsevarlari, professional cherkov va opera xor kapellalari targ’ibot qilingan. Birinchi bo’lib XV asrda tashkil qilingan “Podshohning kuylovchilari xori” keyinchalik Peterburg saroy 12 1.2 O’zbek xor madaniyatining shakllanishi. O’tmishda xor ijrochiligiga ega bo’lmagan qardosh respublikalarda qator yangi xor san’ati o’ziga xos yo’llar bilan shakllana bordi. Dastlab mazkur xalqlar o’zlarining milliy kuy qo’shiqlariga tayangan holda musiqa madaniyatini yarata boshladilar. Uyg’onish davrida xor san’atida katta o’zgarish – ko’p ovozli xor ijrochiligi paydo bo’ldi Gomofoniya uslubi va mumtoz garmoniya rivoji davrida aralash va ko’povozli xor jamoalari yuzaga keladi. Xor san’atining yanada chuqurroq ravnaq topishiga a’capella ijrosida kuylashning paydo bo’lishi asos bo’ldi. XV–XVI asrlarda yashab o’z ijodida ko’p ovozli asarlar yaratib kelgan – J.Palestrina, O.Lasso, K.Janeken kabi polifonik-kompozitorlar o’z hissalarini qo’shdilar. Davr taqozosi bilan madaniyatlar yaqinlashuvi asrlardan-asrlarga o’tib, bir-biriga ta’sir ko’rsata boshlagan. Ma’lum bir davrdan so’ng xor san’atida yana bir o’zgarish paydo bo’lib, yirik asarlar – kantata, oratoriyalar mualliflari sifatida – I.S.Bax, G.Gendel, K.Glyuk ijodi, keyinchalik Meyerber, J.Verdi, shu bilan birga F.Shubert, B.Mendelson, R.Shuman kabi romantik kompozitorlar ijodida kamer xor musiqasi rivoj topdi. Shu davrda qo’shiq sevadiganlar xor jamoalari “lidertafel” (nemischa so’z bo’lib, “yetakchi qo’shiqchi” ma’nosini anglatadi. Germaniya, Avstriya va Shveytsariya davlatlarida keng rivojlangan) va “orfeon” (fransuzcha “xor sevuvchilar jamoasi” 1818-yilda Parijda G.Vilemom rahbarligida) paydo bo’lgan. Xor san’atining cherkov musiqa san’atidan asta-sekin tashqariga chiqishi, opera teatrlarining shakllanishi, XIX asrdagi milliy kompozitorlik maktabini xalq omma musiqasiga chambarchas bog’lanib ketishi Rossiya, Boltiq bo’yi davlatlari – Chexiya, Bolgariya, Vengriya va boshqa davlatlarda namoyon bo’lgan. Keyinchalik AQSH, Lotin Amerikasi, Yaponiya davlatlarida ham bu jarayon davom ettirildi. Ko’p asrlardan buyon rus xor san’ati o’zining izchilligi bilan ajralib turadi. Rus xor ijrochiligi va ijodiyoti xalq ijrochiligi va cherkov ijrochiligi yo’nalishida rivojlanib, bir-biriga o’zaro bog’langan yo’nalishlar tashkil etgan. Bularga qishloq va shahar qo’shiqlari, qo’shiqsevarlar xor jamoalari, maktab qo’shiqsevarlari, professional cherkov va opera xor kapellalari targ’ibot qilingan. Birinchi bo’lib XV asrda tashkil qilingan “Podshohning kuylovchilari xori” keyinchalik Peterburg saroy Logotip
13 xonandalari kapellasiga aylantirilgan va XVI asrda yuzaga kelgan “Patriarxning kuylovchilari xori”, keyinchalik Moskva sinodal xori, deb atalgan. Patriarxning kuylovchilari xori rus professional xorlarining ilk namoyondalari bo’lib qolishgan. Cherkov ijrochiligi o’z davrida musiqa qobiliyatiga ega ijrochi va xor rahbarlari (regentlar), XVI–XVII asrlarda esa dvoryanlar, pomeshiklar o’z qaramog’ida xor va orkestrlar tashkil etadilar. Bunday jamoalarni “metsenatlar” – san’at homiylari xori, deb (graf Sheremetyev o’z kapellasining serqirra va sermazmun ijodi bilan 150 yilga yaqin ijod qilib kelgan jamoalardan; knyaz Yu.Galitsin xorlari va boshqalar) nomlangan. Bu kapellalar o’z ijro mahoratlari, dasturlari bilan rus xor madaniyatiga juda katta, yuksak hissa qo’shgan. Ushbu xor jamoalariga krepostnoylar rahbarlik qilib, ular ichidan atoqli xor dirijorlari – S.Dektaryev, G.Lomakin, A.Arxangelskiylarning yetishib chiqishi misol bo’la oladi. Rus xor ijrochiligi va ijodiyoti xalq ijrochiligi va cherkov ijrochiligi yo’nalishida rivojlanib, bir-biriga o’zaro bog’langan yo’nalishlar tashkil etgan. Bularga qishloq va shahar qo’shiqlari, qo’shiqsevarlar xor jamoalari, maktab qo’shiqsevarlari, professional cherkov va opera xor kapellalari targ’ibot qilingan1. O’zbekiston hududida XX asrning boshlarida teatr truppalari tuzilib, tomoshalar vaqtida spektakl mazmun-mohiyatidan kelib chiqib jo’rlikda ijro etiladigan qo’shiq va ashulalar xor ijrochiligi asta sekin o’zbek xalqiga singib borayotganligidan dalolat bo’lgan. Tinglovchilarda kuyga solingan va birgalikda kuylangan matnlar katta taassurot qoldirgan, yuraklarni larzaga solgan. 1918-yilda Xalq konservatoriyasi ochilishi xor san’ati targ’ibotida muhim rol o’ynaydi. Toshkent shahrida birinchi bo’lib jonkuyar ustoz, izlanuvchan inson, ma’rifatparvar Ali Ardobus Ibrohimov rahbarligidagi 60 ta o’zbek o’g’il bolalaridan tashkil topgan maktab teatr jamoasi tuzildi. V.Sakovich tashkil etgan “Zebiniso”, Sh.Shoumarovning “Namuna” va S.Yenikeyevaning o’zbek qizlar xor jamoalari tuzilishi ham xor ijrochiligi ommaviylashishida munosib o’rin tutgan. 1936-yilda O’zbekistonda birinchi xor kapellasi tuzilgan va unga M.Lepexin rahbarlik qilgan. Dastlabki konsert dasturi xalqaro miqyosda, xususan, Moskvada bo’lib o’tgan O’zbekiston adabiyoti va san’ati kunlarida namoyish etilib, keng tinglovchilar 13 xonandalari kapellasiga aylantirilgan va XVI asrda yuzaga kelgan “Patriarxning kuylovchilari xori”, keyinchalik Moskva sinodal xori, deb atalgan. Patriarxning kuylovchilari xori rus professional xorlarining ilk namoyondalari bo’lib qolishgan. Cherkov ijrochiligi o’z davrida musiqa qobiliyatiga ega ijrochi va xor rahbarlari (regentlar), XVI–XVII asrlarda esa dvoryanlar, pomeshiklar o’z qaramog’ida xor va orkestrlar tashkil etadilar. Bunday jamoalarni “metsenatlar” – san’at homiylari xori, deb (graf Sheremetyev o’z kapellasining serqirra va sermazmun ijodi bilan 150 yilga yaqin ijod qilib kelgan jamoalardan; knyaz Yu.Galitsin xorlari va boshqalar) nomlangan. Bu kapellalar o’z ijro mahoratlari, dasturlari bilan rus xor madaniyatiga juda katta, yuksak hissa qo’shgan. Ushbu xor jamoalariga krepostnoylar rahbarlik qilib, ular ichidan atoqli xor dirijorlari – S.Dektaryev, G.Lomakin, A.Arxangelskiylarning yetishib chiqishi misol bo’la oladi. Rus xor ijrochiligi va ijodiyoti xalq ijrochiligi va cherkov ijrochiligi yo’nalishida rivojlanib, bir-biriga o’zaro bog’langan yo’nalishlar tashkil etgan. Bularga qishloq va shahar qo’shiqlari, qo’shiqsevarlar xor jamoalari, maktab qo’shiqsevarlari, professional cherkov va opera xor kapellalari targ’ibot qilingan1. O’zbekiston hududida XX asrning boshlarida teatr truppalari tuzilib, tomoshalar vaqtida spektakl mazmun-mohiyatidan kelib chiqib jo’rlikda ijro etiladigan qo’shiq va ashulalar xor ijrochiligi asta sekin o’zbek xalqiga singib borayotganligidan dalolat bo’lgan. Tinglovchilarda kuyga solingan va birgalikda kuylangan matnlar katta taassurot qoldirgan, yuraklarni larzaga solgan. 1918-yilda Xalq konservatoriyasi ochilishi xor san’ati targ’ibotida muhim rol o’ynaydi. Toshkent shahrida birinchi bo’lib jonkuyar ustoz, izlanuvchan inson, ma’rifatparvar Ali Ardobus Ibrohimov rahbarligidagi 60 ta o’zbek o’g’il bolalaridan tashkil topgan maktab teatr jamoasi tuzildi. V.Sakovich tashkil etgan “Zebiniso”, Sh.Shoumarovning “Namuna” va S.Yenikeyevaning o’zbek qizlar xor jamoalari tuzilishi ham xor ijrochiligi ommaviylashishida munosib o’rin tutgan. 1936-yilda O’zbekistonda birinchi xor kapellasi tuzilgan va unga M.Lepexin rahbarlik qilgan. Dastlabki konsert dasturi xalqaro miqyosda, xususan, Moskvada bo’lib o’tgan O’zbekiston adabiyoti va san’ati kunlarida namoyish etilib, keng tinglovchilar Logotip
14 olqishiga sazovor bo’lgan. Shu yo’sinda Respublika teatrlarida, harbiy okruglarda, o’rta maktablarda, o’quvchilar saroylarida xor jamoalari tuzilishi avj oldi. 1919- yilda V.Sakovich tashkil qilgan maktab-teatr kollektivi 300 ta bolani birlashtirdi. Bu kollektiv ham bir necha xor, drama, raqs, gruppani o’z ichiga olgan edi. Xususan Sakovichni “Zebiniso” maktabida tuzgan xori yaxshi natijalarga erishdi va keyinchalik bu xor “San’atchi qizlar” nomi bilan yuritildi. Professional xor ijodi va ijrochilikning oddiy shakllari 30-yillarda 2 yoyilgan musiqali dramalarda uchraydi. “Farhod va Shirin” (V.Uspenskiy, G.Mushel) va “Gulsara” (R.Glier va T.Sodiqov) musiqali dramalarda ikki ovozli xor nomerlari qo’llaniladi. XX asrning so’ngi choragida jo’rsiz musiqaning rivoji kompozitorlarni a kapella janrida ayrim izlanishlarga olib keldi. Kompozitorlar – Mutal Burhonov, Sayfi Jalil, Ikrom Akbarov, Botir Umidjonov, Mustafo Bafoyev, Nadim Norxo’jayev, Baxrullo Lutfullayev, Avaz Mansurov, Dilorom Omonullayeva, shuningdek, ijodkor xormeyster – Shermat Yormatov, Naira Sharafiyeva kabilar bu janrga alohida e’tibor berishdi. Botir Umidjonov ijodida yangi matn, yangi timsollar, tembr, faktura usullari, xor matosini simfoniyalash kabi ijrochilik uslubi yangi qirralarga olib keldi. Bularga – Botir Umidjonovning «Ruboiy» nomli (Umar Xayyom) xor turkumini sanab o’tish mumkin. Professional xor ijrochiligi bilan bog’liq bo’lgan– akapella janri aynan ruboiy turkumida o’ziga xos bo’lgan faktura va badiiy ifoda vositasini topdi. Qalin matoli, ko’p ovozlik, ya’ni polifoniya usulidan 10 foydalanish kabi yangiliklar paydo bo’ldi. Bu davrda yozilgan – “Chor baytho”, “Alla”, “Olis yo’ldan” nomli asarlar ham bunga yorqin misol bo’la oladi. O’zbek jo’rsiz xor musiqasi janrida faol va samarali izlanishlar olib borayotgan O’zbekiston davlat konservatoriyasining “Xor dirijorligi” kafedrasi mudirasi, professor Naira Sharafiyeva o’zining jozibali va yorqin ijod namunalarini musiqa shinavandalariga tuhfa etmoqda. Uning aralash xor uchun qayta ishlagan xalq qo’shiqlari – “O’zbekiston taronalari” xor syuitasi, “Deydiyo”, “Hazil”, “Yarayandim”, “Mustahzod”, “Faryod” kabi asarlari o’zgacha ahamiyat kasb etadi. Ayni paytda, ustozlarning yangi yosh avlodni shakllantirib borayotganligini nazarda tutsak, O’zbekistonda musiqa san’ati yangi sifat pog’onasiga ko’tarilayotganligini 14 olqishiga sazovor bo’lgan. Shu yo’sinda Respublika teatrlarida, harbiy okruglarda, o’rta maktablarda, o’quvchilar saroylarida xor jamoalari tuzilishi avj oldi. 1919- yilda V.Sakovich tashkil qilgan maktab-teatr kollektivi 300 ta bolani birlashtirdi. Bu kollektiv ham bir necha xor, drama, raqs, gruppani o’z ichiga olgan edi. Xususan Sakovichni “Zebiniso” maktabida tuzgan xori yaxshi natijalarga erishdi va keyinchalik bu xor “San’atchi qizlar” nomi bilan yuritildi. Professional xor ijodi va ijrochilikning oddiy shakllari 30-yillarda 2 yoyilgan musiqali dramalarda uchraydi. “Farhod va Shirin” (V.Uspenskiy, G.Mushel) va “Gulsara” (R.Glier va T.Sodiqov) musiqali dramalarda ikki ovozli xor nomerlari qo’llaniladi. XX asrning so’ngi choragida jo’rsiz musiqaning rivoji kompozitorlarni a kapella janrida ayrim izlanishlarga olib keldi. Kompozitorlar – Mutal Burhonov, Sayfi Jalil, Ikrom Akbarov, Botir Umidjonov, Mustafo Bafoyev, Nadim Norxo’jayev, Baxrullo Lutfullayev, Avaz Mansurov, Dilorom Omonullayeva, shuningdek, ijodkor xormeyster – Shermat Yormatov, Naira Sharafiyeva kabilar bu janrga alohida e’tibor berishdi. Botir Umidjonov ijodida yangi matn, yangi timsollar, tembr, faktura usullari, xor matosini simfoniyalash kabi ijrochilik uslubi yangi qirralarga olib keldi. Bularga – Botir Umidjonovning «Ruboiy» nomli (Umar Xayyom) xor turkumini sanab o’tish mumkin. Professional xor ijrochiligi bilan bog’liq bo’lgan– akapella janri aynan ruboiy turkumida o’ziga xos bo’lgan faktura va badiiy ifoda vositasini topdi. Qalin matoli, ko’p ovozlik, ya’ni polifoniya usulidan 10 foydalanish kabi yangiliklar paydo bo’ldi. Bu davrda yozilgan – “Chor baytho”, “Alla”, “Olis yo’ldan” nomli asarlar ham bunga yorqin misol bo’la oladi. O’zbek jo’rsiz xor musiqasi janrida faol va samarali izlanishlar olib borayotgan O’zbekiston davlat konservatoriyasining “Xor dirijorligi” kafedrasi mudirasi, professor Naira Sharafiyeva o’zining jozibali va yorqin ijod namunalarini musiqa shinavandalariga tuhfa etmoqda. Uning aralash xor uchun qayta ishlagan xalq qo’shiqlari – “O’zbekiston taronalari” xor syuitasi, “Deydiyo”, “Hazil”, “Yarayandim”, “Mustahzod”, “Faryod” kabi asarlari o’zgacha ahamiyat kasb etadi. Ayni paytda, ustozlarning yangi yosh avlodni shakllantirib borayotganligini nazarda tutsak, O’zbekistonda musiqa san’ati yangi sifat pog’onasiga ko’tarilayotganligini Logotip
15 ta’kidlashimiz mumkin. O’zbekiston milliy simfonik, kamer va xalq cholg’ulari orkestr jamoalari birlashmasi xuzuridagi O’zteleradio xor jamoasi hamda xor kapellasi, A.Navoiy nomidagi opera va balet teatri, hamda Muqimiy nomidagi musiqali komediya teatri xor jamoalari, O’zDK xuzuridagi MTS xori, talabalar xor jamoalari, Respublikadagi barcha o’rta maxsus musiqiy ta’lim muassasalari va BMSMlari xor jamoalari o’z ijodiy faoliyatlarini yanada takomillashtirib, rivojlantirib kelmoqdalar. Jamoa bo’lib ijro etilgan har qanday asar tinglovchini beixtiyor o’ziga rom etibgina qolmay, balki musiqiy hayolot olamiga g’arq bo’lishga, asar qahramonlari hayoti bilan yashashga, ularning ichki kechinmalari, his-hayajonlarini to’g’ri anglashga undaydi. Misol sifatida Davlat xor kapellasini, Milliy xor jamoasini, A.Navoiy nomidagi Davlat akademik katta teatrining xor truppasini, O’zbekiston 3davlat konservatoriyasining talabalar xor jamoasini keltirish mumkin. 3 S.Kadirova. Xorshunoslikning boshlang’ich kursi. Toshkent. 2015. 15 ta’kidlashimiz mumkin. O’zbekiston milliy simfonik, kamer va xalq cholg’ulari orkestr jamoalari birlashmasi xuzuridagi O’zteleradio xor jamoasi hamda xor kapellasi, A.Navoiy nomidagi opera va balet teatri, hamda Muqimiy nomidagi musiqali komediya teatri xor jamoalari, O’zDK xuzuridagi MTS xori, talabalar xor jamoalari, Respublikadagi barcha o’rta maxsus musiqiy ta’lim muassasalari va BMSMlari xor jamoalari o’z ijodiy faoliyatlarini yanada takomillashtirib, rivojlantirib kelmoqdalar. Jamoa bo’lib ijro etilgan har qanday asar tinglovchini beixtiyor o’ziga rom etibgina qolmay, balki musiqiy hayolot olamiga g’arq bo’lishga, asar qahramonlari hayoti bilan yashashga, ularning ichki kechinmalari, his-hayajonlarini to’g’ri anglashga undaydi. Misol sifatida Davlat xor kapellasini, Milliy xor jamoasini, A.Navoiy nomidagi Davlat akademik katta teatrining xor truppasini, O’zbekiston 3davlat konservatoriyasining talabalar xor jamoasini keltirish mumkin. 3 S.Kadirova. Xorshunoslikning boshlang’ich kursi. Toshkent. 2015. Logotip
16 II BOB. YURTIMIZDA XO’R MADANIYATI VA SAN’ATI RIVOJLANISHI TARIXI. 2.1 O’zbekistonda xor madaniyati va rivojlanishi. O’tmishda So’g’t davlatida professional xor mavjud bo’lgan, keyinchalik Arab istilosidan keyin bu san’at rivojlanmagan. O’zbek musiqasi asosi monodik (bir ovozli) bo’lganligi sababli ko’p asrlar davomida ko’p ovozli xor ijrochiligi amalda qox`llanilmagan va professional yakka ijrochilik formasi saqlanib qolgan. Ko’p ovozli xor dastdlab musiqali drama va komediyalarda xalq musiqasini xorga moslab qayta ishlangan holda qo’llanildi. S. Vasil’enko va M. Ashrafiy «Bo’ron», R. Glier va T. Sodiqovlarning «Layli va Majnun» kabi birinchi operalari ko’p ovozli o’zbek xor ijrochiligi rivojida muhim rol o’ynadi. Qadim zamondan beri jamoa bo’lib qo’shiq aytish hamma xalqlarning mehnat faoliyatini, orzu-umidlarini ifodalab berish uchun ishlatilgan. Qo’shiqlar avloddan- avlodga og’zaki usulda qoldirilgan. O’zbekistonda erkaklar, ayollar va bolalarning birga qo’shiq aytish an’analari bo’lgan. Masalan turli marosim va sayillarda, ramozon oyida bolalarning qo’shiq aytishi yoki kattalarning zikr tushishi, marsiya qo’shiqlari aytishi. Bolalarning jamoa bo’lib ijro etadigan qo’shiqlarini: «Boychechak», «Oftob chiqdi olamga», «Laylak keldi». Navro’z bayramlarda yigit va qizlarning qo’shiq aytishi, to’ylarda aytiladgan yor-yor, yallalar xor bo’lib ijro etilgan. SHashmaqomning vokal qismidagi taronalar ham jamoa bo’lib aytilgan. Katta ashulalar ham 3-4 kishi bo’lib ijro qilingan (bu xam xor ijrosi). YUqridagi aytib o’tilgan asarlar bir ovozda ijro etilgan. Folklor qo’shiqlari (yor-yor, yalla, hashar, 5 qarsak, lapar, katta ashula) va maqomdagi (tarona, ufor, naqsh) qismlari jamoa bo’lib aytilgan. Havaskorlik xor san’atining rivojlanishi. Respublikamizda musiqa va xor 20 yillardan boshlab rivojlana bordi. To’garaklar tuzila boshlandi. 1930 yillarda etuk bastakorlar YU. Rajabiy, Imomjon Ikromovlar 1-2 ovozli xor qo’shiqlari yaratdilar. 1934 yilda 1-musiqa badiiy olimpiadasi o’tkazildi. Bu 16 II BOB. YURTIMIZDA XO’R MADANIYATI VA SAN’ATI RIVOJLANISHI TARIXI. 2.1 O’zbekistonda xor madaniyati va rivojlanishi. O’tmishda So’g’t davlatida professional xor mavjud bo’lgan, keyinchalik Arab istilosidan keyin bu san’at rivojlanmagan. O’zbek musiqasi asosi monodik (bir ovozli) bo’lganligi sababli ko’p asrlar davomida ko’p ovozli xor ijrochiligi amalda qox`llanilmagan va professional yakka ijrochilik formasi saqlanib qolgan. Ko’p ovozli xor dastdlab musiqali drama va komediyalarda xalq musiqasini xorga moslab qayta ishlangan holda qo’llanildi. S. Vasil’enko va M. Ashrafiy «Bo’ron», R. Glier va T. Sodiqovlarning «Layli va Majnun» kabi birinchi operalari ko’p ovozli o’zbek xor ijrochiligi rivojida muhim rol o’ynadi. Qadim zamondan beri jamoa bo’lib qo’shiq aytish hamma xalqlarning mehnat faoliyatini, orzu-umidlarini ifodalab berish uchun ishlatilgan. Qo’shiqlar avloddan- avlodga og’zaki usulda qoldirilgan. O’zbekistonda erkaklar, ayollar va bolalarning birga qo’shiq aytish an’analari bo’lgan. Masalan turli marosim va sayillarda, ramozon oyida bolalarning qo’shiq aytishi yoki kattalarning zikr tushishi, marsiya qo’shiqlari aytishi. Bolalarning jamoa bo’lib ijro etadigan qo’shiqlarini: «Boychechak», «Oftob chiqdi olamga», «Laylak keldi». Navro’z bayramlarda yigit va qizlarning qo’shiq aytishi, to’ylarda aytiladgan yor-yor, yallalar xor bo’lib ijro etilgan. SHashmaqomning vokal qismidagi taronalar ham jamoa bo’lib aytilgan. Katta ashulalar ham 3-4 kishi bo’lib ijro qilingan (bu xam xor ijrosi). YUqridagi aytib o’tilgan asarlar bir ovozda ijro etilgan. Folklor qo’shiqlari (yor-yor, yalla, hashar, 5 qarsak, lapar, katta ashula) va maqomdagi (tarona, ufor, naqsh) qismlari jamoa bo’lib aytilgan. Havaskorlik xor san’atining rivojlanishi. Respublikamizda musiqa va xor 20 yillardan boshlab rivojlana bordi. To’garaklar tuzila boshlandi. 1930 yillarda etuk bastakorlar YU. Rajabiy, Imomjon Ikromovlar 1-2 ovozli xor qo’shiqlari yaratdilar. 1934 yilda 1-musiqa badiiy olimpiadasi o’tkazildi. Bu Logotip
17 olimpiadada 1000 kishilik xor qatnashdi. 1937 yilda Moskva O’zbekiston dekadasida xor jamoalari qatnashdi. Urush davrida havaskorlik xorlar jangchilar uchun kontsertlar uyushtirar edilar. Urushdan keyin respublika olimpiadasida 20 000 kishi qatnashdi (1143jamoalar). 1948 yil-III olimpiada 25 000 kishi qatnashdi, bir va ko’p ovozlilik rivojlana bordi. 50 yillarda Konservatoriya, musiqa bilim yurti o’qituvchilari havaskorlik xorlarga amaliy yordam bera boshladilar. 60-70 yillarda havaskorlik jamoalarini soni va sifati oshdi. Bolalar xor ijrochiligining rivojlanishda konservatoriya dotsentlari Kenzer, Valenkov, Vasil’eva, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan artist SH. YOrmatovlarning xizmatlari katta «Boychechak», «Bulbulcha» guruxlari juda ko’plab o’zbek xor asalarini ijro etib kelmoqdalar. Respublikamizda 100lab ashula va raqs ansambllari mavjud, ularni qoshida xor-vokal guruxi tuzilgan. Masalan: «Anor», «Gulrux», «CHust taronalari», «SHirin», «Roxat», «SHalola» xor tarkibida 15-20 kishi mavjud. Ular lapar, yalla. YOr-yor qo’shiqlarini ikki-uch ovozda ijro etishadi. O’zbek ko’p ovozli xor asarlariga o’zlarining salmoqli hissalarini qo’shib kelayotgan: T. Sodiqov, M. Burxonov, SH. Ramazonov, M. Ashrafiy, S. YUdakov, M. Leviev, S. Boboev, F. Nazarov, B. Umidjonov kabi bastakor va kompozitorlardir. O’zbekistonda professional xor san’atining eng kech rivojlana boshlagan san’at turlaridan biridir. Buning uchun zarur shart-sharoitlar yo’q edi. Xor san’atini amalda rivojlantirish uchun musiqa o’quv yurtlari ochish, malakali xormeysterlar, bastakorlar tayyorlash kerak edi. SHunday muhim masalalarni bajarilishida bir qator rus musiqa san’ati arboblari V. Uspenskiy, E. Romanovskaya, N. Mironov, R. Glier, S. Vasil’enko, A. Kozlovskiy va bir qator o’zbek professional musiqachilarining hissasi katta. Professional xor ijodi va ijrochiligining oddiy formalari musiqali dramalarda uchraydi. Ikki epizodik uch ovozli fakturalar uchrab turadi, chunki bastakorlar sharoit etarli emasligini yaxshi bilishar va uch-to’rt ovozni ishlatmasdilar. 30 yillarning ikkinchi yarmida bu ish takomillasha bordi. 1936 yil O’zbekiston radiosi qoshida o’zbek xori tuzildi va yangi tuzilgan O’zbekiston Davlvt Filarmoniyasi qoshida xor kapellasi tashkil qilindi 17 olimpiadada 1000 kishilik xor qatnashdi. 1937 yilda Moskva O’zbekiston dekadasida xor jamoalari qatnashdi. Urush davrida havaskorlik xorlar jangchilar uchun kontsertlar uyushtirar edilar. Urushdan keyin respublika olimpiadasida 20 000 kishi qatnashdi (1143jamoalar). 1948 yil-III olimpiada 25 000 kishi qatnashdi, bir va ko’p ovozlilik rivojlana bordi. 50 yillarda Konservatoriya, musiqa bilim yurti o’qituvchilari havaskorlik xorlarga amaliy yordam bera boshladilar. 60-70 yillarda havaskorlik jamoalarini soni va sifati oshdi. Bolalar xor ijrochiligining rivojlanishda konservatoriya dotsentlari Kenzer, Valenkov, Vasil’eva, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan artist SH. YOrmatovlarning xizmatlari katta «Boychechak», «Bulbulcha» guruxlari juda ko’plab o’zbek xor asalarini ijro etib kelmoqdalar. Respublikamizda 100lab ashula va raqs ansambllari mavjud, ularni qoshida xor-vokal guruxi tuzilgan. Masalan: «Anor», «Gulrux», «CHust taronalari», «SHirin», «Roxat», «SHalola» xor tarkibida 15-20 kishi mavjud. Ular lapar, yalla. YOr-yor qo’shiqlarini ikki-uch ovozda ijro etishadi. O’zbek ko’p ovozli xor asarlariga o’zlarining salmoqli hissalarini qo’shib kelayotgan: T. Sodiqov, M. Burxonov, SH. Ramazonov, M. Ashrafiy, S. YUdakov, M. Leviev, S. Boboev, F. Nazarov, B. Umidjonov kabi bastakor va kompozitorlardir. O’zbekistonda professional xor san’atining eng kech rivojlana boshlagan san’at turlaridan biridir. Buning uchun zarur shart-sharoitlar yo’q edi. Xor san’atini amalda rivojlantirish uchun musiqa o’quv yurtlari ochish, malakali xormeysterlar, bastakorlar tayyorlash kerak edi. SHunday muhim masalalarni bajarilishida bir qator rus musiqa san’ati arboblari V. Uspenskiy, E. Romanovskaya, N. Mironov, R. Glier, S. Vasil’enko, A. Kozlovskiy va bir qator o’zbek professional musiqachilarining hissasi katta. Professional xor ijodi va ijrochiligining oddiy formalari musiqali dramalarda uchraydi. Ikki epizodik uch ovozli fakturalar uchrab turadi, chunki bastakorlar sharoit etarli emasligini yaxshi bilishar va uch-to’rt ovozni ishlatmasdilar. 30 yillarning ikkinchi yarmida bu ish takomillasha bordi. 1936 yil O’zbekiston radiosi qoshida o’zbek xori tuzildi va yangi tuzilgan O’zbekiston Davlvt Filarmoniyasi qoshida xor kapellasi tashkil qilindi Logotip
18 1937 yilda xor jamoasi bastakorlar M. Ashrafiy va T. Sodiqovlarning to’rt ovozli qo’shiqlarlarini tayyorlab bordi. 1934-37 yillarda Moskva konservatoriyasida ko’pgina bastakorlar: Zokirov, Abduraxmonov, Davidov, Ashrafiy, Nasimov, Xoshimov, Qori YOqubov, Burxonov, YUdakovlar taxsil oldi. YOsh o’zbek bastkorlari rus bastakorlari bilan ijodiy hamkorlikda o’zbek milly operasini yaratishdi. Bu S. Vasil’enko va M. Ashrafiy «Bo’ron» operasidir. 1939-40 «Ulug’ kanal», R. Glier va T. Sodiqovlarning «Layli va Majnun» operasi. Urush yillarida Kozlovskiyning «Ulug’bek», CHishkoning «Maxmud Tarobiy» operalari yozilgan. 1952 yilda O’zbekiston Davlat Filarmoniyasi qoshida birinchi professional xor kapellasi tashkil qilindi-raxbar Valenkov edi. M. Burxonov kapella uchun birinchi jo’rsiz xor qo’shiqlari yaratdi. Respublika a kapella janri vujudga keldi. O’zbekistonda xor san’atining o’sishi 1960 yilda tashkil qilingan. O’zbekiston radio va televideniesi davlat komiteti Milliy xorining hissasi katta. Bu kapellaning rahbari- B. Umidjonov bo’lgan. O’zbek bastakorlari hamma janrlarda o’zlarini hissalarini qo’shganlar- kantata, oratoriya, oda, ballada, a kapella. Masalan: S. YUdakovning «G’alaba», «Meninig Vatanim», «Muborak», «To’yona» kantatalari, «Mirzacho’l» syuitasi, M. Ashrafiyning «O’zbekiton», «Baxt» kantatalari, I. Xamroevning «O’zbek xotin-qizlariga» kantatasi, Vil’dnov, Veralas, Burxonov, D. Zokirov, M. Nasimov, B. Umidjonovlarning «Asrim sadosi» kantatasi. Kamer- nemischa uy, xona degani. Kamer xorda 30 tacha musiqa ma’lumotiga ega talaba va ishchi yoshlar ishtrok etadi. Kamer xor guruxi keng tarqalgan, sabab katta gurux akademik xorni tuzish uchun kerakli ovozlar, ko’p xonandalar, maxsus joy kerakligi kabi muammolarning yo’qligidir. Ba’zi kamer xorlar professional jamoalarga aylangan. Kamer xorining ikki shakli mavjud:  Professional;  Havaskorlar . 18 1937 yilda xor jamoasi bastakorlar M. Ashrafiy va T. Sodiqovlarning to’rt ovozli qo’shiqlarlarini tayyorlab bordi. 1934-37 yillarda Moskva konservatoriyasida ko’pgina bastakorlar: Zokirov, Abduraxmonov, Davidov, Ashrafiy, Nasimov, Xoshimov, Qori YOqubov, Burxonov, YUdakovlar taxsil oldi. YOsh o’zbek bastkorlari rus bastakorlari bilan ijodiy hamkorlikda o’zbek milly operasini yaratishdi. Bu S. Vasil’enko va M. Ashrafiy «Bo’ron» operasidir. 1939-40 «Ulug’ kanal», R. Glier va T. Sodiqovlarning «Layli va Majnun» operasi. Urush yillarida Kozlovskiyning «Ulug’bek», CHishkoning «Maxmud Tarobiy» operalari yozilgan. 1952 yilda O’zbekiston Davlat Filarmoniyasi qoshida birinchi professional xor kapellasi tashkil qilindi-raxbar Valenkov edi. M. Burxonov kapella uchun birinchi jo’rsiz xor qo’shiqlari yaratdi. Respublika a kapella janri vujudga keldi. O’zbekistonda xor san’atining o’sishi 1960 yilda tashkil qilingan. O’zbekiston radio va televideniesi davlat komiteti Milliy xorining hissasi katta. Bu kapellaning rahbari- B. Umidjonov bo’lgan. O’zbek bastakorlari hamma janrlarda o’zlarini hissalarini qo’shganlar- kantata, oratoriya, oda, ballada, a kapella. Masalan: S. YUdakovning «G’alaba», «Meninig Vatanim», «Muborak», «To’yona» kantatalari, «Mirzacho’l» syuitasi, M. Ashrafiyning «O’zbekiton», «Baxt» kantatalari, I. Xamroevning «O’zbek xotin-qizlariga» kantatasi, Vil’dnov, Veralas, Burxonov, D. Zokirov, M. Nasimov, B. Umidjonovlarning «Asrim sadosi» kantatasi. Kamer- nemischa uy, xona degani. Kamer xorda 30 tacha musiqa ma’lumotiga ega talaba va ishchi yoshlar ishtrok etadi. Kamer xor guruxi keng tarqalgan, sabab katta gurux akademik xorni tuzish uchun kerakli ovozlar, ko’p xonandalar, maxsus joy kerakligi kabi muammolarning yo’qligidir. Ba’zi kamer xorlar professional jamoalarga aylangan. Kamer xorining ikki shakli mavjud:  Professional;  Havaskorlar . Logotip
19 Bu xorlarda ovozlarning joylanishi ham boshqacha bo’ladi. Masalan: SHou boshchiligidagi amerika xori Kvartet uslubida tuzilgan. (Partiyalar emas, S. A.T.B) Bu xorlarda klassik va zamonaviy xor asarlaridan iborat repertuar ishlatiladi. Ba’zi bastakorlar kamer xorlar bilan doimiy ijodiy bog’lanishda bo’lishadi. Masalan: Sviridov «Pushkin gulchambari» va boshqa asarlarini Moskva kamer xoriga yozgan. Bizda SH. Yormatov – «Bulbulcha» bolalar xori uchun, B. Umidjonov tele – radio komiteti xori uchun yozgan. Opera xor ijrochiligining o’ziga xos xususiyati bor. Xor sadolari ostida eshitilmay qolmasligi uchun nyuanslar katta ahamiyatga ega. (fraza tovush tusi) operada xor dekarativ fan vazifasini bajarishdan tashqari operaning dramaturgiyasida faol qatnashdi va uning ijrosi sahna harakati bilan bog’liqdir. Sahnadagi mizanstsenlar xonandalarga raxbarni ko’rishga xalaqit berishadi. SHuning uchun xormeysterlar sahna ortidan ko’rsatib turadilar. Opera xorlari kontsertlarda chiqishmaydi. A. Navoiy nomidagi Davlat akademik katta opera va balet teatr xori (SHodmonov) va Samarqand opera balet teatr xori teatrlashgan. Xorning yana bir turi-o’yin (xorovod). Instsenirovka qilib qo’shiq aytish. Ma’lum temalar syujet qilib olinadi. «Paxta bayrami», «Xalqlar do’stligi». O’zbekistondagi yoshlar ashula va raqs ansambllari: «SHodlik», «Lazgi», «Go’zal», «O’yg’ur ansambli», «Dutorchi qizlar ansambli», Qoraqalpog’iston «Qirq qiz» ansambli. Professional havakorlik ansambllari: «Parvoz», «Bayot», Anor, «SHalola», «Lola», «Gulrux», «CHust taronalari». Xalq bayramlarida, mehnat ishlari jarayonida xor bo’lib qo’shiq aytilgan. Bu shaharlarda, ishchilar orasida, yoshlar sayillarida keng tarqalgan. Bir necha ashulachilarni artel’ deyishgan. Bir oila a’zolaridan iborat bo’lsa- oila ansambllari deb yuritilgan. Pyatnitskiy xalq xori (1911). Don kazaklari ansambli. Ural xalq xori va boshqalar Bizda O’zbekiston radio TV si qoshidagi milliy xor (B. Umidjonov ). Xalq xori- xalq qo’shiqlarining xususiyatlarini saqlagan xolda ijro qiladi. Raxbar faqat 19 Bu xorlarda ovozlarning joylanishi ham boshqacha bo’ladi. Masalan: SHou boshchiligidagi amerika xori Kvartet uslubida tuzilgan. (Partiyalar emas, S. A.T.B) Bu xorlarda klassik va zamonaviy xor asarlaridan iborat repertuar ishlatiladi. Ba’zi bastakorlar kamer xorlar bilan doimiy ijodiy bog’lanishda bo’lishadi. Masalan: Sviridov «Pushkin gulchambari» va boshqa asarlarini Moskva kamer xoriga yozgan. Bizda SH. Yormatov – «Bulbulcha» bolalar xori uchun, B. Umidjonov tele – radio komiteti xori uchun yozgan. Opera xor ijrochiligining o’ziga xos xususiyati bor. Xor sadolari ostida eshitilmay qolmasligi uchun nyuanslar katta ahamiyatga ega. (fraza tovush tusi) operada xor dekarativ fan vazifasini bajarishdan tashqari operaning dramaturgiyasida faol qatnashdi va uning ijrosi sahna harakati bilan bog’liqdir. Sahnadagi mizanstsenlar xonandalarga raxbarni ko’rishga xalaqit berishadi. SHuning uchun xormeysterlar sahna ortidan ko’rsatib turadilar. Opera xorlari kontsertlarda chiqishmaydi. A. Navoiy nomidagi Davlat akademik katta opera va balet teatr xori (SHodmonov) va Samarqand opera balet teatr xori teatrlashgan. Xorning yana bir turi-o’yin (xorovod). Instsenirovka qilib qo’shiq aytish. Ma’lum temalar syujet qilib olinadi. «Paxta bayrami», «Xalqlar do’stligi». O’zbekistondagi yoshlar ashula va raqs ansambllari: «SHodlik», «Lazgi», «Go’zal», «O’yg’ur ansambli», «Dutorchi qizlar ansambli», Qoraqalpog’iston «Qirq qiz» ansambli. Professional havakorlik ansambllari: «Parvoz», «Bayot», Anor, «SHalola», «Lola», «Gulrux», «CHust taronalari». Xalq bayramlarida, mehnat ishlari jarayonida xor bo’lib qo’shiq aytilgan. Bu shaharlarda, ishchilar orasida, yoshlar sayillarida keng tarqalgan. Bir necha ashulachilarni artel’ deyishgan. Bir oila a’zolaridan iborat bo’lsa- oila ansambllari deb yuritilgan. Pyatnitskiy xalq xori (1911). Don kazaklari ansambli. Ural xalq xori va boshqalar Bizda O’zbekiston radio TV si qoshidagi milliy xor (B. Umidjonov ). Xalq xori- xalq qo’shiqlarining xususiyatlarini saqlagan xolda ijro qiladi. Raxbar faqat Logotip
20 mahalliy qo’shiqchilik a’analarini bilish bilan chegaralanmay, xalq qo’shiqlarini yaxshi biladigan kishilarni taklif qilishi shart. Xalq xorlari akademik xorlardan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi. - vokal struktura o’ziga xosligi - tabiiy ovozda kuylash - polifoniyada (ko’p ovozli) kuylash - imprevizatsiya qilish (badixa) - repertuar- xalq qo’shiqlari va xalq lad tonligi asosidagi asarlar - dirijyorsiz ijro etish to’rt ovozning doimiy bo’lmasligi S. A. T. B - xorovod harakat vositasini ishlatish Xalq xorlari uch guruhdan iborat: xor, o’yinchi va sozandalar. Dirijyorsiz ijro etishadi. Xonandalar soni ovozlar (ayol va erkak) sonini ahamiyati yo’q. Bir joyda ayollar ko’proq yoki boshqa joyda erkaklar ko’proq bo’ladi. Ayollar- pastki, erkaklar- yuqori kuylashadi. I tur xorlar – S va B yo’q, ovozlar tor joylashgan diapazonda kuylashadi. II keng diapazon- hamma obrazlar bor. Ular oq tovush (ochiqlik) bilan aytishadi. Xalq xorlari professional va havaskorlik xorlarga bo’linadi. Professional xalq xorlarining soni 40-50 kishidan iborat. Ayollar ko’pchilikni tashkil qiladi, ular partitura bo’yicha improvizatsiyasiz kuylashadi. Sal «niqobdor» qilib joylashtirish to’g’risida qoida yo’q. Diapazoni turli bo’ladi. Rossiyada 12 professional xalq xorlari mavjud, ulardan 3 tasi «akademik xor jamoasi» nomiga ega bo’lishgan. Havaskorlik xalq xorlari qishloq, rayon, shahardagi klub va madaniyat saroylarida va bolalar va o’smirlar uylarida faol ishlab turibdi. Asar raxbarning ovozidan o’rganiladi. Bu xorda 20-30 xonanda bo’ladi. Respublikamizda CHirchiq shahar «Mashinasozlar» zavodi xalq xori bor. Xalq xori ijrochiligida yanna ikki shakl, ya’ni bolalar xori va musiqa o’quv yurtlarining o’quv xorlari bor. Ular keng kontsert ijrochilik faoliyati va xalq qo’shiqlarini to’plash kabi vazifalarni olib boradilar. 20 mahalliy qo’shiqchilik a’analarini bilish bilan chegaralanmay, xalq qo’shiqlarini yaxshi biladigan kishilarni taklif qilishi shart. Xalq xorlari akademik xorlardan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi. - vokal struktura o’ziga xosligi - tabiiy ovozda kuylash - polifoniyada (ko’p ovozli) kuylash - imprevizatsiya qilish (badixa) - repertuar- xalq qo’shiqlari va xalq lad tonligi asosidagi asarlar - dirijyorsiz ijro etish to’rt ovozning doimiy bo’lmasligi S. A. T. B - xorovod harakat vositasini ishlatish Xalq xorlari uch guruhdan iborat: xor, o’yinchi va sozandalar. Dirijyorsiz ijro etishadi. Xonandalar soni ovozlar (ayol va erkak) sonini ahamiyati yo’q. Bir joyda ayollar ko’proq yoki boshqa joyda erkaklar ko’proq bo’ladi. Ayollar- pastki, erkaklar- yuqori kuylashadi. I tur xorlar – S va B yo’q, ovozlar tor joylashgan diapazonda kuylashadi. II keng diapazon- hamma obrazlar bor. Ular oq tovush (ochiqlik) bilan aytishadi. Xalq xorlari professional va havaskorlik xorlarga bo’linadi. Professional xalq xorlarining soni 40-50 kishidan iborat. Ayollar ko’pchilikni tashkil qiladi, ular partitura bo’yicha improvizatsiyasiz kuylashadi. Sal «niqobdor» qilib joylashtirish to’g’risida qoida yo’q. Diapazoni turli bo’ladi. Rossiyada 12 professional xalq xorlari mavjud, ulardan 3 tasi «akademik xor jamoasi» nomiga ega bo’lishgan. Havaskorlik xalq xorlari qishloq, rayon, shahardagi klub va madaniyat saroylarida va bolalar va o’smirlar uylarida faol ishlab turibdi. Asar raxbarning ovozidan o’rganiladi. Bu xorda 20-30 xonanda bo’ladi. Respublikamizda CHirchiq shahar «Mashinasozlar» zavodi xalq xori bor. Xalq xori ijrochiligida yanna ikki shakl, ya’ni bolalar xori va musiqa o’quv yurtlarining o’quv xorlari bor. Ular keng kontsert ijrochilik faoliyati va xalq qo’shiqlarini to’plash kabi vazifalarni olib boradilar. Logotip